Ο πλούτος του Τατοΐου σε κουτιά

Τα 17.000 αντικείμενα του ανακτόρου είναι ασφαλή αλλά αναξιοποίητα Το μεγάλο λευκό κουτί ανοίγει. Η Μαρία Μερτζάνη και η Μαρία Αργυροπ...

Τα 17.000 αντικείμενα του ανακτόρου είναι ασφαλή αλλά αναξιοποίητα

Το μεγάλο λευκό κουτί ανοίγει. Η Μαρία Μερτζάνη και η Μαρία Αργυροπούλου σηκώνουν με ευλάβεια το χάρτινο καπάκι, σαν να φοβούνται ότι θα σπάσει. Μέσα στο κουτί, απλωμένος με φροντίδα, βρίσκεται ένας πίνακας. Το πρόσωπο είναι εύκολα αναγνωρίσιμο. Είναι η τέως βασίλισσα Αννα-Μαρία, ζωγραφισμένη το 1965.

«Αυτός ο πίνακας βρέθηκε στο ισόγειο, χωρίς κορνίζα» εξηγεί η κ. Αργυροπούλου. Ο πίνακας παρουσιάζεται σήμερα μέσω της «Κ» για πρώτη φορά.

Βρισκόμαστε στις αποθήκες του υπ. Πολιτισμού, εκεί όπου έχουν συγκεντρωθεί τα 17.000 αντικείμενα (και ομάδες αντικειμένων) που βρίσκονταν στο ανάκτορο του Τατοΐου. Η φθορά του χρόνου έχει πια σταματήσει, χάρη στην πολυετή εργασία μιας ομάδας ειδικών επιστημόνων του υπ. Πολιτισμού, υπό τον συνταξιούχο σήμερα Νικόλαο Μίνω.

Τα αντικείμενα βρίσκονται τακτοποιημένα σε λευκά κουτιά, καταγεγραμμένα, φωτογραφημένα, αρχειοθετημένα. Ενας θησαυρός για τον οποίο λιγότερα γνωρίζουμε και περισσότερα φανταζόμαστε.

Οι δύο ξεναγοί μας είναι συνδεδεμένοι με τον χώρο. Η Μαρία Μερτζάνη είναι προϊσταμένη Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεοτέρων Μνημείων του υπ. Πολιτισμού και η Μαρία Αργυροπούλου είναι προϊσταμένη του Τμήματος Μελετών της ίδιας υπηρεσίας.

Η Μαρία Μερτζάνη (αριστερά) και η Μαρία Αργυροπούλου (δεξιά) έχουν αναλάβει την φροντίδα των αντικειμένων που βρέθηκαν στο Τατόι.

Το επόμενο αντικείμενο που μας ανοίγουν είναι μια πλαστική παιδική κούκλα. Μοιάζει σχετικά σύγχρονη αλλά οι δύο γυναίκες την ακουμπούν απαλά, σαν να είναι φτιαγμένη από κρύσταλλο.

Η συντήρηση τέτοιων αντικειμένων ήταν μια πρόκληση. «Το πλαστικό είναι ένα νέο υλικό. Και δεν είναι μόνο του. Μια κούκλα έχει μαλλιά, ύφασμα, μεταλλικά στοιχεία. Υλικά σύνθετα που μέχρι σήμερα δεν είχαμε κληθεί να αντιμετωπίσουμε» προσθέτει η κ. Μερτζάνη. Η κούκλα τυλίγεται και πάλι σε διαδοχικά στρώματα ενός λεπτού χαρτιού, κλείνεται στο κουτί και παίρνει ξανά τη θέση της στο ράφι.

Ο πλούτος των αντικειμένων που απομακρύνθηκαν από το ανάκτορο είναι ατελείωτος.

«Τα ευρήματα στο Τατόι περιλαμβάνουν από αρχαιολογικά αντικείμενα, αυτοκίνητα και άμαξες, μέχρι έπιπλα, χαρτο-υλικό (σ.σ.: βιβλία, συμβόλαια κ.ά.), φωτογραφικό υλικό, την οικοσκευή του παλατιού, τα αντικείμενα της οικογένειας» εξηγεί η κ. Μερτζάνη.

