Ειδώλιο ηθοποιού με προσωπείο

Το ειδώλιο ηθοποιού από τη Νικόπολη Έναρξη της παράστασης! ... Και με τα πρώτα λόγια θέλω σε όλους, θεατές, να ευχηθώ «υγεία κι ευτυχία!» Σα...

Το ειδώλιο ηθοποιού από τη Νικόπολη

Έναρξη της παράστασης! ... Και με τα πρώτα λόγια

θέλω σε όλους, θεατές, να ευχηθώ «υγεία κι ευτυχία!»

Σας κουβαλώ τον Πλαύτο!... Πάνω στα λόγια <φυσικά>,

κι όχι στην αγκαλιά μου... Πολύ θα το ‘θελα

να τον υποδεχτείτε μ’ αυτιά καλοπροαίρετα...

Και τώρα δώστε προσοχή ν’ ακούστε την υπόθεση.

Θα σας τη δώσω σύντομα και με όσο γίνεται πιο λίγα λόγια...

Α! <Να μην ξεχάσω να σας πω> και τούτο˙

στις κωμωδίες τους, οι ποιητές τονίζουν πάντα

πως όλες οι υποθέσεις τους έγιναν τάχα στην Αθήνα,

για να σας φαίνεται το έργο τους πιο ...ελληνικό!

Όμως εγώ δεν πρόκειται να πω πως έγιν’ η ιστορία μας

αλλού, παρά μονάχα εκεί που λέν πως έγινε στ’ αλήθεια.

Και κάτι ακόμα: το έργο μας αυτό είναι <βεβαίως πέρα

για πέρα> ελληνικό, μα όχι αθηναϊκό:

για να ακριβολογήσω, είναι ... σικελικό.

Πρόλογος της κωμωδίας «Μέναιχμοι» του Λατίνου κωμωδιογράφου Πλαύτου (Titus Maccius Plautus, περ. 254-184 π.Χ.)

[Πηγή: Δ. Ράϊος, Ρωμαϊκή Κωμωδία: Πλαύτου Μέναιχμοι, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1994]

____________________

Ένα πήλινο ειδώλιο ηθοποιού από το οποίο σώζεται μόνο το κεφάλι,  ύψους μόλις 5 εκ., βρέθηκε το 1975 στα Νυμφαία, δημόσιες κρήνες της Νικόπολης στη Δυτική Πύλη του τείχους. Ο ηθοποιός φορά προσωπείο, δηλ. μάσκα,  με διάπλατα ανοιχτό στόμα, τεντωμένα φρύδια, βαθιές ρυτίδες στο μέτωπο και τα μάγουλα, μουστάκι και γενειάδα που δηλώνονται με εγχαράξεις.

Το προσωπείο αποτελούσε το σημαντικότερο ίσως εξάρτημα της αρχαίας ελληνικής θεατρικής σκευής (αμφίεσης) καθώς εξυπηρετούσε με πολλούς τρόπους το αρχαίο δράμα. Διευκόλυνε τη μεταμφίεση των υποκριτών που έπαιζαν δύο ή περισσότερους ρόλους, ανδρικούς και γυναικείους, στο ίδιο έργο και κυρίως δημιουργούσε ένα πρόσωπο χωρίς ατομικά χαρακτηριστικά, απέδιδε δηλ. έναν χαρακτήρα.

Ο Πολυδεύκης στο "Ονομαστικόν" (θεματικό λεξικό του 2ου αι. μ.Χ.) καταγράφει 76 τύπους προσωπείων για ισάριθμους χαρακτήρες (γέροντες, νεανίσκοι, γυναίκες, δούλοι κ.α.).

Ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση ηθοποιών με προσωπεία από σκηνή κωμωδίας (κατά μία άποψη από το έργο του Μενάνδρου «Ασπίς»), Νικόπολη - Οικία Μάνιου Αντωνίνου

Λυχνάρια διακοσμημένα με θεατρικά προσωπεία, Νικόπολη - διάφορες θέσεις

Το ειδώλιο ηθοποιού από τη Νικόπολη: η πίσω όψη έχει αφεθεί χωρίς λεπτομέρειες [Δείτε εδώ σύνολο 15 ακέραιων ειδωλίων ηθοποιών του 4ου αι. π.Χ. από την Αττική: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/844483]

Τμήμα προσωπείου τραγωδίας, μέρος διακόσμησης μαρμάρινης σαρκοφάγου, Νικόπολη - Βόρεια Νεκρόπολη

Θεατρικά προσωπεία κωμωδίας σε ψηφιδωτό δάπεδο οικίας. Πομπηία, 2ος αι. μ.Χ.

Ηθοποιός μελετά ένα προσωπείο σε τοιχογραφία οικίας. Πομπηία, μέσα 1ου αι. π.Χ.

Μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφη παράσταση μονομάχων, από τη Νικόπολη.

Τα χαρακτηριστικά τους απέδιδαν τα συναισθήματα των ρόλων-χαρακτήρων: τα ανασηκωμένα φρύδια δήλωναν τη οργή και τα πεσμένα τη λύπη, ενώ η υπερβολική τους ανύψωση ταίριαζε στην αυθάδεια των δούλων. Αντίθετα, περίσκεψη και τιμιότητα φανέρωναν οι ρυτίδες του μετώπου. Το διαφορετικό χρώμα, λευκό ή σκουρόχρωμο, διαχώριζε το γυναικείο από το ανδρικό φύλο αντίστοιχα.

Το προσωπείο της Νικόπολης, με τα χτενισμένα σε σπείρα μαλλιά, τα έντονα ανυψωμένα φρύδια και το συνοφρυωμένο μέτωπο, παραπέμπει σε δούλο-θεράποντα.

Το ρωμαϊκό θέατρο ξεκίνησε τον 4ο αι. π.Χ. ως ένα χορευτικό «πανηγυρικό» θέαμα στο πλαίσιο αγώνων (ludi). Γι’ αυτό και οι Ρωμαίοι δε μιλούσαν για θέατρο αλλά για σκηνικούς αγώνες (ludi scaenici), η τέλεση των οποίων δεν απαιτούσε αρχικά ειδικό χώρο. Η Ρώμη απέκτησε μόνιμο θέατρο στα μέσα περίπου του 1ου αι. π Χ.

Στην πορεία, το ρωμαϊκό θέατρο δέχθηκε έντονη την επιρροή του αρχαίου ελληνικού δράματος. Τα πρώτα γραπτά θεατρικά του κείμενα (240 π.Χ.) είναι μεταφράσεις ελληνικών τραγωδιών και κωμωδιών στα λατινικά. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποί του, οι κωμωδιογράφοι του 3ου και 2ου αι. π.Χ., Πλαύτος και Τερέντιος, και ο τραγωδός του 1ου αι. μ.Χ., Σενέκας, αντλούν τα θέματά τους από τα ελληνικά έργα και την ελληνική μυθολογία. 

Το θέατρο της Νικόπολης

Αναπαράσταση του θεάτρου της Νικόπολης

Η σκηνή του θεάτρου της Νικόπολης: η πρόσοψη της σκηνής στα ρωμαϊκή θέατρα ήταν πολύ ψηλή και διέθετε τρεις εισόδους. Κατά μία άποψη αποδίδει την πρόσοψη ενός φανταστικού κόσμου από όπου έβγαιναν οι ηθοποιοί για να παίξουν τους ρόλους τους.

Το ωδείο της Νικόπολης

Αντίθετα, ωστόσο, με ό,τι συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα, το θέατρο δεν αφορούσε τους Ρωμαίους ως πολίτες. Οι δραματικοί ποιητές ανήκαν στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, που απείχαν από την πολιτική, και το -ετερόκλητο- κοινό (άνδρες, γυναίκες, παιδιά, δούλοι) βρισκόταν στο θέατρο για να διασκεδάσει και όχι να σκεφτεί πάνω σε πολιτικά ή άλλα σοβαρά ηθικά θέματα.

Παράλληλα εισάγονται νέα είδη θεαμάτων, χωρίς εκπαιδευτικό χαρακτήρα (παντομίμες, θηριομαχίες, μονομαχίες). Η τέλεση τους επιβεβαιώνεται και στη  Νικόπολη, η οποία από την ίδρυσή της (27 π.Χ.) διέθετε θέατρο και λίγο αργότερα (αρχές 2ου αι. μ.Χ.) και ωδείο.

Άποψη της μόνιμης έκθεσης του ΑΜΝ στην οποία παρουσιάζεται το ειδώλιο του ηθοποιού.

Η προθήκη με το ειδώλιο του ηθοποιού, στη μόνιμη έκθεση του ΑΜΝ.

Σήμερα το προσωπείο εκτίθεται στην Αίθουσα A του ΑΜΝ, στην ενότητα «Η ρωμαϊκή πόλη».

Πηγή: Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης