Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες : Αφιέρωμα στην Αντίπαρο - Μέρος 2ο

Μαρμάρινo ειδώλιο. 2700-2600 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο). Διαβάστε ...

Μαρμάρινo ειδώλιο. 2700-2600 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο).

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων για την Αντίπαρο.

Oι γνώσεις μας για την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στην Αντίπαρο, όπως και στα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων, προέρχονται από έρευνες, νόμιμες και μη, κυρίως σε νεκροταφεία αυτής της περιόδου. 

Ο Theodore Bent στο νησί

Επέλεξα την Αντίπαρο ως το καλύτερο μέρος για προϊστορικές έρευνες για πολλούς λόγους. Πρώτον, το νησί ελάχιστα μνημονεύεται στους ιστορικούς χρόνους [….] Δεύτερον, δεν υπάρχουν κατάλοιπα ιστορικών χρόνων στο νησί [….] Τρίτον γιατί έμαθα ότι καλυπτόταν από εκτεταμένα νεκροταφεία, γεγονός που συνηγορεί ότι κάποτε είχε μεγάλο πληθυσμό…

Έτσι περιγράφει ο βρετανός περιηγητής Theodore Bent τους λόγους για τους οποίους επέλεξε την Αντίπαρο για τις έρευνές του την δεκαετία του 1880.

Ο Theodore Bent επισκέφθηκε τέσσερα προϊστορικά νεκροταφεία στο νησί και, κατά τα λεγόμενά του, οι ντόπιοι του υπέδειξαν και άλλα. Κατά την παραμονή του στην Αντίπαρο άνοιξε συνολικά 40 τάφους σε δύο νεκροταφεία, τα οποία ονομάζει «δυτικό» και «ανατολικό», χωρίς να δίνει περισσότερες πληροφορίες για τη θέση τους.

Μαρμάρινo σχηματοποιημένo ειδώλιo (αριστερά) και μαρμάρινο βιολόσχημο ειδώλιο (δεξιά). 3200-2800 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο).

Μαρμάρινη φιάλη. 3200-2800 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο).

Πήλινη κυλινδρική πυξίδα με διάτρητες αποφύσεις και πώμα, διακοσμημένη με εγχάρακτη ιχθυάκανθα. 3200-2800 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο).

Μαρμάρινα αγγεία: κρατηρίσκοι («καντήλες») και κωνικά ποτήρια με διάτρητες αποφύσεις. 3200-2800 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο).

Χάλκινο βραχιόλι. 2700-2200 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο).

Ασημένια κοσμήματα: περιδέραιο και βραχιόλια. 2800-2300 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο).

Πήλινο αγγείο με εγχάρακτη γραμμική διακόσμηση. 3200-2800 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο).

Πήλινο κρατηρόσχημο αγγείο με διάτρητες αποφύσεις για ανάρτηση και εγχάρακτη γραμμική διακόσμηση. Το άνω τμήμα συμπληρωμένο με γύψο. 3200-2800 π.Χ. Ευρήματα από τις έρευνες του Theodor Bent στην Αντίπαρο, σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο). 

Στο δυτικό νεκροταφείο, πιθανώς στην περιοχή του Αγίου Γεωργίου, το οποίο χαρακτηρίζει ως φτωχό, βρήκε κυρίως πήλινα αγγεία της Πρωτοκυκλαδικής Ι περιόδου (3200-2800 π.Χ.). 

Στο ανατολικό νεκροταφείο, το οποίο περιγράφει ως πλούσιο, βρήκε πήλινα και μαρμάρινα αγγεία και ειδώλια, καθώς και μετάλλινα κοσμήματα της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου (2800-2200 π.Χ.). Τα ευρήματα των ερευνών του βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο.  

Στον αντίποδα των παράνομων ερευνών, οι προσπάθειες του Ελληνικού Κράτους και ειδικότερα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας να περισώσει ό,τι ήταν δυνατόν από τα αρχαία των νησιών, συνέβαλαν ώστε να πλουτίσουν σημαντικά οι γνώσεις μας για τα ταφικά έθιμα, τις ανάγκες και τις ανησυχίες των πρώιμων κυκλαδιτών. 

Μαρμάρινο βιολόσχημο ειδώλιο. Οι οπές οφείλονται σε αρχαία επισκευή σπασίματος. Πιθανή προέλευση: Αντίπαρος. Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος (3200-2800 π.Χ.). Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή. Αθήνα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Μαρμάρινο βιολόσχημο ειδώλιο. Στο ύψος της κοιλιάς οριζόντιες εγχαράξεις και στο κατώτερο τμήμα εγχάρακτη απόδοση του ηβικού τριγώνου. Πιθανή προέλευση: Αντίπαρος. Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος (3200-2800 π.Χ.). Συλλογή Ν.Π. Γουλανδρή. Αθήνα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Η δράση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στο νησί

“Διέτριψα ἐν Πάρῳ, Ἀντιπάρῳ καὶ Δεσποτικῷ πλέον τῶν δύο μηνῶν ἀνασκάπτων κατὰ τὸ πλεῖστον τοῦ χρόνου πάλιν τάφους τῆς αὐτῆς (κυκλαδικῆς) ἐποχῆς ... Ἐν Πάρῳ, Ἀντιπάρῳ καἰ Δεσποτικῷ ... συνηθέστερα εἶναι τὰ μᾶλλον ἤ ἦττον ἐκτενῆ νεκροταφεῖα, οἱ δὲ μεμονωμένοι τάφοι ἀπαντῶσιν, ὅσον ἐγὼ ἠδυνήθην νὰ ἐξακριβώσω, σπανιώτερον. ... Ἐν  Ἀντιπάρῳ τέσσερα εἶναι τὰ εἰς ἐμὲ γνωστά γενόμενα μείζονα νεκροταφεῖα, κεῖνται δὲ εἰς τὸ νότιον ἥμισυ τῆς νήσου ἐν θέσεσιν αἵτινες ὀνομάζονται Ἀπάντημα, Σωρός, Πεταλίδι καἰ Κρασάδες, πάντα ταῦτα ὅμως ἀνεσκάφησαν λαθραίως, τὰ μὲν ὑπὸ τοῦ Th.Bent  καὶ τῶν φίλων αὐτοῦ ἀδελφῶν Swan, τὰ δὲ ὑπό τινος Γάλλου.” 

Το μόνο συστηματικά ερευνημένο νεκροταφείο της Αντιπάρου είναι το πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο στην θέση Κρασάδες, όπου πραγματοποίησε ανασκαφή την δεκαετία του 1890 ο Χρ. Τσούντας. Οι Κρασάδες ή Μνημόρια βρίσκονται στην νοτιοδυτική Αντίπαρο, στις πλαγιές του υψώματος Πρωτοχανάς, κοντά στην περιοχή του Αγ. Γεωργίου και σε μικρή απόσταση απο μεταλλοφόρες ζώνες. Ο οικισμός δεν έχει εντοπιστεί, αν και πρόσφατα επιφανειακά ευρήματα μαρτυρούν για την εγγύτητά του προς το νεκροταφείο. 

Κρασάδες: Άποψη της θέσης από τα Νοτιανατολικά.

Κρασάδες: Τάφοι πρωτοκυκλαδικής περιόδου στην πλαγιά του λόφου.

Κρασάδες: Μεταλλουργικές στοές αβέβαιης χρονολόγησης ανατολικά του νεκροταφείου.

Όπως αναφέρει στην δημοσίευση των ανασκαφών του ο Χρήστος Τσούντας, στο νησί ήταν γνωστή η θέση τεσσάρων πρωτοκυκλαδικών νεκροταφείων −στο Απάντημα, το Σωρό, το Πεταλίδι και τους Κρασάδες−, σε όλα όμως είχαν γίνει λαθρανασκαφές. Ο έλληνας αρχαιολόγος πραγματοποίησε ανασκαφή μόνον στο νεκροταφείο των Κρασάδων «διότι τοῦτο κείμενον πλησίον μεταλλείου καἰ τῶν κατοικιῶν τῶν εργατῶν δὲν ἠδυνήθησαν νὰ ἐξαντλήσωσιν οἱ ἀρχαιοκάπηλοι, ἐνῶ τὰ λοιπὰ τρία εὑρίσκονται εἰς μέρη ἤ ἐντελῶς ἀκατοίκητα σήμερον ἤ λίαν ἀραιῶς κατῳκημένα».

Το νεκροταφείο των Κρασάδων, σχετικά εκτεταμένο, αποτελούνταν από τουλάχιστον 50 τάφους. Τα βραχώδη εξάρματα που παρατηρούνται στην θέση του νεκροταφείου χρησίμευαν για την προστασία των τάφων από το ξέπλυμα των νερών της βροχής, πιθανώς όμως και να διαχώριζαν το νεκροταφείο σε ομάδες τάφων, δηλώνοντας κοινωνική ή άλλης μορφής διαστρωμάτωση.

Οι ανασκαφές του Χρ. Τσούντα στους Κρασάδες έφεραν στο φως μαρμάρινα ειδώλια, μαρμάρινα και πήλινα αγγεία, περίαπτα, λίθινες ψήφους κ.ά., που χρονολογούνται κατά κύριο λόγο στην Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδο (περ. 3200-2800 π.Χ).

Οι τάφοι των Κρασάδων είναι κιβωτιόσχημοι με τραπεζιόσχημη κάτοψη. Οι διαστάσεις τους ποικίλουν, με μήκος που κυμαίνεται από 0,60 ως 1,25 μ. και πλάτος από 0,42 ως 0,88 μ. Στο στενό αυτό χώρο ο νεκρός τοποθετούνταν σε συνεσταλμένη στάση, ξαπλωμένος συνήθως στο δεξιό του πλευρό, σε στάση που πιθανώς υπαγορευόταν από φόβο προς τους νεκρούς, εξασφαλιζοντας ακινησία και αδυναμία του εκλιπόντος να επιστρέψει και να βλάψει τους ζώντες.

Μαρμάρινα ειδώλια. Πρωτοκυκλαδική περίοδος (3η χιλιετία π.Χ.). Ευρήματα από την ανασκαφή του Χρήστου Τσούντα στους Κρασάδες. Σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. 

Μαρμάρινη κεφαλή ειδωλίου. Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος (2700-2300 π.Χ). Ευρήματα από την ανασκαφή του Χρήστου Τσούντα στους Κρασάδες. Σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. 

 

Μαρμάρινος κρατηρίσκος (“καντήλα“). Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος (3200-2800 π.Χ). *Επηρεασμένοι από το φυσικό περιβάλλον, οι κυκλαδίτες μαρμαρογλύπτες της 3ης χιλιετίας π.Χ. αντέγραφαν στο σώμα του μαρμάρινου κρατηρίσκου (της “καντήλας”) το μαδημένο κέλυφος του αχινού που συναντούσαν στις ακρογιαλιές των νησιών. Ευρήματα από την ανασκαφή του Χρήστου Τσούντα στους Κρασάδες. Σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. 

***Τα μαρμάρινα ειδώλια −τα “κουκλάκια” για τους νεότερους κυκλαδίτες− έμειναν πολλές φορές “ορφανά”: βρέθηκαν σε συνθήκες λαθρανασκαφής, στερημένα από τη συστηματική καταγραφή των πληροφοριών που συνοδεύουν ένα αντικείμενο στο πλαίσιο μιας μεθοδολογικά ορθής αρχαιολογικής έρευνας, με αποτέλεσμα την απώλεια σημαντικών πληροφοριών για την ιστορία του τόπου και την πληρέστερη κατανόηση των πολυποίκιλων εκφάνσεων της ζωής των αρχαίων κατοίκων του. Στη διάρκεια του 20ου αιώνα τα μαρμάρινα “κουκλάκια” έγιναν περιζήτητα αντικείμενα τέχνης σε ιδιωτικές συλλογές και Μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής, ενισχύοντας έμμεσα τις παράνομες ανασκαφικές δραστηριότητες στα νησιά των Κυκλάδων.

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων για την Αντίπαρο.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων