Το ψηφιδωτό κορυφώνει την προσμονή

O πλούτος των επιθέτων μοιάζει να εξαντλείται μπροστά στο θέαμα ακόμη μιας εντυπωσιακής αποκάλυψης στο ταφικό μνημείο της Αμφίπολης....

O πλούτος των επιθέτων μοιάζει να εξαντλείται μπροστά στο θέαμα ακόμη μιας εντυπωσιακής αποκάλυψης στο ταφικό μνημείο της Αμφίπολης. Η αποκάλυψη του ψηφιδωτού δαπέδου (15 τ.μ.) και της εκφραστικής σε κάθε λεπτομέρεια απεικόνισης, κορυφώνει την προσμονή για την ταυτότητα του νεκρού που είναι θαμμένος στο μνημείο του λόφου Καστά και συνάμα ανοίγει ένα νέο κύκλο σεναρίων.

Ο γενειοφόρος δαφνοστεφανωμένος μεσήλικας που εικονογράφησε ο καλλιτέχνης στο κέντρο του ψηφιδωτού είναι θεός ή μήπως ο κάτοχος του τάφου; Μήπως είναι ο Πλούτωνας και κάποια μυθολογική αναπαράσταση (αρπαγή της Περσεφόνης) ή ένας άρχοντας; Ενας θνητός που έγινε ήρωας; Μήπως στο κεφάλι το στεφάνι που φορά είναι χρυσό και μιμείται φύλλα δάφνης;

Το ψηφιδωτό δάπεδο με την παράσταση διαστάσεων 3x4,5 μ. που βρέθηκε στον χώρο πίσω από τις Καρυάτιδες, κάτω από την αμμώδη επίχωση, θάμπωσε με την ομορφιά του επιστήμονες και κοινό όπως το θαύμασαν από τις φωτογραφίες που δόθηκαν στη δημοσιότητα.

Το νέο εύρημα βρέθηκε σε βάθος έξι μέτρων από τη θόλο. Η ανασκαφική ομάδα μετά την αφαίρεση του χώματος αντίκρισε το δάπεδο κατασκευασμένο από μικρά βότσαλα, λευκού, μαύρου, γκριζωπού, μπλε, κόκκινου και κίτρινου χρώματος. Η παράσταση που έκανε από την Κυριακή τον γύρο του κόσμου, απεικονίζει άρμα σε κίνηση, που σύρεται από δύο λευκά άλογα. Το άρμα οδηγεί γενειοφόρος άνδρας που έχει στεφάνι δάφνης στο κεφάλι, ενώ εντυπωσιακός σε κάθε λεπτομέρειά του εμφανίζεται ο θεός Ερμής ως ψυχοπομπός, ο οποίος απεικονίζεται μπροστά από το άρμα. Φορά πέτασο, δηλαδή πλατύγυρο καπέλο, μανδύα, φτερωτά σανδάλια στα πόδια και κρατά κηρύκειο. Το έμβλημα του θεού Ερμή: λεπτή ράβδος από ξύλο δάφνης ή ελιάς γύρω από την οποία είναι τυλιγμένα δύο φίδια που τα κεφάλια τους συναντώνται αντικριστά.

Ο νεκρός ίσως έχει σχέση με τη δυναστεία των Τημενιδών

«Εντυπωσιακής ομορφιάς» σύνθεση, μοναδική και πρωτότυπη χαρακτηρίζει το εύρημα η γ.γ. του υπουργείου Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, υπογραμμίζοντας πως δεν υπάρχουν τέτοια ψηφιδωτά με παραστάσεις στους μακεδονικούς τάφους. Αν μάλιστα στο κομμάτι του ψηφιδωτού που δεν έχει αποκαλυφθεί κρύβεται η Περσεφόνη, μας θυμίζει πως πρόκειται για «ένα μοτίβο που συναντάμε στους βασιλικούς τάφους στη Βεργίνα». Ίσως η συγκεκριμένη παράσταση συνδέεται με τη δυναστεία των Τημενιδών.

Μιλώντας στον τηλεοπτικό σταθμό ΑΝΤ1 αναφέρθηκε στην παράσταση του ψηφιδωτού δαπέδου, η οποία πιθανώς είναι η σκηνή αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα. Η παράσταση αυτή απαντάται και στον ζωγραφικό διάκοσμο του λεγόμενου «τάφου της Περσεφόνης» στη βασιλική τούμπα των Αιγών.

Η γενική γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού συσχέτισε τη σκηνή αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα στον ζωγραφικό διάκοσμο του «τάφου της Περσεφόνης» στη βασιλική τούμπα των Αιγών με το ψηφιδωτό της Αμφίπολης

Η κ. Μενδώνη εξέφρασε μια σκέψη σύμφωνα με την οποία ίσως δεν είναι σύμπτωση η επανάληψη της μυθολογικής σκηνής, αλλά ο καλλιτέχνης να την έκανε θέλοντας να υποδηλώσει κάποια σχέση με τη δυναστεία των Τημενιδών. Όπως είπε απαντώντας σε σχετική μας ερώτηση, με τη δήλωσή της αυτή δεν υπονοεί πως ο νεκρός είναι κάποιος από τη συγκεκριμένη οικογένεια.

Δεν αποκλείει όμως να είχε κάποιου άλλου είδους σχέση, στρατιωτική ή πολιτική. Παρότι η παράσταση με την αρπαγή της Περσεφόνης είναι διαδεδομένη κατά την αρχαιότητα σε αγγεία, δεν απαντάται μέχρι στιγμής σε άλλο μακεδονικό τάφο. Ετσι, θεωρεί πως ίσως δεν είναι τυχαίο το ότι δύο παραστάσεις έχουν κοινό θέμα.

«Είναι ένα εξαιρετικό έργο τέχνης, ένας μοναδικός πίνακας», δήλωσε η κ. Μενδώνη περιγράφοντας ότι πρόκειται μόνο για το μέρος της αναπαράστασης.

«Πρόκειται για μία αναπαράσταση 15 τ.μ., ωστόσο το ακριβές της μέγεθος δεν μπορεί να υπολογιστεί. Αυτό που με σιγουριά μπορούμε να πούμε είναι ότι πρόκειται για ένα μοναδικό έργο. Eνα έργο που δεν έχει απαντηθεί σε άλλο ταφικό μνημείο πουθενά». Σχετικά με τα στρογγυλά κομμάτια που λείπουν από το ψηφιδωτό, είπε ότι αρκετά μέρη του έχουν βρεθεί και θα γίνει προσπάθεια να επανατοποθετηθούν, δεν μπορεί όμως να απαντήσει με ασφάλεια ποια αιτία προκάλεσε την αφαίρεσή τους.

Η κ. Μενδώνη, τέλος, σημείωσε ότι η σπουδαιότερη ανακάλυψη «έχει ήδη γίνει και είναι η μεγαλειότητα του μοναδικού μνημείου».

Ο κατεστραμμένος πάντως κύκλος διαμέτρου 0,80 μ. στο κέντρο του ψηφιδωτού έχει εξάψει τη φαντασία πολλών. Το ψηφιδωτό έχει υποστεί φθορά όπως φαίνεται στις φωτογραφίες ή μήπως κρύβει κάτι άλλο;  Η ομάδα της κ. Κ. Περιστέρη πιστεύει ότι μπορεί να αποκαταστήσει ένα μέρος αυτού του κύκλου από διάφορα τμήματα που εντοπίστηκαν στην επίχωση και πως τις επόμενες ημέρες θα γίνει προσπάθεια να συγκολλήσουν τα διάσπαρτα κομμάτια προκειμένου να έχουν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της παράστασης, που θα αποκαλύψει περισσότερα όταν έρθει στο φως και το υπόλοιπο τμήμα της, που δεν ξεπερνά το ένα μέτρο, αλλά είναι αρκετό να κρύβει μία ακόμη φιγούρα. Προς το παρόν εκεί βρίσκονται τα υποστυλώματα του χώρου, τα οποία θα μεταφερθούν -όπως λένε στελέχη του ΥΠΠΟΑ- προσωρινά σε άλλο σημείο προκειμένου να προχωρήσει η αποκάλυψη ολόκληρου του ψηφιδωτού. Ίσως, μάλιστα, στο υπόλοιπο τμήμα του να έχουμε και μια επιγραφή.

Την παράσταση που αποκαλύφθηκε περιβάλλει διακοσμητικό πλαίσιο το οποίο συντίθεται από διπλό μαίανδρο, τετράγωνα και τρέχουσα σπείρα με το γκρι-μπλε να είναι τα χρώματα που κυριαρχούν. Βρέθηκε επίσης ένα πώρινο κατώφλι και ένα μαρμάρινο κατώφλι καθώς και δύο ακόμη τμήματα από τα μαρμάρινα θυρόφυλλα.

Φτιαγμένο από «καλό χέρι»

«Αυτό το μνημείο είναι μοναδικό και πρέπει να το υποστηρίξουμε όλοι» λέει στην «Κ» η προϊσταμένη της Γ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κ. Ελένη Μπάνου. «Κάθε κομμάτι του είναι έκπληξη. Όλα μάς είναι καινούργια: η σκάλα που καταβιβάζει σε κατώτερο επίπεδο από το έδαφος, οι διαφραγματικοί τάφοι που «κόβουν» τον μεγάλο διάδρομο σε μικρότερα κομμάτια και στην ουσία αποτελούν εμπόδια διότι κάτι θέλουν να κρύψουν. Επίσης οι Σφίγγες, οι Καρυάτιδες που είναι μοναδικές όπως και το ψηφιδωτό δάπεδο. Κι ερχόμαστε στην ίδια την παράσταση που «μιλάει» από μόνη της. Είναι «λαλούν σύμβολο». Ο «Ερμής ψυχοπομπός» όπως τονίζει θυμίζοντας και τις άλλες ιδιότητές του όπως Κήρυξ των θεών και Ερμής Κερδώος.

Η εικονογράφηση θυμίζει σε πολλούς την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα αν και οι αρχαιολόγοι τονίζουν πως πρέπει να δούμε ποια μορφή ακολουθεί. «Μάλλον είναι αφηρωισμένος ο νεκρός» υποστηρίζει η κ. Μπάνου. «Δεν πιστεύω ότι είναι θεός αλλά ο ίδιος ο νεκρός, αλλιώς δεν θα είχε νόημα να είναι μπροστά ο Ερμής ψυχοπομπός που μεταφέρει τις ψυχές στον Άδη. Νομίζω ότι θα είναι ο κάτοχος του τάφου. Είναι ένας άρχοντας, ένας μεγάλος στρατηλάτης, ένας στρατηγός;». Θα είναι πάντως «δαφνοστεφανωμένος με χρυσό στεφάνι».

Πρώτη φορά σε τάφο συμφωνούν κορυφαίοι επιστήμονες, έχουμε ψηφιδωτό με παράσταση σε τάφο. «Δεν έχουμε άλλο παράλληλο. Παρά μόνο σε οικίες». Όσο για τα μπλε μάτια που φαίνεται να έχει στην απεικόνιση το ένα από τα δύο άλογα, η διευθύντρια της Γ΄ ΕΠΚΑ υποστηρίζει πως μάλλον πρόκειται για ψηφίδα που αποκολλήθηκε και έμεινε η ύλη που χρησιμοποίησε ο καλλιτέχνης. «Τα μάτια των αλόγων είναι μαύρα» εξηγεί.

Εντέλει ο καλλιτέχνης έχει σχέση με την Πέλλα όπως εικάζουν κάποιοι αρχαιολόγοι, αφού το έργο θυμίζει μωσαϊκά από επαύλεις της Μακεδονίας; «Το ψηφιδωτό της Αμφίπολης ήταν φτιαγμένο από “καλό χέρι”» λέει η κ. Μπάνου. Ήταν δημιούργημα ενός εξαιρετικού καλλιτέχνη «που αποδίδει θαυμάσια τη μυθολογία τόσο των ανθρωπίνων μορφών όσο και των ζώων».

Ο πιο σπουδαίος ζωγράφος της εποχής του

Εντυπωσιακό, μοναδικό, ανεπανάληπτο, με εκπληκτική προοπτική και καλοδουλεμένο βάθος. Έτσι περιγράφει το ψηφιδωτό του δαπέδου στον χώρο πίσω από τις Καρυάτιδες, στο μνημείο της Αμφίπολης, ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης, στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Μιλτιάδης Παπανικολάου.

Ο καθηγητής Μιλτιάδης Παπανικολάου

«Βλέποντας τις λεπτομέρειες των δύο αλόγων, θέλω να πω ότι με εντυπωσιάζει η πρωτοπορία τους. Το ένα από τα δύο λευκά άλογα είναι πιο μπροστά, το άλλο στέκει ελαφρά πιο πίσω, ο καλλιτέχνης δηλαδή μελέτησε και απέδωσε με σχολαστικότητα το βάθος. Δεν πρόκειται για ένα άρμα σε λανθάνουσα κίνηση, αλλά με πολύ ξεκάθαρη κίνηση προς τα μπροστά, η τρίτη διάσταση δηλαδή αποδίδεται πολύ δυνατά, κάτι που το βλέπουμε μετά τον 15ο αιώνα, στην εποχή της Αναγέννησης», είπε στο «Έθνος».

Για τον κ. Παπανικολάου, «ο καλλιτέχνης είναι ένας σπουδαίος ζωγράφος, άσχετα που οι αρχαιολόγοι τον αποκαλούν ως ψηφοθέτη. Για μένα το δάπεδο σχεδίασε ένας καλλιτέχνης πρώτης γραμμής, ο πιο σπουδαίος της εποχής του, ένας ζωγράφος που διέθετε σοφία και μαεστρία, που ήξερε να χρησιμοποιεί τα χρώματα, να αποδίδει εκπληκτικά τις λεπτομέρειες, μάλιστα εύχομαι να έχει φιλοτεχνήσει και τους τοίχους και να βρεθούν τοιχογραφίες».

Αναμένοντας, όπως εξηγεί, τον καθαρισμό και τη συντήρηση για την πλήρη αποκάλυψη του δαπέδου, ο καθηγητής του ΑΠΘ εστιάζει στη μορφή του Ερμή, για την οποία λέει ότι μοιάζει με «αναγεννησιακού τύπου, πολύ ζωντανή, λες και θα μιλήσει». Ο ίδιος αναφέρεται και στις Καρυάτιδες και αναφέρει ότι είναι από τα πλέον εντυπωσιακά ευρήματα που έχουν βρεθεί σε τάφο. «Ο τρόπος που ο γλύπτης απέδωσε το κεφάλι της Καρυάτιδας, με αυτή την αίσθηση του αποτρόπαιου, που θυμίζει τον Πικάσο, είναι εντυπωσιακός πραγματικά. Το βλέμμα τους κόβει την ανάσα, είναι σαν να αποτρέπουν κάποιον ανεπιθύμητο να προχωρήσει, δεν είναι όμορφες κοπέλες, όπως έχουμε συνηθίσει τις Καρυάτιδες, τις κοιτά κανείς και νιώθει ότι φωνάζουν: ως εδώ και μη παρέκει», μας είπε ο κ. Παπανικολάου.

«Στον 4ο π.Χ. αιώνα»

Το εντυπωσιακό βοτσαλωτό δάπεδο έρχεται να ενισχύσει την άποψη της Κατερίνας Περιστέρη ότι το ταφικό μνημείο του λόφου Καστά χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου π.Χ. αιώνα. Αυτό υποστηρίζει, μέσω του «Έθνους», η καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Παναγιώτα Ατζακά-Ασημακοπούλου. «Πρόκειται για καταπληκτικό εύρημα, το οποίο δούλεψε με περισσή φροντίδα ένας εξαιρετικός ψηφοθέτης για κάποιο πρόσωπο υψηλής κοινωνικής και οικονομικής θέσης της εποχής και της περιοχής», μας είπε και σημείωσε ότι ο τρόπος κατασκευής του το εντάσσει στην περίοδο ακμής του είδους, του βοτσαλωτού δαπέδου, που είναι οι δύο τελευταίες δεκαετίες του 4ου π.Χ. αιώνα.

Θαυμασμό για το ψηφιδωτό της Αμφίπολης εκφράζει ο ξένος Τύπος

Τη μοναδικότητα του μνημείου στην αρχαία Αμφίπολη επιβεβαιώνουν τα ευρήματα που έρχονται σταδιακά στο φως. Μετά τις Σφίγγες και τις Καρυάτιδες, το απαράμιλλης τέχνης ψηφιδωτό εντυπωσιάζει, όχι μόνο τους ειδικούς, αλλά ολόκληρο τον κόσμο, γεννώντας παράλληλα την ελπίδα πως οι αρχαιολόγοι βρίσκονται κοντά στην αποκάλυψη του μεγάλου μυστικού του τύμβου.

Μεγαλοπρεπές, εντυπωσιακό, περίπλοκο είναι μερικές από τις λέξεις με τις οποίες ο διεθνής Τύπος περιγράφει το μοναδικής τέχνης ψηφιδωτό που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη στην Αμφίπολη, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στον δαφνοστεφανωμένο άνδρα και τον ρόλο του θεού Ερμή.

«Δύο ημέρες αφότου επιβεβαιώθηκε ότι οστά που βρέθηκαν στη βόρεια Ελλάδα ανήκουν στον πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Φίλιππο Β΄, οι αρχαιολόγοι που σκάβουν τον τάφο της Αμφίπολης αποκάλυψαν ένα περίπλοκο ψηφιδωτό δάπεδο που μπορεί να αποτελεί δείγμα ότι πρόκειται για έναν ακόμη βασιλικό μακεδονικό τάφο», σημειώνει ο Guardian.

Το Discovery αναφέρει: «Ένα μεγάλο κομμάτι εκπληκτικού μωσαϊκού δαπέδου, που δείχνει άρμα σε κίνηση, ανακαλύφθηκε στο ταφικό σύμπλεγμα της Αμφίπολης στη βόρεια Ελλάδα. Φιλοτεχνημένο από μικρές άσπρες, μαύρες, μπλε, κόκκινες, γκρι και κίτρινες ψηφίδες το μωσαϊκό ήρθε στο φως όταν οι αρχαιολόγοι υπό την καθοδήγηση της Κατερίνας Περιστέρη αφαίρεσαν χώμα από τον δεύτερο θάλαμο του τύμβου, πίσω από τις πελώριες Καρυάτιδες».

«Το χρωματιστό μωσαϊκό χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου π.Χ. αιώνα. Καλύπτει όλο το πάτωμα του θαλάμου και δείχνει ένα άρμα σε κίνηση», συμπληρώνει το Discovery, το οποίο φιλοξενεί την άποψη της αρχαιολόγου Ντόροθι Κινγκ, η οποία έγραψε στο ιστολόγιό της: «Η φιγούρα είναι ξεκάθαρα ο Ερμής και είναι εμφανές από τα διακριτικά του, μία τυπική εικονογράφηση, συνήθης στους μακεδονικούς τάφους. Αλλά ποιος είναι ο γενειοφόρος άνδρας στο άρμα που οδηγεί ο Ερμής; Η απεικόνιση αυτή μου δείχνει ότι πρόκειται για τον Φίλιππο Β΄», λέει η Κινγκ, καθώς ο γενειοφόρος με το δάφνινο στεφάνι φαίνεται σε στάση προφίλ, με τη δεξιά πλευρά του προσώπου του να είναι κρυμμένη.

«Ο Φίλιππος έχασε το δεξί του μάτι, αλλά είχε κερδίσει επίσης δάφνινο στεφάνι στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Πιθανώς είναι ο Φίλιππος Β΄ και τα άλογά του», προσθέτει, ενισχύοντας την άποψη ότι αυτός είναι ένας τάφος ή ένα ιερό που δοξάζει τον Αλέξανδρο. «Ο Φίλιππος Β΄ πέθανε και έτσι ο Αλέξανδρος έγινε ο Μέγας», σημειώνει η Κινγκ.

Το βρετανικό δίκτυο BBC γράφει για το μωσαϊκό το οποίο αποκάλυψαν οι αρχαιολόγοι στο τεράστιο ταφικό μνημείο της Αμφίπολης: «Πρόκειται για ένα μωσαϊκό 3 μέτρων πλάτους και 4.5 μήκους που απεικονίζει έναν άνδρα με δάφνινο στεφάνι να οδηγεί ένα άρμα που σέρνεται από άλογα και καθοδηγείται από τον θεό Ερμή». To BBC τονίζει ότι ο τύμβος Καστά αποτελεί το μεγαλύτερο μνημείο του είδους που έχει βρεθεί ποτέ στην Ελλάδα και χρονολογείται στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., ενώ δεν παραλείπει να παρουσιάσει και τις διάφορες απόψεις σχετικά με τον «ένοικο» του κτίσματος.

«Κάποιοι επιστήμονες θεωρούν ότι ο τάφος ανήκει σε κάποιο μέλος της οικογένειας του Μεγάλου Αλεξάνδρου - ίσως η μητέρα του Ολυμπιάδα ή η σύζυγός του Ρωξάνη - ή κάποιος άλλος Μακεδόνας ευγενής. Άλλοι, πάλι, πιστεύουν ότι μπορεί να είναι κενοτάφιο, μνημείο που έχει χτιστεί για πρόσωπο που έχει ταφεί αλλού», αναφέρει το βρετανικό δίκτυο.

«Θεός Ερμής! Μωσαϊκό αποκαλύφθηκε στον τάφο της Αμφίπολης», είναι ο τίτλος που δίνει το NBC στην αναφορά του στο εύρημα των Ελλήνων αρχαιολόγων, τονίζοντας στη συνέχεια τις πληροφορίες που δόθηκαν από το υπουργείο Πολιτισμού, όπως μεταδόθηκαν από το Associated Press, το τηλεγράφημα του οποίου αναδημοσίευσαν και άλλα δίκτυα και σελίδες όπως η Daily Mail, η NZ Herald, το Fox News, το ABC News και η Miami Herald.

Οι σκαλωσιές

Χθες στην Αμφίπολη δεν συνεχίστηκε η αποκάλυψη του ψηφιδωτού, επειδή πρέπει πρώτα να λυθούν και να μεταφερθούν οι σκαλωσιές που «πατούν» στα θαμμένα ακόμη σημεία. Αυτό απαιτεί, εκτός απροόπτου, δύο με τρεις μέρες. Μόλις ο χώρος ελευθερωθεί από τους μεταλλικούς σωλήνες και τα πατάρια, η αποχωμάτωση θα γίνει με γρήγορους ρυθμούς, όπως και με προσοχή. Μετά την αποκάλυψη ψηφίδων από το κατεστραμμένο τμήμα του ψηφιδωτού δαπέδου μέσα στα χώματα, απαιτείται προσοχή για την περίπτωση που υπάρχουν ακόμα ψηφίδες σκορπισμένες ή που θα ανακαλυφθεί και άλλο κατεστραμμένο τμήμα.

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή, Μ. Ριτζαλέου, Έθνος, Αγγ. Κώττη, Έθνος, Ναυτεμπορική