Ενας «κρυμμένος» Τιτσιάνο

Στο βενετσιάνικο εργαστήριο του αναγεννησιακού ζωγράφου Τιτσιάνο(1485-1576) το πορτρέτο ενός άνδρα, που κατά πάσα πιθανότητα δεν κατάφερε να...

Στο βενετσιάνικο εργαστήριο του αναγεννησιακού ζωγράφου Τιτσιάνο(1485-1576) το πορτρέτο ενός άνδρα, που κατά πάσα πιθανότητα δεν κατάφερε να πουληθεί στην εποχή του, ήταν η αρχή για μια άγνωστη ιστορία της τέχνης που ξετυλίχθηκε έπειτα από αιώνες. Ο σπουδαίος Ιταλός δάσκαλος υπήρξε καλλιτέχνης με τεράστια φήμη, την οποία απέκτησε κυρίως χάρη στις πληθώρα παραγγελιών που αναλάμβανε – ως επί το πλείστον προσωπογραφίες ευγενών και εξεχουσών προσωπικοτήτων της ιταλικής κοινωνίας. Η συγκεκριμένη προσωπογραφία όμως μάλλον παρέμενε στα αζήτητα και όπως προκύπτει από την έρευνα του Ινστιτούτου Κύπρου, ο όρθιος άνδρας με το μουστάκι και το αυστηρό κοστούμι που υποδηλώνει την κατοχή μιας θέσης με πολιτική εξουσία και κοιτάζει τον θεατή με το κεφάλι γυρισμένο κατά τρία τέταρτα, επιζωγραφίστηκε μερικές δεκαετίες αργότερα και μεταμορφώθηκε στο θρησκευτικό έργο που είναι γνωστό ως «Ecce Homo» (Ιδού ο Ανθρωπος).

«Ενα μήνυμα που μας έρχεται από τον 16ο αιώνα και παράλληλα ένα σημαντικότατο εύρημα για την παγκόσμια ιστορία της τέχνης, έχει έρθει πλέον στο φως», λέει στην «Κ» ο ιστορικός τέχνης Νικόλας Μπακιρτζής, καθηγητής στο Ινστιτούτο Κύπρου, στον οποίο οφείλουμε τα στοιχεία για την ανασύσταση της εποχής και την ανακάλυψη του κρυμμένου πορτρέτου.

Το πορτρέτο του άνδρα με το μουστάκι και το αυστηρό κοστούμι, που βρίσκεται κάτω από το «Ecce Homo». [Credit: The Cyprus Institute | STARC | APAC Labs]

Ο κ. Μπακιρτζής και η επιστημονική του ομάδα από τα «Εργαστήρια χαρακτηρισμού τέχνης “Ανδρέας Πίττας”» στην Κύπρο, ύστερα από αναλύσεις χρόνων και εξειδικευμένες εξετάσεις του πίνακα με τη χρήση σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας, διαπίστωσαν πέραν κάθε αμφιβολίας την ύπαρξη αυτού του πορτρέτου που έμεινε κρυμμένο για αιώνες κάτω από την ελαιογραφία «Ecce Homo» του 1570.

Σε αυτήν, όπως λέει ο κ. Μπακιρτζής, «θεωρώ ότι μπορούμε να διακρίνουμε “το χέρι” του Τιτσιάνο και όχι κάποιου μαθητή, ένα χέρι με αυτοπεποίθηση που παίρνει την πρωτοβουλία να γυρίσει τον πίνακα 180 μοίρες και να ζωγραφίσει απευθείας επάνω στο υπάρχον έργο μια ολότελα νέα σύνθεση, χρησιμοποιώντας μάλιστα στοιχεία της προγενέστερης. Οσο για την προσωπογραφία, φαίνεται ότι εκτελέστηκε από τον Τιτσιάνο και το εργαστήριό του στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1550».

Ο πίνακας «Ecce Homo» έφτασε στο εργαστήριο του Ινστιτούτου το 2018 από ιδιωτική συλλογή με σκοπό να συντηρηθεί και να καταγραφεί η κατάστασή του. Γρήγορα οργανώθηκε μεθοδολογικά η αποτύπωση των διαφορετικών πτυχών της επιφάνειας και κάτω από το δυνατό ψηφιακό μικροσκόπιο, το «κρακελάρισμα» (τα σπασίματα) του χρώματος στην επιφάνεια έδειξε στους ερευνητές ότι μάλλον καλύπτει ένα άλλο έργο, επίσης ολοκληρωμένο. Στην πορεία, η αναλυτική και απεικονιστική εργασία έριξε φως σε βασικές λεπτομέρειες της επαναχρησιμοποίησης του καμβά του πορτρέτου και στην ανάπτυξη του «Ecce Homo».

Στιγμιότυπο από τις εξειδικευμένες εξετάσεις του πίνακα που έκαναν ο Νικόλας Μπακιρτζής και η ομάδα του. [Credit: The Cyprus Institute | STARC | APAC Labs]

Οπως αποτυπώνεται στη στενή «στρωματογραφική» σχέση των δύο πινάκων, η σύνθεση «Ecce Homo» ζωγραφίστηκε απευθείας στο ανδρικό πορτρέτο χωρίς ενδιάμεσο προπαρασκευαστικό στρώμα. Η ύπαρξη του σχεδόν ολοκληρωμένου πορτρέτου στον καμβά επηρέασε την εκτέλεση της νέας σύνθεσης, προσφέροντας λεπτομέρειες και εικονογραφικά στοιχεία.

Είναι χαρακτηριστικό, εξηγεί ο καθηγητής, πως η λεπτομέρεια των δεμένων χεριών του Χριστού είναι ζωγραφισμένη ακριβώς πάνω από το πρόσωπο του ανδρικού πορτρέτου, επιτρέποντας στον καλλιτέχνη να «επαναχρησιμοποιήσει» τους τόνους της σάρκας που χρησιμοποιούνται για την απόδοση του προσώπου. Η ζωγραφική υφή του μάγουλου και του πιγουνιού του άγνωστου άνδρα χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τα σχοινιά που έδεναν τους καρπούς του Χριστού.

Τεκμηριώνοντας την άποψή του για την πατρότητα του «Ecce Homo», ο κ. Μπακιρτζής αναφέρει ότι σε όλη του την πορεία ο Τιτσιάνο επέστρεφε στις έντονες στιγμές της δοκιμασίας, της κοροϊδίας και της τελικής καταδίκης του Χριστού, ενώ σε κάποια στάδια της ανάλυσης έγινε φανερό ότι το χρώμα πάνω στην επιφάνεια απλώθηκε με τα δάχτυλα του ζωγράφου και όχι πινέλο, όπως συνήθιζε να κάνει ο Ιταλός δάσκαλος. Η διαδικασία της ανακάλυψης του κρυμμένου πορτρέτου παρουσιάζεται σε έκθεση στη Λεμεσό.

Πηγή: M. Βασιλειάδου, Καθημερινή