Το άλυτο αίνιγμα με την αμφιλεγόμενη βιβλική «Πλάκα της κατάρας» των Εβραίων

Η «πλάκα της κατάρας» που βρέθηκε στο όρος Εβάλ. [Credit: Michael C. Luddeni] Είναι μία πλάκα από γραφίτη, που εκτιμάται ότι φτιάχτηκε πριν ...

Η «πλάκα της κατάρας» που βρέθηκε στο όρος Εβάλ.
[Credit: Michael C. Luddeni]

Είναι μία πλάκα από γραφίτη, που εκτιμάται ότι φτιάχτηκε πριν από 3.400 ετών και θα μπορούσε να αποδείξει την ιστορικότητα της Βίβλου. Αν και φαίνεται να έχει σκαλίσματα δεν μπορεί κανείς να διακρίνει μία ξεκάθαρη γραφή.

Έτσι υπάρχουν και αυτοί που υποστηρίζουν ότι είναι απλά ένα βαρίδι για δίχτυ ψαρέματος που χρησιμοποιήθηκε στην αρχαιότητα. Αυτή είναι η σύντομη έκδοση του τελευταίου επεισοδίου μίας έντονης αρχαιολογικής διαμάχης. Η πλάκα εμπλέκεται στην ιστορία με έναν αμφισβητούμενο αρχαιολογικό χώρο στη Δυτική Όχθη, που πιστεύεται από ορισμένους ότι είναι ο βιβλικός βωμός που έχτισε ο Ιησούς του Ναυή, ο διάδοχος του Μωυσή, στο όρος Εβάλ.

Πρόκειται για μία περίπλοκη ιστορία που περιλαμβάνει μια αμφιλεγόμενη ανασκαφή σε μια ασταθή περιοχή, την δυτική Όχθη, και συγκλονιστικούς ισχυρισμούς για το τι θα μπορούσε να μας πει ένα μόνο εύρημα για την ιστορικότητα της Βίβλου και τη γέννηση της εβραϊκής γλώσσας. Όλα αυτά συμβαίνουν με φόντο τις πολιτικές και θρησκευτικές διαμάχες που προκλήθηκαν από την Ισραηλινο-Παλαιστινιακή σύγκρουση.

Τώρα, μια επερχόμενη σειρά επιστημονικών μελετών καταρρίπτει τα αρχικά εκπληκτικά συμπεράσματα των ανακαλύψεων της υποτιθέμενης επιγραφής της πλάκας. Οι μελέτες προτείνουν αντ’ αυτού ότι το εύρημα είναι ένα ιδιαίτερο χειροποίητο αντικείμενο και ολόκληρη η ανάλυση έχει προκαλέσει πολύ κακό για το τίποτα.

Η επιγραφή με την κατάρα

Πέρυσι, μια ομάδα ερευνητών ανακοίνωσε ότι προχώρησε σε ανασκαφές σε μία λατρευτική δομή στο όρος Εβάλ στη Σαμάρεια, στη βόρεια Δυτική Όχθη. Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ένα σπάνιο εύρημα: μία πλάκα με διαστάσεις περίπου δύο επί δύο εκατοστά, η οποία είχε γραμμένη μία κατάρα στα αρχαία εβραϊκά και χρονολογείται τον 14ο ή 13ο αιώνα π.Χ.

Αν αυτό επιβεβαιωθεί θα πρόκειται για το παλαιότερο γνωστό κείμενο στα εβραϊκά ανά τους αιώνες. Η κατάρα υποτίθεται ότι είχε γραφτεί σε ένα φύλλο μολύβδου που στη συνέχεια διπλώθηκε, σύμφωνα με την ερευνητική ομάδα, με επικεφαλής τον Scott Stripling, καθηγητή Βιβλικής Αρχαιολογίας και Εκκλησιαστικής Ιστορίας στο Bible Seminary στο Τέξας των ΗΠΑ, τον Gershon Galil, συνταξιούχο καθηγητή Βιβλικών Σπουδών και Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Χάιφα και τον αρχαιολόγο του Πανεπιστημίου Johannes Gutenberg – Universitat Mainz.

Με δεδομένο ότι η πλάκα ήταν πολύ εύθραυστη, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν τομογραφικές σαρώσεις για να κοιτάξουν μέσα. Στη συνέχεια ανέφεραν ότι είδαν γράμματα στην πρωτοκανανιτική αλφάβητο που έγραφαν τα εξής: «Καταραμένος, καταραμένος, καταραμένος – καταραμένος από τον Θεό YHW. Θα πεθάνεις καταραμένος. Καταραμένος θα πεθάνεις σίγουρα. Καταραμένος από τον YHW – καταραμένος, καταραμένος, καταραμένος».

Την εποχή της ανακάλυψης της πλάκας οι ερευνητές είπαν ότι η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε για το κείμενο ήταν η Παλαιά Εβραϊκή και ο Galil χαιρέτισε το εύρημα ως «’’σεισμό’’ στις βιβλικές μελέτες». Με βάση αυτά τα δεδομένα πρόκειται για την παλαιότερη εβραϊκή επιγραφή εδώ και τουλάχιστον δύο ή τρεις αιώνες και μία νέα βασική απόδειξη ότι η Βίβλος μπορεί να θεωρηθεί ιστορικό έγγραφο.

Η «πλάκα της κατάρας» που βρέθηκε στο όρος Εβάλ. [Credit: Michael C. Luddeni]

Ο αιφνιδιασμός των αρχαιολόγων από την ανακάλυψη

Η μεγάλη πέτρινη κατασκευή στο όρος Εβάλ, όπου φέρεται να βρέθηκε η πλάκα ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1980 από τον Ισραηλινό αρχαιολόγο Adam Zertal. Ο αρχαιολόγος θεώρησε ότι ήταν πρώιμος ισραηλινός βωμός, πιθανώς ακόμη και τον ίδιο με εκείνον που φέρεται να έχτισε στο ανάχωμα ο Ιησούς του Ναυή σύμφωνα με τη Βίβλο κατά την εκστρατεία του για την κατάκτηση της Χαναάν.

Η «πλάκα της κατάρας» χρονολογήθηκε στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού, περίπου όταν αναμένεται να είχε συμβεί η κατάκτηση από τον Ιησού του Ναυή. Η ανακάλυψή του βωμού επιβεβαίωσε ότι η κατασκευή ήταν όντως αυτός ο βιβλικός βωμός, ισχυρίστηκαν ο Scott Stripling και οι συνεργάτες του. Αυτό βασίστηκε στο εδάφιο της Βίβλου (Δευτερονόμιον 11:26, 29) σύμφωνα με το οποίο αυτός ο λατρευτικός χώρος ήταν αφιερωμένος σε τελετουργική κατάρα.

Γενικότερα, η ανακάλυψη της πλάκας υποδηλώνει ότι οι πρώτοι Ισραηλίτες ήταν εγγράμματοι και επομένως ικανοί να γράψουν την Βίβλο εν πολλοίς σε πραγματικό χρόνο, ανέφεραν οι μελετητές. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με έρευνα δεκαετιών που έδειχνε ότι η αρχαία εβραϊκή γραφή αναπτύχθηκε σε μεταγενέστερο στάδιο και η Βίβλος γράφτηκε αιώνες μετά τα περισσότερα γεγονότα που αφηγείται. Επομένως οι αναφορές της δεν μπορούν να ληφθούν τοις μετρητοίς.

Η ανακοίνωση του 2022 για την ανακάλυψη της πλάκας αιφνιδίασε τους περισσότερους εμπειρογνώμονες της Βίβλου, που αμέσως βρήκαν αρκετά κενά σε αυτή την ιστορία. Το εύρημα ανακοινώθηκε σε συνέντευξη Τύπου και όχι μέσω δημοσίευσης σε επιστήμονες, όπως συνηθίζεται για τις περισσότερες σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις. Με δεδομένο ότι δεν υπήρχαν διαθέσιμες εικόνες υψηλής ανάλυσης της πλάκας, οι υπόλοιποι επιστήμονες δεν μπόρεσαν να πουν εάν συμφωνούσαν με την ανάγνωση της επιγραφής ή ακόμη και αν υπήρχαν πραγματικά γράμματα.

Η αμφισβήτηση της χρονολόγησης

Επίσης, το πλαίσιο του ευρήματος ήταν εξαιρετικά προβληματικό. Ο Scott Stripling και οι συνεργάτες του δεν ανακάλυψαν την πλάκα σε μια νέα ανασκαφή με τακτοποιημένα αρχαιολογικά στρώματα. Αντίθετα, συνέλεξαν σωρούς απορριμμάτων από την ανασκαφή του Zertal και τα κοσκίνισαν σε έναν κοντινό οικισμό, γεγονός που καθιστά σχεδόν αδύνατο να επιβεβαιωθεί η ημερομηνία του αντικειμένου.

Επίσης δεν συμφωνούν όλοι ότι πρόκειται για βωμό. Επιπλέον η χρονολόγηση της τοποθεσίας είναι ήδη αντικείμενο διαμάχης, καθώς βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα ευρήματα κεραμικής. Ορισμένοι ερευνητές την τοποθετούν στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (13ος αιώνας π.Χ.) και άλλοι λένε ότι μπορεί να δημιουργήθηκε τον 11ο αιώνα π.Χ., στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.

Όσον αφορά την ίδια την πλάκα, το γεγονός ότι βρέθηκε στη μπερδεμένη «χωματερή» της ανασκαφής του Zertal σήμαινε ότι ήταν αδύνατο να ξεχωρίσουμε σε ποια φάση ανήκε. Θα μπορούσε να είχε βρεθεί στην τοποθεσία σε οποιαδήποτε εποχή, ακόμη και κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής εποχής.

Τέλος, τέθηκαν ερωτήματα σχετικά με την ίδια την ανασκαφή που είχε υποστήριξη των ευαγγελιστών Χριστιανών των ΗΠΑ που επιθυμούν να αποδείξουν ότι η Βίβλος είναι ιστορικά σωστή. Η ανασκαφή διεξήχθη χωρίς άδεια είτε από την Παλαιστινιακή Αρχή, η οποία έχει τον πολιτικό έλεγχο στην περιοχή, που βρίσκεται στην «περιοχή Β» της Δυτικής Όχθης είτε από τον ισραηλινό στρατό, ο οποίος τη θεώρησε «ιδιωτική δραστηριότητα».

Τελικά ο Scott Stripling και οι συνεργάτες του δημοσίευσαν ένα άρθρο στο περιοδικό Heritage Science, κάνοντας μια ακαδημαϊκή υπόθεση για τη θεωρία τους και συμπεριλαμβάνοντας εικόνες του χειροποίητου αντικειμένου. Ωστόσο δεν κατάφεραν να περιορίσουν τις ακαδημαϊκές αντιδράσεις και ενστάσεις.

Η «πλάκα της κατάρας». Πηγή: Jaroslav Valach: Stripling, S., Galil, G., Kumpova, I. et al. “You are Cursed by the God YHW:” an early Hebrew inscription from Mt. Ebal. Herit Sci 11, 105 (2023)

Δεν υπάρχει γραφή στην πλάκα, αναφέρει επιστημονικό άρθρο

Σε μια σειρά τριών άρθρων που θα δημοσιευθούν την επόμενη εβδομάδα στο Israel Exploration Journal, μια ομάδα ερευνητών εξετάζει και διαψεύδει τα συμπεράσματα της ομάδας του Scott Stripling και προτείνει μία πολύ διαφορετική ερμηνεία για την πλάκα. Οι ισχυρισμοί του Stripling και του Galil «είναι αρκετά δραματικοί και απαιτούν στενή επιθεώρηση», λέει ο Aren Maeir, καθηγητής και αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο Bar-Ilan, που ηγείται της προσπάθειας απομυθοποίησης της πλάκας.

Στο πρώτο άρθρο, ο Maeir και ο διάσημος βιβλικός επιγραφολόγος του Πανεπιστημίου George Washington, Christopher Rollston εξετάζουν το πλαίσιο του ευρήματος, τη χρονολόγηση και τη γραφή. Σε ανάλυση του κειμένου στη πλάκα κατέληξαν σε ένα ξεκάθαρο συμπέρασμα: δεν υπάρχει γραφή.

Τα γράμματα που σχεδίασαν ο Stripling και οι συνεργάτες του δεν ταιριάζουν με τα χτυπήματα και τις εσοχές που φαίνονται στις φωτογραφίες που δημοσίευσαν, σύμφωνα με τους δύο ερευνητές.

«Οι φωτογραφίες πρέπει να αντιστοιχούν με τα γράμματα που κάποιος πιστεύει ότι βλέπει. Σε αυτή την περίπτωση, οι φωτογραφίες δεν ανταποκρίνονται στα σχέδια, και ως εκ τούτου, η ανάγνωση και η μετάφραση δεν στηρίζονται σε εμπειρικά δεδομένα», γράφουν οι Maeir και Rollston.

Οι επιστήμονες εξηγούν ότι η επιφάνεια της πλάκας εμφανίζει «τυχαίες γρατσουνιές, ραβδώσεις, σκασίματα και εσοχές», που συνάδουν με τη φύση του γραφίτη και τις διεργασίες ή τη διάβρωση από τις καιρικές συνθήκες που μπορεί να έχει υποστεί το αντικείμενο ανά τους αιώνες.

Μάλιστα υποθέτουν ότι ακόμη και αν υπήρχαν γράμματα, η ανάγνωσή τους από την ομάδα του Stripling είναι αμφισβητήσιμη. Πρώτον, τα γράμματα στο δημοσιευμένο σχέδιο είναι διατεταγμένα σε μία τυχαία σειρά που δεν ακολουθεί καμία από τις πιθανές κατευθύνσεις που έπαιρνε η αρχαία γραφή των Χαναναίων.

Το προτεινόμενο κείμενο περιέχει επίσης γράμματα που δεν χρησιμοποιήθηκαν σε επιγραφές των Χαναναίων της Ύστερης Εποχής του Χαλκού ή της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου και εμφανίζονται μόνο σε κείμενα αιώνες αργότερα. Αυτό σημαίνει ότι αν η αρχική ανάγνωση ήταν ακριβής είναι αρκετά αναχρονιστική.

Τέλος, ακόμη και αν το κείμενο υπάρχει, δεν είναι σαφές εάν θα μπορούσε να οριστεί ως εβραϊκό. Οι περισσότερες από τις λέξεις, όπως το συχνά επαναλαμβανόμενο «arur» (καταραμένο), χρησιμοποιήθηκαν σε άλλες σημιτικές γλώσσες που μιλούνταν στην περιοχή του Λεβάντες εκείνη την εποχή, σημειώνουν οι Maeir και Rollston.

Η μόνη σωστή εβραϊκή λέξη στο κείμενο θα ήταν το θεϊκό όνομα του Γιαχβέ ή Γιεχοβά. Ωστόσο ακόμη και σε αυτή την περίπτωση δεν πιστοποιείται η εβραϊκή «καταγωγή» της πλάκας αφού ο θεός της Βίβλου αναφέρεται επίσης και σε μη εβραϊκά κείμενα.

Στην πραγματικότητα, η παλαιότερη γνωστή εξωβιβλική αναφορά του Γιαχβέ, εκτός φυσικά από την πλάκα του όρους Εβάλ, βρέθηκε τον 9ο αιώνα π.Χ. και είναι η Στήλη του Μεσά.

Σύμφωνα με αυτή τη μελέτη, η πλάκα στο Εβάλ δεν είναι πλάκα με γραφή στα εβραϊκά. Τι θα μπορούσε να είναι;

Η «πλάκα της κατάρας». Πηγή: Jaroslav Valach: Stripling, S., Galil, G., Kumpova, I. et al. “You are Cursed by the God YHW:” an early Hebrew inscription from Mt. Ebal. Herit Sci 11, 105 (2023)

Τελικά πρόκειται για ένα βάρος βύθισης για δίχτυα ψαρέματος;

Στο δεύτερο άρθρο της σειράς, ο καθηγητής και συνταξιούχος αρχαιολόγος από το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, Amihai Mazar, σημειώνει ότι η πλάκα έχει το τέλειο μέγεθος, σχήμα και σύνθεση για να είναι «βυθιστής», ένα αντικείμενο που χρησιμοποιείται για να βαραίνει τα δίχτυα ψαρέματος.

Στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού, αλλά και σε μεταγενέστερες περιόδους, αυτά τα βάρη κατασκευάζονταν συνήθως με το δίπλωμα ενός λεπτού φύλλου μολύβδου γύρω από το δίχτυ, το οποίο προφανώς αποσυντέθηκε με τον καιρό, σημειώνει ο Mazar.

Εκατοντάδες τέτοιες πέτρες έχουν βρεθεί σε ανασκαφές στην Ανατολική Μεσόγειο, διαφορετικών μεγεθών και σχημάτων. Η πλάκα του όρους Εβάλ ανήκει σε έναν υποτύπο που συναντάται συχνότερα στην Ελλάδα και λιγότερο στην περιοχή του Λεβάντες, γράφει ο αρχαιολόγος

Αυτή η άποψη είναι συνεπής με την ανάλυση ισοτόπων στην πλάκα. Αυτό είναι και το θέμα της τρίτης μελέτης της σειράς που προσδιόρισε ότι το μόλυβδο προήλθε από την Ελλάδα.

Δεδομένου ότι ορισμένοι «βυθιστές» ήταν διακοσμημένοι με τομές, είναι πιθανό τα σημάδια που φαίνονται στην πλάκα να είναι ακριβώς ένας τέτοιος στολισμός. Ωστόσο μπορεί επίσης να είναι το αποτέλεσμα αιώνων θρυμματισμού και συμπίεσης του αντικειμένου, σημειώνει ο Mazar.

Σε κάθε περίπτωση, συμφωνεί ότι δεν φαίνονται γράμματα και συμφωνεί ότι κανένα σύμβολο δεν διακρίνεται. Αν και Mazar αναγνωρίζει ότι οι περισσότεροι «βυθιστές» βρίσκονται σε ναυάγια και σε παράκτιες τοποθεσίες, δεν είναι η πρώτη φορά που εντοπίζονται και στην ενδοχώρα.

«Φυσικά, πρέπει να αναρωτηθεί κανείς πώς και γιατί ένας ‘’βυθιστής’’ διχτυού από μόλυβδο από την Ελλάδα βρήκε το δρόμο του στην ενδοχώρα, ορεινή τοποθεσία του όρους Εβάλ όπου σχεδόν κανένα άλλο εισαγόμενο αντικείμενο δεν βρέθηκε εκτός από μερικούς αιγυπτιακούς σκαραβαίους και δύο μικρά μυκηναϊκά όστρακα. Αυτό το ερώτημα μένει να απαντηθεί», καταλήγει ο Mazar.

Ο βωμός στο όρος Εβάλ. [Credit: zstadler]

Προήλθε από ορυχείο του Λαυρίου

Η τελευταία μελέτη, που πραγματοποιήθηκε από την Naama Yahalom-Mack, καθηγήτρια του Εβραϊκού Πανεπιστημίου, ασχολείται με την προέλευση του μολύβδου της πλάκας. Αυτό ήταν και το βασικό επιχείρημα της ομάδας του Stripling για να εκτιμήσει ότι η πλάκα προήλθε από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού.

Η ανάλυση ισοτόπων επιβεβαιώνει ότι το μέταλλο προήλθε από το ορυχείο Λαυρίου στην ηπειρωτική Ελλάδα, το οποίο είναι γνωστό ότι λειτουργούσε στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Ωστόσο αυτό δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη χρονολόγηση της πλάκας όπως κάνει ο Stripling και οι συνεργάτες του, επειδή αυτή η τοποθεσία ήταν επίσης ενεργή σε μεταγενέστερες περιόδους, λέει ο Yahalom-Mack.

Ο Stripling απάντησε λέγοντας ότι δεν είχε διαβάσει ακόμη τις νέες μελέτες, αλλά ήταν «σίγουρος ότι υπάρχει γραφή στην πλάκα και ότι το σενάριο υποδηλώνει έντονα ότι χρονολογείται στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού».

Τα σχέδια που δημοσίευσε ο ίδιος και η ομάδα του στο άρθρο του Heritage Science «πλησιάζουν στο να καταγράψουν αυτό που αποκάλυψαν οι τομογραφικές σαρώσεις», τονίζει στην ισραηλινή εφημερίδα Haaretz ο Stripling.

«Είναι φυσικό για άλλους μελετητές να έχουν αποκλίνουσες απόψεις. Έχω την υψηλότερη εκτίμηση για τον καθηγητή Mazar, αλλά δυσκολεύομαι να φανταστώ ότι τα μολύβδινα βάρη ψαρέματος ήταν χαραγμένα με πρωτοαλφαβητικά γράμματα» αναφέρει ο Stripling.

Κανείς όμως δεν ισχυρίζεται ότι τα βάρη ψαρέματος ήταν διακοσμημένα με γράμματα. Το πρόβλημα είναι ότι μπορεί να έχουμε να κάνουμε με μια περίπτωση παρειδωλίας, στην οποία μελετητές με πίστη είδαν μοτίβα που ήθελαν να δουν αλλά δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα.

Διαβάστε εδώ την αρχική επιστημονική δημοσίευση της ομάδας του Scott Stripling.

Πηγή: Enikos