296 αντικείμενα από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι και τα νεότερα χρόνια και 30 σπήλαια και βραχοσκεπές παρουσιάζονται σε ένα δαιδαλώδες σπήλα...
296 αντικείμενα από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι και τα νεότερα χρόνια και 30 σπήλαια και βραχοσκεπές παρουσιάζονται σε ένα δαιδαλώδες σπήλαιο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
«Στη σπηλιά: Ιστορίες από το σκοτάδι στο φως». O τίτλος εξιτάρει και πίσω του κρύβεται μια ιστορία πολλών μηνών, μια κοπιαστική διαδικασία, ένας συντονισμός πολλών και διαφορετικών υπηρεσιών, δεκάδες έγγραφα και εγκρίσεις, άδειες και ασφάλιστρα. Μια συναρπαστική «κατάδυση» σε σπήλαιο και μια μοναδική ευκαιρία αποτελεί η έκθεση που φιλοξενείται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης -θα μείνει ανοιχτή για το κοινό ως τις 31 Δεκεμβρίου 2025- και βγάζει στο φως ιστορίες από το βαθύ σκοτάδι των σπηλαίων.
Επιμελητές της έκθεσης είναι η διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, Αναστασία Γκαδόλου και ο προϊστάμενος του Γραφείου Βόρειας Ελλάδας της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, Φώτης Γεωργιάδης, οι οποίοι επέλεξαν για τη Voria κάποια από ιδιαίτερα εκθέματα, που κρύβουν ωραίες ιστορίες.
Μια θηριώδης άγρια αγελάδα 24.000 ετών
Σε ένα σπήλαιο στην Καστρίτσα Ιωαννίνων στο νοτιοανατολικό άκρο της Παμβώτιδας, βρήκε καταφύγιο μια μεγάλη ομάδα προϊστορικών τροφοκυνηγών. Το Σπήλαιο Καστρίτσα βρισκόταν σε στρατηγική θέση, πάνω στα βοσκοτόπια και στους μεταναστευτικούς δρόμους των ζώων και πρόσφερε έτσι άφθονη τροφή για τις ομάδες των κυνηγών. Εκεί τεμάχιζαν τα ζώα που σκότωναν και κατανάλωναν την τροφή τους, κάπου 23.880 έως 15.930/13.400 χρόνια πριν από σήμερα, στην ανώτερη Παλαιολιθική Εποχή, τότε που το φυσικό περιβάλλον ήταν δυστοπικό και αφιλόξενο. Ανάμεσα στα πανύψηλα δέντρα κυκλοφορούσαν θηριώδη, άγρια ζώα, που έδιναν μια ανηλεή μάχη με τον άνθρωπο. Μεταξύ αυτών και άγριες αγελάδες του είδους Bos primigenius, όπως μαρτυρά ένα οστό από τη λεκάνη τέτοιου ζώου, εύρημα που έχει ερμηνευτεί ως διατροφικό κατάλοιπο.
«Οι άγριες αγελάδες (Bos primigenius), μεγαλόπρεπες και επιβλητικές μορφές της προϊστορικής πανίδας, υπήρξαν πολύτιμοι πόροι επιβίωσης για τους νομάδες κυνηγούς-συλλέκτες που περιπλανιούνταν στα ανήσυχα τοπία της Ηπείρου. Στην Καστρίτσα, εκεί όπου η νοτιοανατολική όχθη της λίμνης Παμβώτιδας φιλοξενεί την ήσυχη αντανάκλαση του χρόνου, οι άγριες αγελάδες δεν ήταν καθημερινό, μα ούτε και σπάνιο θήραμα. Ήταν ευκαιριακό, μα καθοριστικό για την επιβίωση και την ισορροπία της κοινότητας. Το μεγαλόσωμο αυτό ζώο, στενά συνδεδεμένο με τους ρυθμούς της φύσης, ακολουθούσε στις μετακινήσεις του τα ίχνη του νερού – τους υγροτόπους, που απλώνονταν σαν ζώνες ζωής γύρω από τη λίμνη. Εκεί, στους υγρολίβαδους που γέμιζαν από ζωή και ήχους, οι ομάδες των παλαιολιθικών ανθρώπων έστηναν επιδέξια τις παγίδες τους, απομονώνοντας και εγκλωβίζοντας μεθοδικά κάποια άτομα από τις αγέλες που έβοσκαν αμέριμνες.
Η απόκτηση, η μεταφορά και το μοίρασμα του θηράματος δεν ήταν μόνο έργο δύναμης και στρατηγικής. Μαρτυρούν έναν βαθύ δεσμό συνεργασίας, μια σιωπηρή συμφωνία αλληλοϋποστήριξης ανάμεσα στα μέλη των ανθρώπινων ομάδων. Η εποχή του κυνηγιού, αν κρίνουμε από τα απομεινάρια του παρελθόντος και τις σκιές που ρίχνει η μνήμη της γης, θα πρέπει να κορυφωνόταν στους θερμούς μήνες, όταν η Καστρίτσα μετατρεπόταν σε ορμητήριο και καταφύγιο. Κι αν σήμερα αγνοούμε τις λεπτομέρειες της συμπεριφοράς αυτού του εξαφανισμένου θηλαστικού, μπορούμε ωστόσο να φανταστούμε τη δύναμή του, την παρουσία του στον ορίζοντα, την αγωνία και το κατόρθωμα που γεννούσε κάθε κυνήγι· ένα αέναο παιχνίδι ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, στον αγώνα για ζωή», λέει στη Voria, η κ. Γκαδόλου.
Γιατί κρύφτηκε ένας πίθηκος του 6ου π.Χ. αιώνα στη Θάσο;
Από το σπήλαιο της Δρακότρυπας (κάτω από την πλαγιά Παναγίας) στη Θάσο, για το οποίο η αρχαιολογική έρευνα έδειξε πως ήταν ένα αρχαϊκό ιερό, προέρχεται ένα κεφάλι πιθήκου, το οποίο ήταν σε πλαστικό αγγείο του 6ου π.Χ. αιώνα (αρχαϊκή εποχής), που όμως δεν βρέθηκε. Πλαστικά αγγεία αποκαλούνται εκείνα που έχουν μια εικονιστική μορφή, όπως κάποιου ζώου, μυθικού τέρατος, ανθρώπου, καρπού κ.ά. και στο άνω άκρο της μορφής συνήθως είναι προσαρμοσμένο το χείλος του αγγείου. Τα πλαστικά αγγεία χρησιμοποιούνταν κυρίως ως δοχεία αρωμάτων και συχνά βρίσκονται σε τάφους ή σε ιερά, στα οποία αφιερώνονταν. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής των πλαστικών αγγείων της αρχαϊκής περιόδου αποδίδεται κυρίως σε τρία εργαστήρια παραγωγής, στο κορινθιακό, σε ετρουσκικά εργαστήρια που μιμούνται κορινθιακά πρότυπα και σε εργαστήρια της Ανατολικής Ελλάδας- έχει αναγνωριστεί ένα κέντρο παραγωγής στη Ρόδο και ένα ακόμη στη Μίλητο, αναμφίβολα όμως θα υπήρχαν και άλλα.
Ο Φώτης Γεωργιάδης ανέσκαψε συστηματικά το συγκεκριμένο σπήλαιο, το οποίο ήταν γνωστή αρχαιολογική θέση ήδη από τις έρευνες της Χάιδως Κουκούλη-Χρυσανθάκη το 1972, αλλά τότε δεν ήταν γνωστό πως επρόκειτο για αρχαϊκό ιερό. Οι ανασκαφές της Εφορείας Παλαιοανθρπολογίας-Σπηλαιολογία την περίοδο 2015-2018, αποκάλυψαν μέσα στη σπηλιά σε κάποιο σημείο, όχι μακριά από την είσοδο, έναν μικρό λιθόκτιστο τοίχο, σχετικά χαμηλού ύψους, που ήταν πάντα ορατός.
«Η αρχική υπόθεση ήταν πως όπως και άλλοι τοίχοι σε σπήλαια, θα ήταν πιθανότατα σχετικά πρόσφατος από κάποια χρήση του σπηλαίου κατά τον 20ό αιώνα, λ.χ. κτηνοτροφική, που είναι και το συνηθέστερο. Από την έναρξη της δεύτερης ανασκαφικής περιόδου είχε γίνει φανερό ότι το σπήλαιο πιθανότατα ήταν ιερό, τουλάχιστον κατά την αρχαϊκή περίοδο κι έτσι επεκτείναμε την ανασκαφή σε μεγαλύτερη έκταση προσπαθώντας να εντοπίσουμε τεκμήρια αυτής της χρήσης», μας λέει ο κ. Γεωργιάδης και συνεχίζει την αφήγηση: «Σκάβοντας το 2017 στην περιοχή αυτού του τοίχου, σε ένα σημείο εντοπίστηκαν κάποια χαλάσματά του, που είχαν καταχωθεί από τότε που είχαν καταρρεύσει κι έτσι δεν ήταν ορατά εκ των προτέρων στο δάπεδο του σπηλαίου. Ανάμεσα σε αυτά τα χαλάσματα, βρέθηκε το εν λόγω κεφάλι πιθήκου από πλαστικό αγγείο. Στη συνέχεια των ερευνών διαπιστώσαμε ότι αυτός ο ταπεινός τοίχος που ήταν πάντα εκεί και περνούσε σχεδόν απαρατήρητος, αποτελούσε κατασκευή της αρχαϊκής περιόδου».
Μια αιχμή δόρατος ανάθημα για νεολιθική τελετουργία
Οι ανασκαφές στο σπήλαιο «Αγριομερνός» στις απόκρημνες ακτές της βορειοδυτικής Σάμου με τα κοφτερά και απότομα βράχια, 200 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας, ήταν περιπετειώδεις και διενεργήθηκαν σε ένα δυσπόσιτο και δύσκολο πεδίο, κάτω από αντίξοες συνθήκες. Το ανακάλυψε το 2016 ο Εμμανουήλ Τριανταφύλλου, από το Καρλόβασι, κατά τη διάρκεια εξερεύνησης του Σπηλαιολογικού Συλλόγου Σάμου «Ο Ευπαλίνος» και άμεσα ενημέρωσε την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας.
Ο Φώτης Γεωργιάδης έσπευσε με την ομάδα στο σημείο το ίδιο κιόλας καλοκαίρι και περιγράφει ένα ιδιαίτερο εύρημα, μια φυλλόσχημη αιχμή δόρατος μη λειτουργική. «Κατά την έρευνα διαπιστώθηκε η χρήση του σπηλαίου από τον άνθρωπο κατά την Τελική Νεολιθική Εποχή (τέλη 5ης -4η χιλιετία π.Χ.) και κατά την πρώιμη Ύστερη Εποχή του Χαλκού (μέσα 2ης χιλιετίας π.Χ.). Το σπήλαιο αυτό υπήρξε η πρώτη και η μόνη γνωστή μέχρι σήμερα, προϊστορική θέση στη Δυτική Σάμο. Η ίδια η αιχμή είναι μια όμορφη, φυλλόσχημη αιχμή διπλής όψης από πυριτόλιθο. Η ιδιαιτερότητά της όμως είναι ότι στην πραγματικότητα η αιχμή είναι μη-λειτουργική. Με δευτερογενή επεξεργασία ένας πεπειραμένος τεχνίτης την έχει λεπτύνει πάρα πολύ, τόσο ώστε δεν θα ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθεί ως όπλο. Επιπλέον, δεν υπάρχει καμία διαμόρφωση στη βάση της, μια λέπτυνση ή κάτι ανάλογο, που θα επέτρεπε την στειλέωσή της, την πρόσδεσή της δηλαδή σε ένα κοντάρι. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι πρόκειται για ένα ανάθημα, για ένα αφιέρωμα. Εξάλλου, η έρευνά μας, συνεκτιμώντας μια σειρά από αρχαιολογικά δεδομένα συμπέρανε πως το σπήλαιο "Αγριομερνός", στο οποίο βρέθηκε η αιχμή, υπήρξε χώρος τέλεσης νεολιθικών τελετουργιών», αναφέρει.
Ένας πολύχρωμoς πίνακας του 550 π.Χ. από το βάθος μιας σπηλιάς στην Κόρινθο
Τρία μουσεία πρόσφεραν αντικείμενα για την ενδιαφέρουσα αυτή έκθεση. Από το σπήλαιο Πιτσά στην Κόρινθο προέρχεται ένα ιστορικό αντίγραφο ξύλινου πίνακα με γραπτή διακόσμηση απεικόνισης θυσιαστήριας πομπής, το οποίο χρονολογείται στο 550–500 π.Χ. και προέρχεται από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Όπως αναφέρει η Αναστασία Γκαδόλου, «στον ξύλινο πίνακα έχει ζωγραφιστεί μια ιερή πομπή —μια θυσιαστική οικογενειακή τελετή, με βαθιά συμβολικότητα. Επτά μορφές, ντυμένες με λαμπερά, πολύχρωμα ενδύματα και στεφανωμένες με κλωνάρια μυρτιάς, παρελαύνουν με ιερό βηματισμό. Στο πλάι τους, στέκει αρνί —το άδολο πλάσμα που προορίζεται για τη θυσία, αθώο μέσα στην τελετουργική του μοίρα. Στην αριστερή άκρη της σύνθεσης, μόλις που διακρίνεται το πρόσωπο ενός γενειοφόρου άνδρα, το βλέμμα του σοβαρό και σταθερό, καθώς κρατά κλαδί μυρτιάς – σημάδι ευσέβειας και συμμετοχής στο ιερό δρώμενο. Πιο μπροστά του, δύο γυναίκες προχωρούν ήρεμα, κρατώντας και αυτές κλαδιά μυρτιάς, σύμβολα καθαρμού και αφιέρωσης.
Τρία αγόρια ανοίγουν τον δρόμο, ενώ προπορεύεται όλων μια νέα γυναίκα, η οποία ισορροπεί στο κεφάλι της ένα καλάθι γεμάτο προσφορές. Όλη η παράσταση, βυθισμένη σε κόκκινο πλαίσιο, ανασαίνει μέσα σε μια ατμόσφαιρα ιερής σιγής και συγκίνησης».
Σύμφωνα με την κ. Γκαδόλου, η ανακάλυψη του συγκεκριμένου αντικειμένου μέσα σε μια σπηλιά παραπέμπει σε μια παλαιότατη τελετουργική και λατρευτική χρήση τέτοιων τόπων, βαθιά συνδεδεμένη με την ιδιαιτερότητα του φυσικού τους περιβάλλοντος. «Οι σπηλιές —σκοτεινές, απόκρημνες, μυστηριώδεις— αποτελούν σκηνικά γεμάτα αντιθέσεις και μεταβάσεις: από το φως στο σκοτάδι, από τη γέννηση στον θάνατο. Σαν φυσικά σύμβολα του αχανούς και του αχαρτογράφητου, προσφέρονται ιδανικά για θρησκευτικές τελετές, μυθολογικές αφηγήσεις ή μυστηριακές εμπειρίες, εκεί όπου το ανθρώπινο και το θείο μοιάζουν να αγγίζονται».
Ένα σπήλαιο μέσα στο Μουσείο
Η περιήγηση στην έκθεση «Στη Σπηλιά: Ιστορίες από το σκοτάδι στο φως» είναι μια συναρπαστική εμπειρία, καθώς ο επισκέπτης έχει την αίσθηση πως περιδιαβαίνει ένα σπήλαιο. 296 αντικείμενα από την Παλαιολιθική Εποχή μέχρι και τα νεότερα χρόνια και 30 σπήλαια και βραχοσκεπές αρχαιολογικού ενδιαφέροντος της βόρειας Ελλάδας παρουσιάζονται σε δύο αίθουσες μεταμορφωμένες σε δαιδαλώδες σπήλαιο.
Κάθε έκθεμα αποτελεί ένα κομμάτι του παζλ που αφηγείται την ιστορία των σπηλαίων και της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με αυτά. Παράλληλα αναδεικνύονται οι μεθοδολογικές και τεχνικές ιδιαιτερότητες, ο συναρπαστικός χαρακτήρας και οι ποικίλες προκλήσεις της αρχαιολογικής, παλαιοανθρωπολογικής και σπηλαιολογικής έρευνας.
Στην έκθεση τα σπήλαια αντιμετωπίζονται ως αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των ανθρώπων και αυτή η άρρηκτη σχέση αποτυπώνεται πολυεπίπεδα. Το μοναδικό και εύθραυστο οικοσύστημα των σπηλαίων εκλαμβάνεται όχι απλώς ως ένας γεωλογικός σχηματισμός αλλά ως ένα περιβάλλον, ένας βιωμένος χώρος, με τον άνθρωπο να συνδέεται μαζί του από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του.
Το σπήλαιο είναι τόπος όπου βιώθηκε το αίσθημα της καταφυγής και της ασφάλειας, του εγκλεισμού, του τραύματος, της γιορτής και της τελετουργίας, της αποκαλυπτικής εμπειρίας, της επαφής με τις θεότητες, της αναγέννησης, της μετάβασης, της φιλοσοφικής αναζήτησης. Το ποικίλο αυτό φάσμα παρουσιάζεται στον επισκέπτη μέσα από πέντε κύριες ενότητες: Ένα ημερολόγιο του παρελθόντος, Η αρχαιολογία των σπηλαίων, Η άλλη όψη των σπηλαίων, Ακολουθώντας τις διαδρομές και Ρίχνοντας φως στη σπηλιά.
Λίθινα και οστέινα εργαλεία, κεραμική, γλυπτά, επιγραφές, νομίσματα, χάλκινα εργαλεία και όπλα, πήλινα ειδώλια, χάλκινα και χρυσά κοσμήματα, λατρευτικές εικόνες, ανθρωπολογικό, αρχαιοβοτανολογικό και αρχαιοζωολογικό υλικό, αλλά και έργα σύγχρονης τέχνης, φωτίζουν τις διαφορετικές πτυχές της σχέσης του ανθρώπου με το σπήλαιο. Ιδιαίτερη ενότητα αφιερώνεται στους επιστήμονες που εμπλέκονται στην εξερεύνηση των σπηλαίων.
Τα περισσότερα αρχαιολογικά κατάλοιπα που παρουσιάζονται στην έκθεση προέρχονται από τις συλλογές της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογία-Σπηλαιολογίας, ενώ η οργάνωσή της αποτελεί καρπό της εξαιρετικής συνεργασίας με 11 Εφορείες Αρχαιοτήτων (Άρτας, Ημαθίας, Ιωαννίνων, Καβάλας-Θάσου, Λάρισας, Μαγνησίας, Σερρών, Ροδόπης, Χαλκιδικής και Αγίου Όρους, Φλώρινας και Χίου) και τρία μουσεία (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ) που δάνεισαν αντιπροσωπευτικά αντικείμενα των συλλογών τους, πολλά από αυτά αδημοσίευτα ευρήματα που θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά στο κοινό.
Η έκθεση θα πλαισιωθεί με παράλληλες δράσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία και οικογένειες, ξεναγήσεις, μουσικές συναυλίες και επιστημονικές διαλέξεις.
Συνοδεύεται και τεκμηριώνεται από δίγλωσσο (ελληνικά και αγγλικά) επιστημονικό κατάλογο στον οποίο περιλαμβάνονται δεκαπέντε κείμενα που αφορούν την αρχαιολογία των σπηλαίων, τις λαογραφικές παραδόσεις που σχετίζονται με αυτά αλλά και κείμενα που εξηγούν στον αναγνώστη τη διαδικασία της σπηλαιογένεσης και το σύνθετο οικοσύστημά τους.
Είναι η πρώτη φορά που διοργανώνεται μια έκθεση αφιερωμένη στην αρχαιολογία των σπηλαίων που δημιουργήθηκαν μεν στο απώτατο παρελθόν από φυσικές διεργασίες, αλλά στη συνέχεια προσείλκυσαν τον άνθρωπο από τα πρώτα βήματά του. Ο προστατευμένος αλλά και απόκοσμος χώρος του σπηλαίου αποτελεί ακόμη και σήμερα χώρο ποικίλων χρήσεων αλλά και έμπνευσης για τον άνθρωπο.
Οι φωτογραφίες των εκθεμάτων προέρχονται από το αρχείο της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας/ Σπηλαιολογίας. Φωτογράφος: Σταμάτης Ζουμπουρτικούδης
Πηγή: Μ. Ριτζαλέου, Voria
Δεν υπάρχουν σχόλια