«Λεβέντες, γεια σας!»

Σπαράγματα της αρχαιότητας ενέθεσε ο Νίκος Σταμπολίδης για να βάλει τις συνδετικές βελονιές σε ένα αφήγημα όπου η αρχαιότητα συμβιώνει με το...

Σπαράγματα της αρχαιότητας ενέθεσε ο Νίκος Σταμπολίδης για να βάλει τις συνδετικές βελονιές σε ένα αφήγημα όπου η αρχαιότητα συμβιώνει με τον 19ο αιώνα.
(Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ)

Η έκθεση «Αρχαιολατρεία και Φιλελληνισμός» φωτίζει την αγάπη των ξένων για τα σύμβολα της Ελληνικής Επανάστασης.

Ομολογώ την αμαρτία μου: βαδίζοντας προς το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης όπου με περίμενε η ιστορικός τέχνης Φανή-Μαρία Τσιγκάκου να με ξεναγήσει στο μεγάλο αφιέρωμα «Αρχαιολατρεία και Φιλελληνισμός», σκεπτόμουν ότι μάλλον θα έπληττα στη θέα των χρυσών επιτραπέζιων ρολογιών και των ελαιογραφιών με εξεγερμένους φουστανελοφόρους ανάμεσα σε αρχαίες κολόνες.

Τα ιδεώδη της αγάπης των ξένων προς την Ελλάδα με συγκινούσαν πάντοτε, αλλά σπανίως και τα εκλεπτυσμένα διακοσμητικά αντικείμενα που εξέφραζαν αυτό το πνεύμα. Ενιωθα ότι ανήκαν σε μια «άψυχη βιτρίνα» την ώρα που η Επανάσταση είχε γίνει σε λόγγους και ράχες, με το αίμα να κυλάει ποτάμι (αυτό δεν μαθαίναμε και στο σχολείο;). Πέρασα λοιπόν το κατώφλι προκατειλημμένη. Και με την πρώτη ματιά, αναγκάστηκα να αναθεωρήσω.

Δεν ήταν μόνο μία από τις ωραιότερα σκηνογραφημένες εκθέσεις που έχω δει στην Ελλάδα. Η σπουδαία Χλόη Ομπολένσκυ (με τη βοήθεια του Ανδρέα Γεωργιάδη) έχει δημιουργήσει εξαιρετική ατμόσφαιρα στο Μέγαρο Σταθάτου. Τα εκθέματα που επέλεξε η Τσιγκάκου και προέρχονται από τη συλλογή του Θανάση και της Μαρίνας Μαρτίνου πραγματικά λάμπουν μέσα στον χρόνο. Τοποθετούν τον θεατή με τρόπο συναρπαστικό στη γενεσιουργό εποχή του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Από κοντά και ορισμένα σπαράγματα της αρχαιότητας που ενέθεσε με πολλή σοφία ο Νίκος Σταμπολίδης, για να βάλει τις συνδετικές βελονιές σε ένα αφήγημα όπου η αρχαιότητα συμβιώνει με τον 19ο αιώνα.

Η έκθεση θα είχε ήδη ανοίξει τις πόρτες της στο κοινό, ώστε να αποτελέσει ένα είδος οπτικού μαθήματος για την κινητήριο δύναμη στην Ευρώπη που έδωσε σάρκα και οστά στην Ελληνική Επανάσταση. Ομως η πανδημία μάς κρατάει ακόμη μακριά από τους μικρούς θησαυρούς που μας περιμένουν στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Θησαυροί που δεν συγκεντρώθηκαν τυχαία. Ο Θανάσης Μαρτίνος βρέθηκε εξ απαλών ονύχων μέσα στην ομορφιά των αντικειμένων. Ο πατέρας του Γιάννης Μαρτίνος ήταν ένας εκ των πρώτων και καλύτερων αρχαιοπωλών στη χώρα μας, με εκπληκτικές γνώσεις και μάτι που μπορούσε να ξεχωρίσει μοναδικά κομμάτια. Η αδελφή του Ελένη Μαρτίνου συνεχίζει την οικογενειακή παράδοση στο κατάστημα της Πανδρόσου, που έχει κλείσει 100 χρόνια ζωής. Η συλλογή έγινε και με τη δική της συμβολή, καθώς και του Θανάση και της Μπέσυς Γιαννούκου και του Απόστολου Αργυριάδη.

«Δεν είναι ένα corpus έργων αλλά μοναδικά αυθεντικά αριστουργήματα που δεν έχουμε ξαναδεί από κοντά», λέει η Φανή-Μαρία Τσιγκάκου, η οποία είναι η πλέον ειδική στην Ελλάδα σε αυτήν την περίοδο. (Είναι μάλιστα η μοναδική Ελληνίδα που γράφει στο Λεξικό του Φιλελληνισμού, που μόλις εξέδωσε το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ σε επιμέλεια Πασχάλη Κιτρομηλίδη.)

Ετσι, μέσα από μια πολύ γερή ομάδα, προέκυψαν μια έκθεση και ένας εκπληκτικός κατάλογος, που από μόνος του στέκεται σαν απαραίτητο απόκτημα.

Η χρονοκάψουλα

Τα εκθέματα πραγματικά λάμπουν μέσα στον χρόνο. Τοποθετούν τον θεατή με τρόπο συναρπαστικό στη γενεσιουργό εποχή του σύγχρονου ελληνικού κράτους. (Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ)

«Στο αφιέρωμα αυτό, έχουμε το ευτύχημα να μπορούμε να βάλουμε τον θεατή στην ατμόσφαιρα του 19ου αιώνα μέσα από το ίδιο το νεοκλασικό Μέγαρο Σταθάτου. Εχει τεράστια σημασία, διότι όλα τα αντικείμενα που εκτίθενται εδώ κοσμούσαν μεγαλοπρεπείς οικίες της εποχής, συνεπώς εντάσσονται στο φυσικό τους περιβάλλον, και έτσι γίνεται η σύζευξη της αρχαιότητας με την περίοδο του φιλελληνισμού», εξηγεί η ιστορικός τέχνης. Προσθέτει ότι πολλά από τα 70 εκθέματα είχαν παρουσιαστεί για πρώτη φορά σε ειδικές εκθέσεις και φιλελληνικά μπαζάρ επιτροπών του Αγώνα στο εξωτερικό, που γίνονταν για να ενισχυθούν οι επαναστατημένοι Ελληνες, να αγοραστεί πολεμικός εξοπλισμός ή να καταβληθούν λύτρα για την απελευθέρωση αιχμαλώτων: «Είναι, λοιπόν, έργα τέχνης που στοχεύουν στη συγκίνηση, έχουν μέσα τους τεράστια δύναμη».

Πώς όμως φτάσαμε στην ελληνομανία του 18ου αιώνα και συνεπώς σ’ εκείνη την καίρια στιγμή της ευρωπαϊκής ιστορίας, όταν ο Βίκτορ Ουγκό έγραφε: «Εις την Ελλάδα, εις την Ελλάδα. Λεβέντες, γεια σας! Πέρα για πέρα. (…) Φτάνει η Ελλάδα η δοξασμένη, Σήμερα ακόμα σκλάβα να μένει;»; Πώς ο Μπότσαρης ήταν στα μάτια των ξένων ο σύγχρονος Λεωνίδας, που με μια χούφτα ανδρών έπεσε τόσο ηρωικά όσο ο βασιλιάς της Σπάρτης; Γιατί οι πολεμιστές του 1821 απεικονίζονταν ως ημίθεοι;

«Δεν είναι ένα corpus έργων, αλλά μοναδικά αυθεντικά αριστουργήματα που δεν έχουμε ξαναδεί από κοντά», λέει η επιμελήτρια Φανή-Μαρία Τσιγκάκου. (Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ)

Η περιήγηση στην έκθεση αποτυπώνει ανάγλυφα τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Μπροστά στο έργο του Πέτερ φον Χες του 1829, «Ελληνες μάχονται ανάμεσα σε αρχαία ερείπια», στο οποίο συνεργάστηκε με τον υπολοχαγό Καρλ Κρατζάιζεν, συμμετέχοντα στη στρατιωτική αποστολή των Βαυαρών στην Ελλάδα το 1826, αισθάνεται κανείς αυτές τις ιερές συνδέσεις.

Μια άλλη σειρά από ζωγραφικά έργα και σχέδια απεικονίζουν αυτό το θέμα, δίνοντας έμφαση στο γεγονός ότι οι εξεγερμένοι ήταν χριστιανοί – ένας ακόμη λόγος για τον οποίον οι Ευρωπαίοι θα έπρεπε να σταθούν στο πλευρό τους. Αρχαία μνημεία, ναυμαχίες, προσωπογραφίες αγωνιστών, φιλελλήνων, αλλά και του πρώτου βασιλικού ζεύγους Οθωνα και Αμαλίας, κάνουν την Ιστορία να περνάει σαν σεκάνς μέσα από το βλέμμα. Τεράστια σημασία έχουν και τα γλυπτά, τόσο εκείνα που έγιναν από ξένους καλλιτέχνες όσο και από Ελληνες όταν πια είχαν κερδίσει την ελευθερία τους. 

Ο σκοπός ήταν να «μνημειωθεί» ο Αγώνας μέσα από τη σμίλη τους, να φτιάξουν τους ήρωες του 1821 με την αθανασία που είχαν στα μάτια τους τα αρχαία αγάλματα. 

Αντίστροφο grand tour στην ταυτότητά μας ως Νεοελλήνων

Η Φανή-Μαρία Τσιγκάκου είναι η μοναδική Ελληνίδα που γράφει στο Λεξικό του Φιλελληνισμού, που μόλις εξέδωσε το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ σε επιμέλεια Πασχάλη Κιτρομηλίδη. (Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ)

«Η συλλογή Μαρτίνου δεν περιέχει μόνο έργα της εποχής της Επαναστάσεως αλλά και κατοπινά, στα οποία φαίνεται η ανάγκη των σύγχρονων Ελλήνων να οικοδομήσουν την ταυτότητά τους πάνω στην αρχαιότητα», υπογραμμίζει η Φανή-Μαρία Τσιγκάκου. «Ο θεατής θα έχει την ευκαιρία να δει εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής του Φυτάλη ή του Ιωάννη Κόσσου». Το έκθεμα που μου έκλεψε κυριολεκτικά την καρδιά είναι ένα μικρό γλυπτό από μπρούντζο του Ιταλού Μπενεντέτο Τσιβιλέτι του 1873, ένα σύμπλεγμα του Κωνσταντίνου Κανάρη με τον πηδαλιούχο (ήταν ο δαδούχος Ιωάννης Θεοφιλόπουλος). Είναι έτοιμοι να κάνουν επίθεση, κοιτάζουν αποφασιστικά τον ορίζοντα για τα τουρκικά πλοία και ο αέρας τούς φυσάει τα μαλλιά. Εξίσου όμορφα είναι τα ακρόπλωρα της έκθεσης, μια έκπληξη για τον θεατή. Σκαλιστά κομμάτια ξύλου που βρέχονταν από τα κύματα και τώρα πια στη στεριά έχουν πολλές ιστορίες να διηγηθούν. Ποιος ξέρει, λ.χ., ότι όλα τα πλοία του Αγώνα είχαν ονόματα αρχαίων ηγετών;

Γίνονται και άλλες ενδιαφέρουσες συνάψεις. Ενα γαλλικής κατασκευής ομοίωμα αμαζόνας του τέλους του 18ου αιώνα «σμίγει» μ’ ένα μαρμάρινο άγαλμα Αμαζόνας τύπου Σωσικλέους του 2ου αιώνα π.Χ. Είναι ένα από τα μοναδικά αρχαία αντικείμενα που εξασφάλισε ο Νίκος Σταμπολίδης από μεγάλα μουσεία της Ιταλίας και της Ελλάδας, χάρις στο κύρος και στον σεβασμό που διαθέτει στο εξωτερικό.

Παρά τις δυσκολίες που προκάλεσε η πανδημία, μπόρεσε να συμπεριλάβει στο αφιέρωμα σπουδαία εκθέματα όπως μια μαρμάρινη ερμαϊκή στήλη της Σαπφούς από τη ρωμαϊκή περίοδο, ένα μαρμάρινο άγαλμα του Οδυσσέα της ίδιας περιόδου ή μια αττική ερυθρόμορφη υδρία. Πρόκειται για εξαιρετικές επιλογές, που αναδεικνύουν τη σχέση του αρχετυπικού με τη μετέπειτα αναπαραγωγή του, με τον βιωματικό τρόπο που ο διευθυντής του ΜΚΤ και ανασκαφέας της Ελεύθερνας μας έχει συνηθίσει στις εκθέσεις του.

Γιατί αξίζει, εντέλει, να πάμε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, όταν αυτό ανοίξει τις πόρτες του επιτέλους; Η έκθεση είναι ένα αντίστροφο grand tour στην ταυτότητά μας ως νεοελλήνων. Είναι δηλαδή σαν να επιστρέφουμε την επίσκεψη που μας έκαναν κάποτε οι φιλοπερίεργοι Ευρωπαίοι στη ρημαγμένη μας γη για να βρουν την αρχαιοελληνική κληρονομιά. Τώρα πάμε εμείς στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στη Βιέννη, να ανακαλύψουμε τι τους ώθησε να σταθούν στο πλάι μας. Και κυρίως, να δούμε τον φιλελληνισμό ως την πιο στέρεη γέφυρα προς τη Δύση που άρδευσε τη δική μας πατρίδα.

Πηγή: Μ. Πουρναρά, Καθημερινή