Τι πίνακες έχουν βρεθεί στο Τατόι, τη ρωτώ. «Κλείστε τα μάτια σας και σκεφθείτε τι πίνακες μπορούν να βρεθούν... ήταν όλοι εκεί. Από αντικείμενα μικρής ή ευτελούς αξίας μέχρι έργα μεγάλων ζωγράφων».

Συντήρηση έργων τέχνης. (Φωτογραφίες: Υπουργείο Πολιτισμού)

Η καταγραφή, απομάκρυνση και συντήρηση των αντικειμένων του ανακτόρου ξεκίνησε το 2004 και ολοκληρώθηκε το 2012 (χρηματοδοτήθηκε από εθνικούς και κοινοτικούς πόρους). Ηταν η δεύτερη φορά που υπάλληλοι του υπ. Πολιτισμού έμπαιναν στον χώρο - την προηγούμενη ήταν απλοί επιτηρητές και μάλλον δεν θέλουν να τη θυμούνται.

Ήταν το 1993, όταν η τότε κυβέρνηση επέτρεψε στον τέως βασιλιά να απομακρύνει 9 κοντέινερ με αντικείμενα, κάποια από τα οποία πωλήθηκαν το 2007 σε δημοπρασία των Christie’s. Άγνωστος αριθμός αντικειμένων κλάπηκαν στις διαδοχικές λεηλασίες του κτήματος, από το 1974 έως το 2003. Αλλα καταστράφηκαν από την υγρασία, στο κλειστό επί δεκαετίες κτίριο. Η μόνη πλήρης καταγραφή για το τι υπήρχε μέσα στο ανάκτορο έγινε επί δικτατορίας, το 1973 (ΦΕΚ 278Α).

Γιατί τα πιο πολύτιμα από τα αντικείμενα του Τατοΐου δεν απομακρύνθηκαν την επομένη της κατάργησης της μοναρχίας; Γιατί αφέθηκαν επί τόσες δεκαετίες να «σαπίσουν»; Γιατί επετράπη να φύγουν από την Ελλάδα πολύτιμοι θησαυροί;

Φορέματα που βρέθηκαν στο Τατόι. (Φωτογραφίες: Υπουργείο Πολιτισμού)

Τα ερωτήματα αυτά δεν έχουν πλέον νόημα. Αυτό που έχει νόημα είναι η επόμενη ημέρα. Γιατί, παρά τις σημαντικές απώλειες, τα αντικείμενα που έμειναν και διασώθηκαν από το Τατόι είναι για τη χώρα ένας ιστορικός θησαυρός. Αυτό που φανταζόμαστε είναι η μια πλευρά. Υπάρχει όμως και μια δεύτερη πλευρά, αθέατη, αλλά εξίσου σημαντική. «Από τα ευρήματα στο ανάκτορο έχουμε ένα στιγμιότυπο μιας ολόκληρης εποχής» λέει η κ. Μερτζάνη.

«Που περιλαμβάνει από καθημερινά αντικείμενα, δηλαδή από αναψυκτικά, μπίρες, κρασιά, μέχρι κούκλες, μόδα, περιοδικά. Είναι μια φωτογραφία της στιγμής (σ.σ.: του Δεκεμβρίου του 1967). Μια ολόκληρη καθημερινότητα - κι αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί ο ελληνικός λαός μπορεί να βρει μέσα σε αυτά τα αντικείμενα τα παράλληλα της ζωής του».

Τα 17.000 αντικείμενα του ανακτόρου παραμένουν αποθηκευμένα, ασφαλή μεν αλλά αναξιοποίητα, μέχρι να αποφασιστεί ποια θα εκτεθούν, ώστε να συντηρηθούν περαιτέρω. Αλλα αντικείμενα, όπως οι ηλεκτρικές συσκευές του κτιρίου, τα οχήματα και οι άμαξες, εξακολουθούν να σαπίζουν.

Τα κτίρια καταρρέουν.

Η πόρτα του μικρού ξενοδοχείου δίπλα στον σταθμό της αστυνομίας είναι σπασμένη και το ισόγειο είναι γεμάτο μέχρι το ταβάνι με ξύλινες καρέκλες - δεν θέλει φαντασία για να σκεφτείς τι μπορεί να συμβεί. Ολα κινούνται με εξαιρετικά αργούς ρυθμούς που πέρα από τον τρόπο λειτουργίας του Δημοσίου κρύβουν και κάτι ακόμα.

«Υπήρξε μια αμηχανία, που κράτησε πολλά χρόνια» λέει η κ. Μερτζάνη. «Χρειάζονταν να αποστασιοποιηθούμε από τα πράγματα για να τα αντιμετωπίσουμε αντικειμενικά. Νομίζω όμως ότι τώρα βρισκόμαστε σε μια καλή στιγμή».

Η ιστορία του Τατοΐου

Από το 1872 έως το 1967 το Τατόι ήταν, σχεδόν αδιάλειπτα, κομμάτι της ιστορίας και χώρος πολιτικών εξελίξεων. Εκτός από θερινή κατοικία της βασιλικής οικογένειας, το Τατόι υπήρξε ο χώρος όπου έγιναν ορισμένες ορκωμοσίες κυβερνήσεων, αλλά και πολλές σημαντικές πολιτικές συναντήσεις.

Ο ιστορικός Κώστας Σταματόπουλος ασχολήθηκε
 επί πολλά χρόνια με την ιστορία του Τατοΐου.

Ο ιστορικός Κώστας Σταματόπουλος, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρίας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, ασχολήθηκε για πολλά χρόνια με την ιστορία του κτήματος. Τα αποτελέσματα της έρευνάς του αποτυπώνονται στο δίτομο έργο «Το Χρονικό του Τατοΐου» και συνοπτικότερα στο «Τατόι. Περιήγηση στο χρόνο και το χώρο» (εκδόσεις Καπόν).

«Το Τατόι γίνεται κομμάτι της ιστορίας του νεότερου ελληνικού κράτους από τη στιγμή που το επιλέγει για χώρο θερινής κατοικίας του ο Γεώργιος Α΄. Όπως γνωρίζουμε, η πρώτη εκδήλωση ενδιαφέροντος για την περιοχή είναι το 1870», εξηγεί.

«Το Τατόι ανήκε στον φαναριώτη Σκαρλάτο Σούτσο, ο οποίος υπήρξε αυλάρχης και υπουργός σε διάφορες κυβερνήσεις. Γίνεται λοιπόν μια πρώτη συνεννόηση που αποτυγχάνει γιατί ο Γεώργιος αντιλαμβάνεται ότι... ο Σκαρλάτος τον κλέβει στα μέτρα, δηλαδή του ζητά τα ίδια χρήματα για πολύ λιγότερη γη. Τελικώς επιστρέφει από το εξωτερικό και ξεκινά πάλι τη διαδικασία γιατί είχε αγαπήσει το χώρο. Τον έστρεφε προς το Τατόι ο Ερνέστος Τσίλλερ, που ήταν φίλος και των δύο. Και τελικά τον Μάιο του 1872 υπογράφεται το συμβόλαιο αγοράς στο σπίτι του Σκαρλάτου Σούτσου, μετέπειτα σπίτι Ράλλη στη συμβολή των οδών Κοραή και Πανεπιστημίου. Από το 1872 έως το 1967 το Τατόι είναι μια από τις σημαντικές εστίες και ένα από κέντρα λήψεως αποφάσεων εθνικής σημασίας της Ελλάδας».

Φωτογραφία από το βιβλίο «Το Χρονικό του Τατοΐου» (εκδόσεις Καπόν)

Φωτογραφία από το βιβλίο «Το Χρονικό του Τατοΐου» (εκδόσεις Καπόν)

Το Τατόι, όταν πωλήθηκε στην βασιλική οικογένεια, ήταν ένα αγρόκτημα. «Όταν ο Γεώργιος Α’ αγοράζει το Τατόι, γνωρίζουμε ότι υπήρχε ένας μύλος, κάποια σκόρπια καλύβια, στάνες καθώς και ένα σπίτι πέντε δωματίων. Επομένως στο σπίτι αυτό στριμώχτηκαν ο Γεώργιος, η Όλγα και τα τρία παιδιά τους. Παράλληλα ξεκίνησε η ανέγερση μιας κατοικίας που αρχικά προορίζονταν για ξενώνας -αλλά δεν έγινε ποτέ ξενώνας- την οποία έχτισε ο Τσίλερ, το 1872-1874. Αυτό το κτίριο μετατράπηκε με την προσθήκη ενός ορόφου σε κατοικία του Κωνσταντίνου και της Σοφίας, όταν παντρεύτηκε ο διάδοχος το 1889.

Εντωμεταξύ το 1880 στέλνεται στην Αγία Πετρούπολη ο Σάββας Μπούκης, ένας νεαρός αρχιτέκτονας, με εντολή να αντιγράψει μια έπαυλη που βρισκοταν στο αυτοκρατορικό συγκρότημα του Πέτεχοφ. Η ανέγερση του σπιτιού, με βάση τα σχέδια αυτά, ξεκίνησε το 1884 και περατώνεται το 1886, όμως θέματα εσωτερικής διακόσμησης και της διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου καθυστερούν την εγκατάσταση της βασιλικής οικογένειας, η οποία γίνεται το 1889».

Όπως εξηγεί ο κ. Σταματόπουλος, από το 1889 έως το 1948 το Τατόι γίνεται θερινή κατοικία της βασιλικής οικογένειας, συνήθως από το Μάιο έως το φθινόπωρο. Το Τατόι γίνεται σταδιακά κομμάτι της πολιτικής ζωής της Ελλάδας. Καταρχήν λόγω των επισκέψεων μελών άλλων βασιλικών οικογενειών της Ευρώπης. Κατά δεύτερον, επειδή ο Γεώργιος Α’ προτιμούσε να «απομονώνεται» εκεί και να εργάζεται απερίσπαστος.

«Στο Τατόι ορκίστηκαν λίγες κυβερνήσεις, καθώς δεν ήταν επίσημος χώρος, ήταν ιδιωτικός χώρος επομένως τα επίσημα πολιτικά γεγονότα γενικά γινόταν στην Αθήνα. Όμως το 1915, όταν ο Κωνσταντίνος ήταν ασθενής σε σημείο να μην μπορεί να μετακινηθεί, η κυβέρνηση Βενιζέλου ορκίστηκε στο Τατόι. Επίσης η πρώτη επαφή με τον Καραμανλή έγινε εκεί, αρχές Οκτωβρίου του 1955. Αλλά και η τελευταία συνάντηση με τον Καραμανλή, 8 χρόνια αργότερα όταν πια έχουν διαρραγεί οι σχέσεις, γίνεται επίσης στο Τατόι».

Στις 13 Δεκεμβρίου 1967 το «αντιπραξικόπημα» του τέως βασιλιά Κωνσταντίνου αποτυγχάνει και ο ίδιος, με την οικογένειά του φεύγουν στο εξωτερικό. Μέχρι το 1973 η τέως βασιλική οικογένεια συνεχίζει να λαμβάνει τη «βασιλική χορηγία» από το κράτος, ωστόσο το κτήμα αρχίζει να παρακμάζει.

«Έχουμε λοιπόν μια πρώτη περίοδο από το 1967 έως το 1973, οπότε και καταργείται το βασιλικό πολίτευμα από τον Παπαδόπουλο, όπου έρχεται μια αργή παρακμή του κτήματος: τα χρήματα έρχονται με το σταγονόμετρο, όσοι γερνούν και μπαίνουν στη σύνταξη δεν αντικαθίστανται με άλλους. Επέρχεται σταδιακά μια γήρανση. Το 1973 ήρθε η απότομη εγκατάλειψη: με την αλλαγή του πολιτεύματος παύει η χορηγία και συνεπώς το μερίδιο που πήγαινε στο Τατόι. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει καν η δυνατότητα να ταϊστούν οι αγελάδες και τα άλογα στους στάβλους που πεθαίνουν από την πείνα».

Το 1973, με νομοθετικό διάταγμα, το σύνολο της κινητής και ακίνητης περιουσίας της τέως βασιλικής οικογένειας απαλλοτριώνεται. Τα κτίρια του Τατοΐου περιέρχονται στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, η γη στο υπουργείο Γεωργίας. Το 1973 πραγματοποιείται και η καταγραφή όλων των κινητών αντικειμένων που βρίσκονται στα κτίρια, η οποία παρότι έγινε με ερασιτεχνικό τρόπο εξακολουθεί σήμερα να είναι η πληρέστερη για το αρχικό περιεχόμενο των κτιρίων.

«Το 1974, μετά το δημοψήφισμα υπέρ της κατάργησης της μοναρχίας, το Τατόι χαρακτηρίζεται από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή ως ιδιωτική κατοικία της πρώην πλέον βασιλικής οικογένειας. Εκεί θα συγκεντρωθούν πολλά από τα βασιλικά κειμήλια από τις άλλες βασιλικές κατοικίες, χωρίς όμως να επιτραπεί στην τέως βασιλική οικογένεια να έχουν τη διαχείρισή τους. Με αποτέλεσμα, για παράδειγμα, αυτή τη στιγμή το παλιό βουστάσιο να γεμίσει μέχρι επάνω με αντικείμενα από το Καστέλο της Ροδοδάφνης, από το ανάκτορο Ψυχικού, από το Μον Ρεπό, από διάφορες κατοικίες. Παράλληλα αρχίζουν οι βανδαλισμοί και οι λεηλασίες. Η φύλαξη είναι ανεπαρκής και το Τατόι σταδιακά ρημάζει».

Οι διαπραγματεύσεις της τέως βασιλικής οικογένειας με το Δημόσιο για το Τατόι ξεκίνησαν το 1984. Το 1992 η κυβέρνηση υπογράφει συμφωνία με την τέως βασιλική οικογένεια με βάση την οποία η τελευταία διατηρεί την κυριότητα 3,9 χιλιάδων στρεμμάτων, καταβάλλοντας στο Δημόσιο 343 εκατ. δραχμές. Την ίδια περίοδο επετράπη στην τέως βασιλική οικογένεια να πάρει από το ανάκτορο μέρος της «οικοσκευής». Η συμφωνία προκαλεί τεράστιες αντιδράσεις και η μεταφορά διακόπτεται, αφού όμως φύγουν για πάντα από την Ελλάδα εννέα κοντέινερ γεμάτα θησαυρούς από το ανάκτορο.

Το 1994 καταργείται ο νόμος που απέδιδε το Τατόι στην τέως βασιλική οικογένεια και ξεκινά μια μακρά δικαστική διαμάχη με την τέως βασιλική οικογένεια. Το 2000 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων δικαιώνει την τέως βασιλική οικογένεια, αναγνωρίζοντάς το δικαίωμα της κυριότητας του Τατοΐου. Δίνεται όμως στο Δημόσιο η δυνατότητα να διατηρήσει την κυριότητά του, αποζημιώνοντας την τέως βασιλική οικογένεια. Η υπόθεση κλείνει το 2002 με την καταβολή 13,2 εκατ. ευρώ στην τέως βασιλική οικογένεια και στις 7 Μαρτίου 2003 το Τατόι περιέρχεται οριστικά στο Δημόσιο.

Η επόμενη ημέρα

«Ο κόσμος σοκάρεται που μπαίνει στο κτήμα από μια τρύπα στο συρματόπλεγμα. Νομίζει ότι θα ανέβει στο Τατόι και θα δει τις Βερσαλλίες. Επισκέπτονται το ανάκτορο και τους πιάνει κατάθλιψη. Η πρώτη τους σκέψη για την κατάντια που επικρατεί είναι “μα πώς το αφήσαμε και έγινε αυτό;”».

Ο Βασίλης Κουτσαβλής είναι πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων Κτήματος Τατοΐου, μιας ιδιαίτερα ενεργής ομάδας πολιτών που ιδρύθηκε το 2010. Μαζί με την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ο πρόεδρος της οποίας, Κώστας Σταματόπουλος, συνέγραψε το δίτομο «Χρονικό του Τατοΐου», την πληρέστερη πηγή για την ιστορία του κτήματος) είναι οι κινητήριες δυνάμεις για τη σωτηρία του Τατοΐου από αυτό που αποκαλούμε «κοινωνία των πολιτών».

«Κάνω μια αντιδιαστολή με τα κρεματόρια του Αουσβιτς, όπου εκτυλίχθηκε το μεγαλύτερο έγκλημα πολέμου και σήμερα είναι επισκέψιμος χώρος, πληρώνουν οι πολίτες εισιτήριο για να το δουν. Και εμείς, απέναντι στο Τατόι, επειδή υπήρξε βασιλικό κτήμα, του έχουμε δείξει όλο μας το μίσος. Είτε ως πολίτες, κλέβοντας και λεηλατώντας, είτε ως πολιτεία, αδιαφορώντας για την τύχη του».

Ξενάγηση στα κτήματα του Τατοΐου

Ο Σύλλογος Φίλων Κτήματος Τατοΐου έχει εκπονήσει, ιδίοις πόροις, δύο μελέτες για την αναστήλωση κτιρίων (κτίρια βουτυροκομείου, τηλεγραφείου), έως το τέλος του έτους ολοκληρώνει ακόμα δύο (οικίες φροντιστή, Στουρμ), ενώ προσπαθεί να συγκεντρώσει πόρους για την εκπόνηση μελέτης αναστήλωσης για το οινοποιείο. Η Ελληνική Εταιρεία έχει με τη βοήθεια της Europa Nostra εκπονήσει ένα master plan για την αξιοποίηση του κτήματος.

Master plan με νέες χρήσεις

Πρόσφατα, το 2012, το υπ. Περιβάλλοντος εκπόνησε και αυτό ένα master plan για το Τατόι. Όπως αναφέρουν οι επικεφαλής της ομάδας των μελετητών, Αντώνης Κρασάς και Σταύρος Γανωτής, η μελέτη περιγράφει τον τρόπο που το κτήμα Τατοΐου θα γίνει ένας βιώσιμος χώρος πολιτισμού και αναψυχής, με την αναβίωση αρκετών από τις παλαιές δραστηριότητες (όπως η γεωργία και η παραγωγή κρασιού) και την προσθήκη νέων (μουσείο, χώροι εστίασης κ.ά.).

Φωτογραφία από το βιβλίο «Το Χρονικό του Τατοΐου» (εκδόσεις Καπόν)

Η Ελληνική Εταιρεία όσο και ο Σύλλογος Φίλων Κτήματος Τατοΐου συμφωνούν με τα βασικά σημεία της μελέτης, διαφωνούν όμως με κάποιες επιμέρους χρήσεις (η «Κ» έχει παρουσιάσει εκτενώς το θέμα σε παλαιότερα ρεπορτάζ). Η διαβούλευση ολοκληρώθηκε πριν από μήνες, αλλά η κοινή υπουργική απόφαση που θα εγκρίνει τις νέες χρήσεις γης δεν έχει ακόμα υπογραφεί.

«Η μελέτη μιλά για ήπιες παρεμβάσεις, ύψους 100 εκατ. ευρώ. Αυτή τη στιγμή ο χώρος έχει 150.000 επισκέψεις ετησίως που μπορούν άμεσα να διπλασιαστούν» λέει ο αναπλ. υπουργός Περιβάλλοντος, Γιάννης Τσιρώνης. «Μόνο ένα μικρό εισιτήριο στις χρήσεις αν μπορέσουμε να βάλουμε και ο χώρος θα είναι βιώσιμος».

«Τι είναι αυτό που ξεχωρίζει στο Τατόι από οποιοδήποτε άλλο χώρο στην Ελλάδα; Ας δοθεί εκεί το βάρος» λέει ο κ. Σταματόπουλος, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας. «Πρόσφατα ήμουν στην Πόλη και είδα πώς αναστηλώθηκε το Γιλντίζ. Γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι ανάλογο και εμείς; Το Τατόι είναι ένας ολόκληρος κόσμος που πρέπει να αναβιώσει».

Πηγή: Γ. Λιάλιος, Καθημερινή

Φωτογραφία: E. Canaj