Χειρουργείο αρχαιοτήτων

Λεπτομέρεια από τον μαρμάρινο βωμό με ανάγλυφη παράσταση των δώδεκα Θεών  Τo Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το πρώτο δημόσιο της χώρας, ...

Λεπτομέρεια από τον μαρμάρινο βωμό με ανάγλυφη παράσταση των δώδεκα Θεών 

Τo Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το πρώτο δημόσιο της χώρας, ιδρύθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και βρίσκεται στην κορυφή της λίστας των σημαντικότερων στο είδος του διεθνώς. Οι συλλογές του κατατάσσονται στις πλουσιότερες του κόσμου, προέρχονται από όλη την Ελλάδα αλλά και από την Κύπρο, τη Μικρά Ασία, τη Συρία, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, τη Σικελία, την Κάτω Ιταλία, την Ετρουρία. Καλύπτουν την περίοδο από την 7η χιλιετία π.Χ. έως τον 5ο αι. μ.Χ. Δεν νοείται αξιοπρεπής έκθεση στο εξωτερικό χωρίς τη συμμετοχή του. Η φύλαξη, η συντήρηση, η μελέτη και η προβολή του αρχαίου πολιτισμού είναι η αρχική και διαρκής προτεραιότητά του.

Περισσότεροι από 450.000 επισκέπτες θαυμάζουν καθ' όλη τη διάρκεια του έτους τα εκθέματα που παρουσιάζονται σε χώρους έκτασης 9.500 τ.μ. Αλλά αυτό είναι το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο; Ανεκτίμητοι θησαυροί στις προθήκες και στα βάθρα; Φυσικά και όχι. Η καρδιά του χτυπάει στα έγκατα του κτιρίου, στους αθέατους από τα μάτια των επισκεπτών χώρους, εκεί όπου βρίσκονται οι αποθήκες του με τους αναρίθμητους θησαυρούς που συνιστούν όχι ένα, αλλά πολλά μουσεία. Εκεί όπου βρίσκονται τα εξειδικευμένα Κεντρικά Εργαστήρια Συντήρησης και Αποκατάστασης, τα οποία θεσμοθετήθηκαν το 1965, ενώ τα πρώτα εργαστήρια λειτούργησαν ταυτόχρονα με την έναρξή του. Εκεί όπου εργάζονται οι συντηρητές αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, οι χημικοί, οι τεχνικοί συντήρησης, οι γλύπτες και οι ερευνητές.

Τι συμβαίνει πίσω από τις κλειστές πόρτες στους δαιδαλώδεις διαδρόμους στα υπόγεια του Εθνικού Αρχαιολογικού; Τι κάνουν οι εργαζόμενοι με τις λευκές ποδιές και τα ελαστικά χειρουργικά γάντια; Πώς θεραπεύουν τα αγγεία, τα έργα χαλκοτεχνίας, τα χρυσά και ασημένια κοσμήματα, τα γλυπτά, όχι μόνον από τις δικές του συλλογές και αποθήκες αλλά και εκείνα που φτάνουν απ' όλη την επικράτεια; Με ποιες μεθόδους οι επιστήμονες αντλούν πληροφορίες για τις ύλες τους και ορισμένες φορές για τον χρόνο προέλευσής τους; Τι γίνεται στο χημείο με τα εξειδικευμένα όργανα μέτρησης, ακόμα και ακτίνες Χ;

Περάσαμε από τις κλειστές πόρτες και μιλήσαμε με τους ειδικούς σε μια ιδιαίτερη, μάλιστα, χρονική στιγμή: Αυτή την περίοδο στα υπόγεια του Μουσείου προετοιμάζονται οι 37 αρχαιότητες που θα ταξιδέψουν στην Ισπανία για την έκθεση «Θεοί, Ήρωες και Αθλητές. Η εικόνα του σώματος στην Αρχαία Ελλάδα» (16 Μαρτίου-31 Ιουλίου 2015). Γιατί στις αρμοδιότητες του προσωπικού περιλαμβάνονται η προετοιμασία των αρχαιοτήτων για τις περιοδικές εκθέσεις, η κατασκευή των ειδικών βάσεων, αλλά και η συνοδεία των αντικειμένων στο εξωτερικό.

Με τη βοήθεια της διευθύντριας του Μουσείου δρος Μαρίας Λαγογιάννη και της δρος Γεωργιάννας Μωραΐτου, προϊσταμένης του Τμήματος Συντήρησης, Χημικών και Φυσικών Ερευνών και Αρχαιομετρίας είδαμε από κοντά τη λειτουργία των εργαστηρίων. Διαπιστώσαμε ότι εκτός από υψηλές γνώσεις, πείρα και τεχνογνωσία, τα 25 άτομα του προσωπικού πρώτα απ' όλα διαθέτουν αγάπη και υπομονή για τις αρχαιότητες που έχουν το προνόμιο να αγγίζουν. Και, όπως μας είπαν, «στην ανασκαφή δίνονται οι πρώτες βοήθειες και εδώ γίνεται η εγχείρηση. Είναι το χειρουργείο».

Βουρτσάκια και ακτίνες Χ: όλα για τα αρχαία

Και είδαμε από κοντά τον μόχθο και την αγωνία του προσωπικού. Άλλοτε σκυμμένοι πάνω σε εύθραυστα αντικείμενα και άλλοτε γύρω από κολοσσιαία γλυπτά. Είδαμε την ακτινογραφία από τη χρυσοποίκιλτη φαρέτρα του Φίλιππου Β΄, αλλά και σπάνιες αρχαιότητες από το Ναυάγιο των Αντικυθήρων χωρίς βάθρα και προθήκες, ξαπλωμένες στους πάγκους για μελέτη ή φροντίδα. Προετοιμάζονται για το ταξίδι τους στη Βασιλεία της Ελβετίας, όπου το φθινόπωρο θα παρουσιαστεί η έκθεση με τα ευρήματα από το ναυάγιο.

Αποκατάσταση χάλκινης υδρίας στο τμήμα συντήρησης μετάλλων 

Το ΕΑΜ διαθέτει εργαστηριακή παράδοση από την αρχή της λειτουργίας του, έχει εφαρμόσει νέες τεχνικές και μεθόδους συντήρησης και συνεργάζεται με αντίστοιχα τμήματα μεγάλων μουσείων του εξωτερικού. Απασχόλησε τον πρώτο χημικό στις αρχές του 20ού αιώνα. Έκτοτε, επιστήμονες, καλλιτέχνες, συντηρητές αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, τεχνίτες επιτελούν την βασική αρχή της συντήρησης, επεμβάσεις, δηλαδή, που διατηρούν το εύρημα, αλλά και τις πληροφορίες που μεταφέρει. Το ΕΑΜ λειτουργεί ως βάση για τα 202 δημόσια μουσεία της χώρας. Στα εργαστήριά του καταφθάνουν αρχαιότητες από όλη τη χώρα. Το προσωπικό διαθέτει υψηλή τεχνογνωσία, αίσθηση ευθύνης, όρεξη, μεράκι. Απολαμβάνει τον σεβασμό των συναδέλφων του στο εξωτερικό κάθε φορά που συνοδεύει αρχαιότητες στις περιοδικές εκθέσεις, καθώς βάσει συμβολαίου εκείνοι επιμελούνται το στήσιμό τους.

Αρχαιολογία χωρίς συντήρηση υπάρχει; «Όχι φυσικά», είναι η απάντηση. «Η συντήρηση είναι το στάδιο που το αρχαιολογικό εύρημα αποκτά τη μορφή του μετά την απομάκρυνση των ξένων υλών ή την αποκατάστασή του. Συχνά ο συντηρητής είναι ο πρώτος που θα αποκαλύψει κάτω από το μικροσκόπιο ένα ίχνος επιχρύσωσης, ένα υπόλειμμα χρώματος ή οποιαδήποτε άλλη πληροφορία. Αυτός θα διαφυλάξει και θα αναδείξει το ίδιο το αντικείμενο, αλλά και τις πληροφορίες. Συντηρημένο και διαφυλαγμένο, το παραδίδει στον αρχαιολόγο για τη δική του μελέτη».

Εργαστήριο μετάλλων

Είναι ενιαίος χώρος, φωτεινός με μεγάλα παράθυρα, πάγκους, ατομικά γραφεία και μικροσκόπια, κομπιούτερ, πινέλα και χρώματα, βαριά εργαλεία που κόβουν πλέξιγκλας και ειδικούς σωλήνες, που απομακρύνουν τη σκόνη.

«Έχουμε τουλάχιστον διπλό ρόλο. Εδώ συντηρούνται αντικείμενα από οποιοδήποτε μέταλλο, σίδηρο, χαλκό, χρυσό, άργυρο, μόλυβδο, αλλά και σύνθετα υλικά όταν βρίσκονται μαζί, όπως το ξύλο. Γίνεται η αισθητική αποκατάσταση, όπως σε αυτή τη χάλκινη υδρία, που δυστυχώς δεν βρέθηκαν όλα τα κομμάτια της. Τώρα συμπληρώνονται τα θραύσματα που λείπουν και χρωματίζεται. Παράλληλα το εργαστήριο κάνει μελέτες στήριξης των αντικειμένων. Η στήριξη είναι πολύ σημαντική και μέρος της παρουσίασης του αρχαίου. Στόχος είναι να το στηρίξουμε με ασφάλεια χωρίς να το βλάψουμε».

Συντήρηση οργανικών υλών, χαρτιού και αρνητικών φωτογραφιών

Κατά τη διάρκεια συντήρησης αδημοσίευτου έργου της Αιγυπτιακής Συλλογής

«Έρχονται από τις αποθήκες ή την έκθεση όποια αντικείμενα κρίνουμε ότι έχουν ανάγκη για θεραπεία. Κατ’ αρχάς γίνεται ο καθαρισμός της επιφανειακής σκόνης, των ρύπων και στερέωση σε ό,τι έχει αποκολληθεί για να μην υπάρξει περαιτέρω φθορά. Ξεκινάμε από τον λιγότερο δραστικό καθαρισμό -ένα απλό ξεσκόνισμα- και αναλόγως προχωράμε. Κάθε αντικείμενο είναι ξεχωριστό. Ο καθαρισμός φτάνει μέχρι ένα σημείο. Η αρχαιολογική μέθοδος είναι η “λιγότερη επέμβαση”. Προτιμούμε την πατίνα του χρόνου από οποιαδήποτε συντήρηση, αρκεί να μην κινδυνεύει το αντικείμενο. Παράλληλα εδώ ετοιμάζεται το Δελτίο Κατάστασης, όταν πρόκειται το αντικείμενο να ταξιδέψει. Είναι η ταυτότητά του, θα λέγαμε, καθώς περιγράφει την ακριβή κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Είναι λεπτομερέστατο και περιγράφει τα πάντα, το παραμικρό χάραγμα ή χτύπημα. Ετσι είμαστε σίγουροι ότι παραλαμβάνουμε ό,τι παραδώσαμε».

Εργαστήριο αγγείων

Η συντήρηση του αμφορέα του Διπύλου επί τόπου στον εκθεσιακό χώρο,
κράτησε τέσσερις μήνες και εργάστηκαν γι’ αυτό πέντε άτομα 

Πάνω σε μεγάλους πάγκους εργασίας βρίσκονται οργανωμένα θραύσματα και όστρακα, λευκοί λήκυθοι. Κι εδώ πινέλα και χρώματα, βουρτσάκια καθαρισμού, ειδικά υλικά συγκόλλησης, ενίσχυσης και μικροσκόπια. Οι συντηρητές πιάνουν στα χέρια τους από ένα ελάχιστο κομμάτι μέχρι μεγάλων διαστάσεων αγγεία, όπως ο αμφορέας του Διπύλου, τον οποίο φρόντισαν τέσσερις συντηρητές επί τρεις μήνες.

«Κάνουμε έρευνες στο υπόγειο και βρίσκουμε ευρήματα από παλαιότερες ανασκαφές του 1920-30, που δεν έχουν συντηρηθεί ποτέ. Αυτά που βλέπετε είναι ευρήματα από την ανασκαφή του 1920 των Βασιλικών Στάβλων, πριν χτιστεί το Μετοχικό Κτίριο Στρατού, το σημερινό Αττικα. Εκεί βρέθηκε νεκροταφείο εξίσου μεγάλο με τον Κεραμικό. Φέραμε τα ευρήματα από τα υπόγεια, τα καθαρίζουμε και τα στερεώνουμε για να διατηρηθούν στον χρόνο. Κάποια έχουν συγκολληθεί με παλαιότερο τρόπο και υλικά. Οπου υπάρχει περιθώριο αφαιρούμε και αντικαθιστούμε με νέα, αλλά αν κρίνουμε ότι κινδυνεύει το αντικείμενο, το αφήνουμε ως έχει. Ενα αντικείμενο μπορεί να συντηρηθεί ξανά και ξανά. Αν οι επεμβάσεις αλλοιωθούν στον χρόνο, έρχεται για αισθητική αποκατάσταση. Εδώ έρχονται αντικείμενα από τον εκθεσιακό χώρο και όσα πρόκειται να ταξιδέψουν για περιοδικές εκθέσεις. Νόμος μας είναι να κάνουμε την ελάχιστη επέμβαση. Η δουλειά μας είναι συνδυασμός πραγμάτων, θέλει αγάπη, υπομονή και ένα καλό χέρι. Κυρίως όμως αγάπη, γιατί αυτά τα αντικείμενα είναι πολύ ευαίσθητα».

Το χημείο

Με πολλά μικρά δωμάτια, ειδικά μηχανήματα και οθόνες προβολής ακτινογραφιών, ειδικά συστήματα μέτρησης, μπουκαλάκια και καλώδια το εργαστήριο Χημικών και Φυσικών Ερευνών και Αρχαιομετρίας, το χημείο, σε κάνει να ξεχάσεις ότι βρίσκεσαι στην καρδιά μουσείου.

Κοιτώντας την ακτινογραφία από τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων

«Ασχολιόμαστε με αναλύσεις οποιουδήποτε υλικού (μέταλλο, γυαλί, ξύλο). Τους αρχαιολόγους τους ενδιαφέρει η χημική σύσταση των υλικών γιατί δείχνει την προέλευση του αντικειμένου και σε ορισμένες περιπτώσεις φέρει ενδείξεις για τη χρονολόγηση. Μια βασική παράμετρος είναι οι ακτινογραφήσεις, που γίνονται σε ειδικό θάλαμο θωρακισμένο εκτός της μονάδας ελέγχου για λόγους ακτινοπροστασίας». Το χημείο συνεργάζεται με τον «Δημόκριτο», έχει ειδική άδεια από την Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, διαθέτει Ακτίνες Χ. «Αν θεωρήσουμε ότι το μουσείο είναι το νοσοκομείο, το χημείο είναι το ακτινολογικό. Οι συντηρητές θέλουν να ξέρουν τι ακριβώς είναι αυτό που βλέπουν και η ακτινογραφία τούς καθοδηγεί στον καθαρισμό. Η δυνατότητα που έχουμε εδώ είναι μοναδική στον ελλαδικό χώρο».

Γλυπτά και εκμαγεία

Με ανοιχτούς και κλειστούς χώρους, ειδικά εργαλεία και μικροσκόπια, έχει άλλη δυναμική. Οι ειδικοί κάνουν τον καθαρισμό, συμπληρώσεις, επιδιορθώσεις και συγκολλήσεις όπου χρειάζονται και επιμελούνται το στήσιμο. «Ιδιαίτερα απαιτητική δουλειά όταν πρόκειται για μεγάλα γλυπτά, έχουν ειδικές προδιαγραφές και τα μελετούν οι αρχαιολόγοι σε συνεργασία με τους γλύπτες. Ο γλύπτης είναι απαραίτητος γιατί γνωρίζει από πρώτο χέρι ποιος είναι ο σωστός άξονας με τον οποίο πρέπει να στηθεί, τη στατικότητα του γλυπτού, πώς θα σηκωθεί και τι βάση θα κατασκευαστεί για να τοποθετηθεί. Ιδιαίτερη περίπτωση είναι το κολοσσιαίο γλυπτό γυμνού ανδρικού κορμού που βρισκόταν στις αποθήκες και ετοιμάζεται για τη Μαδρίτη, ρωμαϊκό αντίγραφο πρωτότυπου της υστεροκλασικής περιόδου. Από τα πιο δύσκολα και απαιτητικά ήταν ο Έφηβος των Αντικυθήρων, μοναδικό και ευαίσθητο γλυπτό, που τελικά δεν θα ταξιδέψει στη Βασιλεία, αφού κατά κοινή ομολογία πρόκειται για πρωτότυπο που χρονολογείται στη δεκαετία 340-330 π.Χ.».

Ιδιαίτερα απαιτητική δουλειά το στήσιμο των μεγάλων γλυπτών

Οι εργαζόμενοι στα εργαστήρια του μουσείου

■ Τμήμα συντήρησης, φυσικών και χημικών ερευνών και αρχαιομετρίας: προϊσταμένη: δρ Γεωργιάννα Μωραΐτου.

■ Εργαστήριο συντήρησης αγγείων και μικροτεχνίας: Παναγιώτης Αθανασόπουλος, Αικατερίνη Ιωαννίδου, Ευρ. Βελοπούλου, Σταματίνα Κουτούβαλη, Δαυίδ Δέλιος, Ειρήνη Καπίρη, Ιωάννα Ντάλλα, Αικατερίνη Ξυλινά.

■ Εργαστήριο συντήρησης γλυπτών: Δάφνη Μπίκα, Ιωάννης Παναγάκος, Κώστας Αλεξίου, Θανάσης Καλατζής, Νίκος Κυρίτσης.

■ Εργαστήριο συντήρησης οργανικών υλικών, χαρτιού και φωτογραφικών αρνητικών: Παναγιώτης Λάζαρης.

■ Εργαστήριο συντήρησης μετάλλων: Ουρανία Καψικόλη, Μαρία Κοντάκη, Σοφία Σπυριδάκη, Παντελής Φέλερης, Γεωργία Καραμαργίου, Γεράσιμος Μακρής.

■ Εργαστήριο φυσικών και χημικών ερευνών και αρχαιομετρίας: Καλλιόπη Τσακρή, Γιώργος Κούρος, Γιώργος Σκάνδαλος.

Πηγή: Β. Τζεβελέκου, Εφημερίδα των Συντακτών, Φωτογραφίες: Μ. Βαλασόπουλος