Το κόκκινο χρώμα της μικρής Ψυχής

Απεικόνιση της προτομής της Ψυχής (ΕΑΜ: 4 26) πριν και μετά την πειραματική της επεξεργασία για τη χρωματική αποκατάστασή της από τον Τζ. Βέ...

Ο Κομμός ως λιμάνι της Εποχής του Σιδήρου στην επικράτεια της Γόρτυνας

Σπάνιος σφραγισμένος αμφορέας ηλικίας 1100 ετών ανακαλύφθηκε σε ναυάγιο ανοικτά των ακτών της Αττάλειας

Απεικόνιση της προτομής της Ψυχής (ΕΑΜ: 426) πριν και μετά την πειραματική της επεξεργασία για τη χρωματική αποκατάστασή της από τον Τζ. Βέρι. Οι επιστήμονες βρήκαν ότι η ουσία του φυτού ριζαρίου που είναι υπεύθυνη για το κόκκινο χρώμα βρέθηκε στο πρόσωπο, στα χείλη, στο φόρεμα, αλλά και στην κόρη των ματιών του αγάλματος. [Credit: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ / ΟΔΑΠ]

Γεννήθηκε στη Μήλο λίγο πριν από τα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ., αλλά δεν πρόλαβε να φτάσει ούτε καν στην εφηβεία. Πέθανε στην τρυφερή ηλικία των 6-7 ετών. Ηταν η Ψυχή Στασίμη, που πήρε το όνομα από τον παππού της Στάσιμο και όχι από τον πατέρα της, ο οποίος πιθανόν να ανήκε σε χαμηλότερη κοινωνική τάξη. Η μητέρα της ήταν ανώτερη κοινωνικά και η μικρή Ψυχή πιθανόν να ήταν παιδί εκτός γάμου. Για να τη θυμάται όμως και να την τιμήσει, η οικογένειά της ανέθεσε σε έναν επιδέξιο γλύπτη τη δημιουργία μιας μαρμάρινης προτομής, η οποία σήμερα φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αυτό όμως που κάνει την προτομή της Ψυχής ξεχωριστή είναι ότι διασώζονται ίχνη του αυθεντικού της χρώματος σε σημεία του προσώπου της, στα μαλλιά και στο φόρεμά της.

Υπόγειο δωμάτιο

«Το περιβάλλον όπου ένα αντικείμενο είναι θαμμένο παίζει έναν σημαντικό ρόλο στη διατήρησή του, ειδικά για οργανικά υλικά όπως είναι το χρώμα», λέει στην «Κ» ο δρ Τζοβάνι Βέρι, ειδικός επιστήμονας συντήρησης στο Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγου. Για παράδειγμα, οι συνθήκες ξηρασίας της Αιγύπτου είναι ιδανικές για τη διατήρηση οργανικών υλικών, γι’ αυτό και στους αιγυπτιακούς τάφους βρίσκονται αντικείμενα από ξύλο, υφάσματα κ.λπ. σε αντίθεση με την Ελλάδα και την Ιταλία. «Στην περίπτωση της Ψυχής, η προτομή πρέπει να βρέθηκε σε κάποιο υπόγειο δωμάτιο επιτρέποντας την καλύτερη διατήρησή της σε σχέση με το αν ήταν σε άμεση επαφή με το χώμα που περνάει κύκλους ξηρασίας και υγρασίας», μας λέει. Ο δρ Βέρι, ένας από τους πιο γνωστούς ερευνητές των αρχαίων χρωμάτων και ειδικός στο αιγυπτιακό μπλε, μελέτησε την προτομή μαζί με τις αρχαιολόγους του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωάννα Μένεγκα και Δέσποινα Ιγνατιάδου και την αρχαιολόγο και ιστορικό τέχνης Επιστήμονες μελέτησαν πώς ήταν ζωγραφισμένη η προτομή ενός κοριτσιού που πέθανε στη Μήλο του 1ου αιώνα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Με γυμνό μάτι διακρίνεται χρώμα στο δεξί μάτι της προτομής, στα χείλη, στο κάτω μέρος της μύτης, στα μαλλιά και στο φόρεμα. Η αρχαιολόγος Ιωάννα Μένεγκα που έκανε τις πρώτες μελέτες στο άγαλμα κατέγραψε μελανό χρώμα για τα μαλλιά και τα φρύδια, για την ίριδα του ματιού, λευκό για τη διεσταλμένη κόρη και κόκκινο στα χείλη και τον χιτώνα.

Ο δρ Τζοβάνι Βέρι μελέτησε τη μαρμάρινη προτομή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου μαζί με Ελληνες αρχαιολόγους και ειδικούς της αρχαίας ζωγραφικής.

Η σημερινή εξέταση της προτομής όμως έφερε τους επιστήμονες μπροστά σε ένα ασυνήθιστο αποτέλεσμα· την ανακάλυψη μιας φυτικής χρωστικής ουσίας, υπεύθυνης για το κόκκινο χρώμα της Ψυχής. «Μπορέσαμε να προσδιορίσουμε ότι η ρίζα του φυτού ριζαριού (σ.σ. Rubia tinctorum, madder root), ένα φυτικό εκχύλισμα, χρησιμοποιήθηκε ως το ροζ-κόκκινο χρώμα για το φόρεμα και το πρόσωπο, ενώ ένα μαύρο χρώμα με βάση τον άνθρακα πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε για τις λεπτομέρειες των ματιών και των μαλλιών», λέει ο δρ Βέρι. Το ριζάρι είναι ένας αυτοφυής θάμνος που λέγεται και ερυθρόδανο και η ρίζα του είναι πηγή της ουσίας αλιζαρίνη και χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα για τη βαφή των κόκκινων αυγών. «Πρόκειται για ένα οργανικό υλικό φυτικής προέλευσης και ιδιαίτερα ευαίσθητο σε δυσμενείς συνθήκες. Το γεγονός ότι διασώζεται στην προτομή της Ψυχής κάνει το γλυπτό κάτι πραγματικά εξαιρετικό».

Η Ψυχή Στασίμη πήρε το όνομά της από τον παππού της Στάσιμο και όχι από τον πατέρα της, ο οποίος πιθανόν να ανήκε σε χαμηλότερη κοινωνική τάξη. Πέθανε σε ηλικία 6-7 ετών.

Εντύπωση έκανε επίσης στους ερευνητές το γεγονός ότι η ίδια χρωστική ουσία βρέθηκε και στα μάτια του αγάλματος. «Η ρίζα του ριζαριού χρησιμοποιήθηκε ως λεπτή στρώση για το ασπράδι των ματιών, των χειλιών και της μύτης. Αυτό αρχικά μας εξέπληξε διότι μέχρι τώρα, βρίσκαμε το αιγυπτιακό μπλε (σ.σ. στα μάτια) και όχι μια κόκκινη χρωστική ουσία», σημειώνει ο ερευνητής και προσθέτει ότι αντίστοιχες κόκκινες χρωστικές ουσίες χρησιμοποιήθηκαν και για το λευκό των ματιών στα αιγυπτιακά ταφικά πορτρέτα. Το κόκκινο χρώμα του χιτώνα μπορεί να μη θεωρείται πένθιμο με τα σημερινά δεδομένα, αλλά για την αρχαιότητα ο θάνατος δεν ήταν κάτι απλό. Για όσους πέθαιναν πρόωρα (άωρος θάνατος) και ειδικά για τα κορίτσια που πέθαιναν πριν από τον γάμο και δεν εκπλήρωναν το τότε πεπρωμένο τους, να γίνουν σύζυγοι και μητέρες, υπήρχε ο φόβος ότι οι ψυχές τους θα επέστρεφαν και θα έπαιρναν εκδίκηση από τους ζωντανούς. Γι’ αυτό και οι ταφές τους γίνονταν με αναφορές στην ενήλικη έγγαμη ζωή, όπως με ένα κόκκινο γαμήλιο φόρεμα.

Μπορεί η ανίχνευση των χρωμάτων να γίνεται σήμερα πιο εύκολα, αλλά η ερμηνεία τους είναι ένα εγχείρημα πολύπλοκο και σύνθετο. «Πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί. Αν και τα ίχνη του χρώματος στην προτομή της Ψυχής είναι, παραδόξως, πολύ καλά διατηρημένα, η ερμηνεία τους πρέπει να είναι εξίσου προσεκτική», σημειώνει ο ερευνητής που στις 2 Απριλίου έδωσε μια διάλεξη στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης για τα χρώματα της Ψυχής και παρουσίασε μια πειραματική αποκατάσταση της προτομής όπως ήταν στην αρχαιότητα. Η Ψυχή θα ήταν ένα από τα βασικά εκθέματα της έκθεσης «Κυκλαδίτισσες», αλλά για γραφειοκρατικούς λόγους δεν μπόρεσε να κάνει το ταξίδι από την Πατησίων στη Νεοφύτου Δούκα.

Αυτό που θα προσπαθήσει να δείξει επίσης ο δρ Βέρι είναι η σχέση των χρωμάτων με το περιβάλλον τους, δηλαδή με το σκοτεινό ταφικό μνημείο για το οποίο κατασκευάστηκε η προτομή. «Είναι πολύ πιθανό ότι η επιλογή των χρωστικών ουσιών και το ύφος της ζωγραφικής να είχαν επίσης μια κοινωνική και προσωπική σημασία. Δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι. Σήμερα θα λέγαμε ότι ο σχεδιασμός της προτομής είναι πιο νατουραλιστικός σε σχέση με το πώς χρωματίστηκε, που αντιθέτως είναι ένας αρκετά γραμμικός τρόπος. Ωστόσο, αυτό που μοιάζει παράφωνο σε εμάς μπορεί να μη θεωρούνταν ασυνήθιστο στην αρχαιότητα», σημειώνει ο ερευνητής. Αυτό που έχει ενδιαφέρον όμως, συνεχίζει ο δρ Βέρι, είναι ότι αν κοιτάξουμε την Ψυχή στο ημίφως, «ο συνδυασμός του αναγλύφου της προτομής με τα χρώματά της δίνουν την εντύπωση ενός ζωντανού πλάσματος, κάνοντας την Ψυχή να φαίνεται σαν να ήταν ακόμη ζωντανή». Η αναζήτηση και η σημασία της «ενάργειας» άλλωστε δεν ήταν ξένη στους αρχαίους μελετητές. Ο Λουκιανός στην πραγματεία του για την ιστοριογραφία («Πώς δει Ιστορίαν συγγράφειν») έγραφε ότι ο συγγραφέας είναι επιτυχημένος εάν μοιάζει με τους γλύπτες Φειδία, Πραξιτέλη και Αλκαμένη, που δεν δίνουν μόνο μορφή στο άψυχο υλικό αλλά δημιουργούν μια οπτική έλξη για τον θεατή. «Η οπτική έλξη μπορεί να πάρει πολλές μορφές και η “ζωντανή” όψη της Ψυχής είναι μια ένδειξη των ικανοτήτων των αρχαίων καλλιτεχνών που τη δημιούργησαν και της πρόθεσής τους να εκφράσουν τη λειτουργία και τη σημασία της προτομής». Παρά τις αβεβαιότητες που μπορεί να έχουμε για την Ψυχή, είναι βέβαιο πως όποιος κοιτούσε την προτομή της με τα «ζωντανά» της χρώματα δεν θα μπορούσε παρά να νιώσει συγκίνηση για αυτό το μικρό κορίτσι που δεν πρόλαβε να ζήσει τη ζωή του.

Πηγή: Σ. Ιωαννίδης, Καθημερινή