«Ελπίς των Απελπισμένων»

Σπάνιες βυζαντινές εικόνες της εποχής των Παλαιολόγων, που εικονογραφούν κυρίως την Παναγία, παρουσιάζει το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μου...

Σπάνιες βυζαντινές εικόνες της εποχής των Παλαιολόγων, που εικονογραφούν κυρίως την Παναγία, παρουσιάζει το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο στην έκθεση «Το ημέτερον κάλλος». Οι εικόνες ταξίδεψαν από την Ιερά Μονή Βλατάδων και από μητροπόλεις της Βορείου Ελλάδος.

«Οι εικόνες αυτές δεν βγαίνουν συχνά από τις μητροπόλεις τους. Άλλες δεν βγήκαν ποτέ. Ανήκουν στον 12ο -14ο αι. που είναι ο κορυφαίος της βυζαντινής τέχνης, η εποχή των Παλαιολόγων. Αναγνωρίζει κανείς τα στοιχεία της τέχνης αυτής, ακόμη και μέσα στον τυποποιημένο τρόπο με τον οποίον παριστάνονται η Παναγία, ο Χριστός και τα πρόσωπα των αγίων. Οι εικόνες της Παλαιολογείου εποχής είναι σπάνιες. Ειδικά στην Αθήνα παρουσιάζονται για πρώτη φορά».

Με αυτά τα λόγια μας προτρέπει η διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου (ΒΧΜ), Κατερίνα Δελλαπόρτα να επισκεφθούμε την έκθεση «Το ημέτερον κάλλος. Βυζαντινές εικόνες από τη Θεσσαλονίκη», στη βίλα της Δουκίσσης Πλακεντίας, το παλιό κτίριο του μουσείου. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε στην Ιερά Μονή Βλατάδων, με αφορμή τη συμπλήρωση του ιωβηλαίου του Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, το έτος 2018. Το Πατριαρχικό Ιδρυμα συνδιοργανώνει την έκθεση στο Βυζαντινό Μουσείο και θα είναι ανοιχτή έως και τις 31 Οκτωβρίου.

Είναι μικρή αλλά περιλαμβάνει 21 αριστουργήματα. Βυζαντινές εικόνες, κυρίως της παλαιολόγειας περιόδου, προερχόμενες από το σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Βλατάδων και μαζί εικόνες που φυλάσσονται για αιώνες σε άλλους ναούς της πόλης, σε όμορες μητροπόλεις, καθώς και στο εξωτερικό. Ομως για τον επισκέπτη που φτάνει έως εκεί, υπάρχει ακόμη μία έκπληξη. Μαζί με τις εικόνες που κατέβηκαν πρώτη φορά από τα τέμπλα των ναών της Θεσσαλονίκης, λαμπρά δείγματα μιας μεγάλης τέχνης που αναπτύχθηκε στα εκεί καλλιτεχνικά εργαστήρια και εκείνα της Κωνσταντινούπολης, παρουσιάζονται και εικόνες της ίδιας περιόδου με την ίδια προέλευση από τις συλλογές του ΒΧΜ.

«Δημιουργείται μια εσωτερική “συνομιλία” των εικόνων της Βορείου Ελλάδας με τις αμφιπρόσωπες της ίδιας εποχής των Παλαιολόγων που ανήκουν στο Βυζαντινό Μουσείο. Σε αυτή την ατμόσφαιρα θέλουμε να μετέχει το κοινό της Αθήνας, σε ένα είδος βυζαντινής εικόνας στο οποίο δεν είναι εξοικειωμένο όπως είναι οι Βορειοελλαδίτες.

Ο κυρίως πυρήνας τους είναι από τη Μονή Βλατάδων και οι υπόλοιπες από μητροπόλεις όπως της Βέροιας, του Λαγκαδά της Κατερίνης κ.α. Μάλιστα, ο επισκέπτης αναγνωρίζει επιδράσεις από τα εργαστήρια της Θεσσαλονίκης, ορισμένα της Κωνσταντινούπολης και άλλα του Άθω», λέει στην «Κ» η κ. Δελλαπόρτα.

Οι πινακίδες στις τέσσερις αίθουσες τονίζουν πως ο μεγαλύτερος αριθμός βυζαντινών εικόνων από τη Θεσσαλονίκη εικονογραφεί την Παναγία, η οποία όπως φαίνεται, τιμήθηκε ιδιαιτέρως στην πόλη αυτή. Η πλειονότητα των εικόνων της αναπαράγει τον τύπο της ριστεροκρατούσας «Οδηγήτριας», ακολουθώντας τα πρότυπα της πρωτεύουσας Κωνσταντινούπολης, ενώ απαντούν κι άλλοι εικονογραφικοί τύποι. Μία απ’ αυτές είναι η «Παναγία Δεξιοκρατούσα» (τέλος του 12ου αι.) από τη Μονή Βλατάδων, το μοναδικό βυζαντινό μοναστήρι της πόλης της Θεσσαλονίκης που συνεχίζει να λειτουργεί . Η «Ελπίς των Απελπισμένων», η «Μεσίτρια» αντανακλούν το κλίμα της πόλης, λίγο πριν περάσει στα χέρια των οθωμανών Τούρκων.

Οι εικόνες από τις μονές της Θεσσαλονίκης συνομιλούν με αντίστοιχες της ίδιας περιόδου (12ος - 14ος αιώνας) από τη συλλογή του Βυζαντινού Μουσείου. 

Εντυπωσιακή είναι και η «Θεοτόκος Δεόμενη», μικρή εικόνα από το Βυζαντινό Μουσείο, η οποία χρονολογείται στα τέλη του 14ου αι. «Η “Μεσίτρια” είναι η Παναγία που μεσολαβεί στον Χριστό και στον Θεό για εμάς. Είναι επιθετικοί προσδιορισμοί που δίνονται στη Θεοτόκο. Όπως η “Ελπίς των Απελπισμένων”. Εικόνες που για κάποιο λόγο –είτε ήταν η λαϊκή δοξασία είτε η ιστορία–, απεδείχθησαν θαυματουργές σε κάποια κρίσιμη στιγμή. Η “Ρευματοκρατόρισσα” που ήρθε από την Ραιδεστό είναι επίσης ξεχωριστή», εξηγεί η διευθύντρια του Βυζαντινού Μουσείου.

Ο επισκέπτης θαυμάζει πολλούς διαφορετικούς τύπους της απεικόνισης της Παναγίας, ακόμη και στον τρόπο που κρατά τον Χριστό. Προσέχει όμως και τις διαφορετικές εκφράσεις στο δικό της πρόσωπο και στο βλέμμα της, φωτοσκιάσεις, αυτές ακριβώς που μεταφέρουν το μήνυμα του ζωγράφου.

Πληροφορίες υπογραμμίζουν τη σχέση των καλλιτεχνικών εργαστηρίων της πόλης με εκείνα του Αγίου Όρους και το αποτέλεσμα αυτής. Όπως την παραγωγή εικόνων με θέμα Αγιορείτες αγίους. Ανάμεσά τους ο άγιος Αθανάσιος Αθωνίτης.

Η λειτουργική ζωή των μοναστηριών περιελάμβανε πλήθος ακολουθιών και λιτανειών, στο πλαίσιο των οποίων γινόταν περιφορά ιερών εικόνων γύρω από το καθολικό. Ο ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού, μετόχι της Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής των Βλατάδων, διέσωσε δύο σπουδαίες, υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας λιτανευτικές εικόνες με απεικόνιση της Παναγίας στην κύρια όψη και στην πίσω τους Πρωτοκορυφαίους Αποστόλους, στη μια περίπτωση, και τους Τρεις Ιεράρχες στην άλλη.

Οι σύνθετες εικόνες αποσπούν την προσοχή πολλών ξένων επισκεπτών. Αυτές που είναι μια μικρή εικόνα και γύρω από το πλαίσιο ακολουθούν άλλες παραστάσεις, οι οποίες αφηγούνται σκηνές. Ο εικονογραφικός κύκλος των Παθών είναι μία απ’ αυτές. Όμως ο επισκέπτης πρέπει να προσέξει τις λεπτομέρειες στις αμφιπρόσωπες εικόνες. Όπως της «Παναγίας Οδηγήτριας» του Μουσείου που έχει τη Σταύρωση στην πίσω πλευρά. Και βέβαια τη «Ρευματοκρατόρισσα» που ταξίδεψε από την Παναγία Αχειροποίητο Θεσσαλονίκης.

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή