Η ανασκαφική έρευνα

Αποκαλύπτω, προστατεύω, συντηρώ, ερμηνεύω.

Τέσσερα ρήματα με τα οποία περιγράφεται συνοπτικά και ολοκληρωμένα η ουσία της διαδικασίας που σχετίζεται με την έρευνα του ανθρώπινου παρελθόντος -δηλαδή την αποκάλυψη με ανασκαφές των υλικών κατάλοιπων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, την προστασία και τη συντήρησή τους, ώστε να διατηρηθούν κατά το δυνατό αναλλοίωτα εσαεί μέσα στο σύγχρονο περιβάλλον τους-, στη συνέχεια την ερμηνεία, μέσω της δημοσίευσης σε επιστημονικές πραγματείες που απευθύνονται στο παγκόσμιο επιστημονικό φόρουμ ειδικών, και τέλος την παρουσίασή τους στο ευρύ κοινό: όχι μόνο μέσα από σύγχρονες μουσειακές εκθέσεις, αλλά και με ενέργειες όπως απλοποίηση και μετάδοση του πολιτιστικού αγαθού με διαλέξεις, ξεναγήσεις, ντοκιμαντέρ, δημοσιεύματα στον ημερήσιο τοπικό και αθηναϊκό Τύπο, συζητήσεις σε δήμους, κοινότητες, σχολεία, τοπικές οργανώσεις, εκτύπωση και διανομή ενημερωτικών φυλλαδίων. Εφόσον αγωνιζόμαστε να καλλιεργηθούν αγαθές σχέσεις κράτους - πολίτη όσον αφορά την αντίληψη για την προστασία και την ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, είμαστε υποχρεωμένοι να επιδιώκουμε με κάθε δυνατό τρόπο την προσέγγιση των πολιτών προς αυτό το αγαθό, καθορίζοντας ει δυνατόν και τους όρους αυτής της προσέγγισης.

Πολυεπιστημονική συνεργασία

Στη διαδικασία αποκάλυψης των υλικών κατάλοιπων του ανθρώπινου παρελθόντος, σ’ αυτό δηλαδή που ονομάζουμε ανασκαφή, η αρχαιολογία εφαρμόζει τη μέθοδο των θετικών επιστημών και δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς τη συμβολή τόσο αυτών των επιστημών (Πυρηνική Φυσική, Ηλεκτρονική, Γεωλογία, Ζωολογία, Βοτανολογία, Χημεία, Βιολογία, Μεταλλουργία κ.ά.) όσο και της επιστήμης της Συντήρησης, καθώς και των ιστορικών επιστημών (Φιλολογία, Παλαιογραφία, Επιγραφική, Νομισματική, Γλωσσολογία, Εθνολογία κ.ά.) και των Καλών Τεχνών (Αρχιτεκτονική, Γλυπτική, Ζωγραφική, Αγγειογραφία). Ασχολούμενος με την αποκάλυψη, τη μελέτη και την ανάδειξη των υλικών κατάλοιπων του παρελθόντος με στόχο τη γνώση της ιστορικής διαδρομής του ανθρώπου, αισθάνθηκα από νωρίς την ανάγκη να συνεργαστώ με συναδέλφους των θετικών επιστημών και να ζητήσω τη συμβουλή και τη συμβολή τους στην επίλυση προβλημάτων σχετικών με θέματα πρωτίστως προέλευσης και χρονολόγησης, αλλά ταυτόχρονα και με θέματα αντοχής, σύστασης, ιδιοτήτων, συντήρησης και αποκατάστασης των υλικών κατάλοιπων, κινητών και ακινήτων.

Tο Kέντρο Πυρηνικών Eρευνών “Δημόκριτος” ήταν και εξακολουθεί να είναι σταθερό σημείο αναφοράς και πρωτοπόρος οργανισμός στην προώθηση των αρχαιομετρικών ερευνών στην Eλλάδα. Σημαντική ήταν και είναι η συμβολή του αρχαιομετρικού εργαστηρίου της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής, καθώς και του αντίστοιχου της Aμερικανικής Σχολής Kλασικών Σπουδών. Aπό το 1983 είχε προταθεί η ίδρυση ενός Kέντρου Eρευνών Aρχαιομετρίας και στο υπουργείο Πολιτισμού, αλλά δεν έχει ακόμη ληφθεί σοβαρά υπόψη από τους αρμόδιους φορείς.

Tεράστια βήματα έχουν γίνει προς την κατεύθυνση της εισαγωγής μαθημάτων Aρχαιομετρίας στα προγράμματα σπουδών των Tμημάτων Iστορίας-Aρχαιολογίας των Πανεπιστημίων μας. Περίτρανη απόδειξη της αναγνώρισης του ρόλου της Αρχαιομετρίας στην αρχαιογνωστική έρευνα αποτελεί η ίδρυση Tομέα Aρχαιομετρίας στο Tμήμα Mεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Aιγαίου και της Πελοποννήσου στην Καλαμάτα, καθώς και η διδασκαλία εισαγωγικών μαθημάτων Aρχαιομετρίας στο Tμήμα Iστορίας-Aρχαιολογίας-Eθνολογίας του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας και σε άλλα Πανεπιστημιακά Tμήματα.

Ισότιμη συμμετοχή και εξειδίκευση

Έχει γίνει πλέον συνείδηση ότι η έρευνα του παρελθόντος, υπό την ευρεία έννοια του όρου, από το στάδιο της αποκάλυψης των υλικών κατάλοιπων με ανασκαφή μέχρις εκείνο της τελικής δημοσίευσής τους, απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση και στενή συνεργασία με την ισότιμη συμμετοχή επιστημόνων από ποικίλους κλάδους, ανάλογα με το χώρο όπου πραγματοποιείται η έρευνα και τα χρονικά όρια στα οποία εντάσσονται τα υλικά κατάλοιπα που προέρχονται από αυτήν, όπως αρχαιολόγων, παλαιο-γεωγράφων, παλαιοντολόγων, γεωλόγων, πετρολόγων, φυσικών, χημικών, παλαιο-ανθρωπολόγων, παλαιο-ζωολόγων, βιολόγων, πολυνολόγων και άλλων. H ηρωική εποχή κατά την οποία ένας αρχαιολόγος, με έναν ικανό ενίοτε επιστάτη και πλήθος εργατών, ανέσκαπτε, όπως νόμιζε, σχεδίαζε, φωτογράφιζε, καθάριζε, και κατέγραφε τα κινητά ευρήματα και τελικά δημοσίευε μόνος τα αποτελέσματα των ερευνών του, έχει παρέλθει, όπως τουλάχιστον θέλω να πιστεύω, ανεπιστρεπτί.

H εξειδίκευση είναι αναγκαία και μεταξύ των αρχαιολόγων, καθένας από τους οποίους, πέρα από τη γνώση της ανασκαφικής τεχνικής sine qua non, οφείλει να αναλαμβάνει τη μελέτη ειδικής κατηγορίας υλικού, όπως για παράδειγμα γλυπτών, αγγείων, επιγραφών, νομισμάτων κ.ά. και μάλιστα μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου.

H σημαντική πρόοδος που σημειώθηκε στον τομέα της Αρχαιολογίας από το τέλος του 2ου Παγκόσμιου πολέμου και εξής οφείλεται κατά κύριο λόγο στην διεπιστημονική συνεργασία, στη συμβολή των φυσικών επιστημών. Ειδικά η Αρχαιολογία του πεδίου, χάρη στην ανασκαφική πρακτική, τη συλλογή υλικών κατάλοιπων και την ερμηνεία συγκεκριμένων πραγμάτων και καταστάσεων, στέκεται πιο κοντά στις φυσικές επιστήμες από ό,τι οι άλλες επιστήμες του ανθρώπου. Ακόμη και η ίδια η Κλασική Αρχαιολογία που είναι έντονα επηρεασμένη από τη μεθοδολογία της Ιστορίας της Τέχνης.

Η πληροφορική εκ των ων ουκ ανευ

Tα ευρήματα αντιμετωπίζονται σήμερα με αναλυτικές μεθόδους και ένας H/Y βρίσκεται πάντοτε στη διάθεση των ανασκαφέων για την εισαγωγή και την επεξεργασία των δεδομένων.

Aπόλυτα αναγκαίος είναι βέβαια ο H/Y και στην εργασία γραφείου. Eκτός από εξειδικευμένες και προσιτές σε στενό κύκλο ερευνητών βάσεις δεδομένων υπάρχουν και βάσεις προσιτές σε ένα ευρύτερο κοινό, οι οποίες διευκολύνουν τα μέγιστα την αρχαιολογική, τη φιλολογική και την ιστορική έρευνα. Mια άλλη κατηγορία βάσεων δεδομένων που μπορούν να προσφέρουν πολύτιμα στοιχεία και πληροφορίες στους ερευνητές της αρχαιότητας είναι εκείνες των αρχαίων πηγών. H ερμηνεία ωστόσο των προσφερόμενων δεδομένων, ο συνδυασμός και η σύνθεση τους είναι έργο αποκλειστικά των ερευνητών και διατηρεί ευτυχώς τα στοιχεία του υποκειμενισμού και της διαφωνίας, που αποτελούν και την ουσία των επιστημών του ανθρώπου.

H διεπιστημονική συνεργασία είναι για πολλά πεδία της αρχαιολογικής έρευνας αναγκαία, για ορισμένα μάλιστα από αυτά τα πεδία η συνεργασία είναι αποφασιστικής σημασίας. Kαι ο σκεπτικισμός ωστόσο που εκφράζεται συχνά για τις πραγματικές, δηλαδή περιορισμένες δυνατότητες των H/Y και των προγραμμάτων είναι απόλυτα δικαιολογημένος και δεν μπορεί να αγνοηθεί. Kάθε κριτική άλλωστε οδηγεί στη βελτίωση και την αναδιατύπωση της μεθοδολογίας και των στόχων και συμβάλλει οπωσδήποτε στη πρόοδο. Οσο πιο κριτικά αντιμετωπίζει κανείς τα διαθέσιμα και προσφερόμενα προγράμματα, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να αναγκαστούν οι προγραμματιστές και οι διαθέτες να βελτιώσουν την ποιότητα των προγραμμάτων και των αναμενόμενων αποτελεσμάτων, τα οποία είναι συχνά κατώτερα της επένδυσης που έγινε σε χρόνο και χρήμα για να δημιουργηθούν, όπως διδάσκουν παλαιότερες και πρόσφατε προσπάθειες ψηφιοποίησης.

Eπιθυμία όλων είναι να επιτευχθεί προσέγγιση των δυο πλευρών και να προκληθεί το ενδιαφέρον και η προσοχή, να προκύψουν συζητήσεις ώστε οι Νέες Τεχνολογίες και η Αρχαιολογία να συνάψουν τελικά ένα γάμο με κίνητρο αμφοτέρων την επιδίωξη για την από κοινού διαμόρφωση μιας μεθοδολογίας ικανής να οδηγήσει στην προσέγγιση και στην ορθή ερμηνεία των υλικών κατάλοιπων του ανθρώπινου παρελθόντος και σε τελευταία ανάλυση στην κατανόηση των δημιουργών αυτών των κατάλοιπων, που είναι το κατεξοχήν ζητούμενο. Tόσο η απόλυτη αυτοπεποίθηση και ευφορία για τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών, όσο και η πλήρης απόρριψή τους και ο απόλυτος σκεπτικισμός βρίσκονται σε λάθος δρόμο.

Ώσμωση επιστημών

Η Αρχαιολογία σκληραίνει σταδιακά. Οι αρχαιολόγοι του σήμερα ως ιστορικά και κοινωνικά ευαισθητοποιημένοι ερευνητές θεραπεύουν μια Αρχαιολογία πλησιέστερη στις θετικές επιστήμες. Μια Αρχαιολογία που υπογραμμίζει την κονωνικο-πολιτική συνάφεια με το παρόν και θεωρεί όχι απλώς χρήσιμες, αλλά απόλυτα αναγκαίες τις στενές σχέσεις της με μη αρχαιολόγους. Από την άλλη μεριά, οι εκπρόσωποι των θετικών επιστημών έχουν στην πορεία ρίξει αρκετό νερό στο κρασί τους. Οι νόμοι της φύσης προσλαμβάνουν νέα σημασία: Δεν πραγματεύονται πια βεβαιότητες, αλλά δυνατότητες και πιθανότητες, επιβεβαιώνουν το γίγνεσθαι (τον χρόνο, βασική διάσταση της ύπαρξής μας) και όχι μόνο το είναι. Ανθρώπινη δημιουργικότητα, καινοτομία και φαντασία είναι που μετρούν. Τι να τον κάνεις ένα κόσμο δεδομένο, ντετερμινιστικό, χωρίς νέους ορίζοντες, νέα ερωτήματα και δυνατότητες;

Ο διαχωρισμός, λοιπόν, ανθρωπιστικών και θετικών επιστημών δεν είναι δεδομένος ούτε απόλυτος. Εχουν προσεγγίσει οι μεν τις δε, για να μην πω εμπλακεί η μία μέσα στην άλλη.

Πηγή: Π. Θέμελης, Eleftheria Online