Το «Κουτάλι του Διοκλή», το μυστηριώδες αρχαίο ιατρικό όργανο για την εξαγωγή βελών του οποίου η εμφάνιση παραμένει άγνωστη

Προτεινόμενη τυπολογία του «Κουταλιού του Διοκλή» σύμφωνα με την περιγραφή του Κέλσου. [Credit: T. Daoulas et al.] Μια διεθνής ομάδα ερευνητ...

Προτεινόμενη τυπολογία του «Κουταλιού του Διοκλή» σύμφωνα με την περιγραφή του Κέλσου. [Credit: T. Daoulas et al.]

Μια διεθνής ομάδα ερευνητών δημοσίευσε μια μελέτη που επιχειρεί να αποσαφηνίσει το σχήμα, την εμφάνιση και τα χαρακτηριστικά ενός περίεργου τεχνουργήματος της ελληνορωμαϊκής εποχής, του λεγόμενου «Κουταλιού του Διοκλή», ενός χειρουργικού εργαλείου που χρησιμοποιούνταν για την εξαγωγή βελών από πληγές.

Η μελέτη, που δημοσιεύθηκε στο BJS, αναλύει την πιθανή χρήση, τον σχεδιασμό και τις διαμάχες γύρω από αυτό το αντικείμενο, του οποίου μόνο ένα γνωστό δείγμα βρέθηκε στα ερείπια της «Οικίας του Χειρούργου» στο Ρίμινι της Ιταλίας. Ακόμη και έτσι, δεν είναι βέβαιο ότι το αντικείμενο αυτό είναι, στην πραγματικότητα, ένα «Κουτάλι του Διοκλή».

Στην αρχαιότητα, οι πληγές από βέλη ήταν προφανώς συνηθισμένες στο πεδίο της μάχης. Ως αποτέλεσμα, οι χειρουργοί που συνόδευαν τις ρωμαϊκές λεγεώνες αντιμετώπιζαν την πρόκληση της εξαγωγής αιχμών βελών, ιδίως εκείνων με αγκάθια που μπορούσαν να σχίσουν ιστό όταν αφαιρούνταν. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο εγκυκλοπαιδιστή Κέλσο, ο οποίος έγραψε τον 1ο αιώνα μ.Χ., σε αυτές τις περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν ένα ειδικό εργαλείο: το «Κουτάλι του Διοκλή», που πήρε το όνομά του προς τιμήν του Διοκλή του Καρύστου, ενός Έλληνα γιατρού του 4ου αιώνα π.Χ..

Το Kουτάλι του Διοκλή. Κράμα σιδήρου με επιφανειακή πατίνα που οφείλεται στην υψηλή θερμοκρασία που προκλήθηκε από τη φωτιά στην «Οικία του Χειρούργου». Το ακραίο τμήμα είναι φουσκωμένο και διαθέτει κεντρική κυκλική οπή.
 [Credit: Soprintendenza Archeologica di Bologna]

Ο Κέλσος περιγράφει το αντικείμενο ως ένα φύλλο μετάλλου (σιδήρου ή χαλκού) με δύο άγκιστρα στη μία άκρη και μια τρύπα στην άλλη. Το όργανο εισερχόταν παράλληλα με το βέλος, περιστρεφόταν για να πιάσει την αιχμή του βέλους και στη συνέχεια τραβιόταν μαζί με αυτό. Δυστυχώς, όπως επισημαίνεται στη μελέτη, το κείμενο δεν διευκρινίζει την ακριβή εμφάνιση του αντικειμένου, γεγονός που έχει οδηγήσει σε πολλές και διαφορετικές ερμηνείες.

Το μοναδικό γνωστό δείγμα - Είναι πραγματικά το «Κουτάλι του Διοκλή»;

Το μοναδικό τεχνούργημα που αναγνωρίστηκε ως πιθανό «Κουτάλι του Διοκλή» βρέθηκε στην «Οικία του Χειρούργου», μια ρωμαϊκή βίλα που καταστράφηκε από πυρκαγιά τον 2ο αιώνα π.Χ. Πρόκειται για ένα αντικείμενο μήκους 22 εκατοστών, με φαρδύ άκρο και κεντρική οπή διαμέτρου 6 χιλιοστών. Αν και ορισμένοι ειδικοί αμφέβαλαν αρχικά για την ταυτοποίησή του, πολλοί συμφώνησαν τελικά όσον αφορά την ιατρική του χρήση.

Ακόμα κι έτσι, η μελέτη εγείρει σοβαρές αμφιβολίες διότι, αφενός, ο σχεδιασμός του αντικειμένου δεν ανταποκρίνεται πλήρως στην περιγραφή του Κέλσου: λείπουν τα άγκιστρα και η «διπλή πτυχή» που, σύμφωνα με το κείμενο, προορίζονταν να καλύψουν τις αγκυλώσεις των βελών και να αποτρέψουν τη ζημιά κατά την εξαγωγή. Επιπλέον, η θέση της οπής - 2,5 εκατοστά από το άκρο - θα απαιτούσε το όργανο να εισαχθεί πέρα από την άκρη του βέλους, πράγμα που θα ήταν ανέφικτο αν αυτό βρισκόταν κοντά σε οστά ή αιμοφόρα αγγεία. Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, αυτή η θέση δεν επιτρέπει στα αγκάθια να χωρέσουν στις πλευρικές αυλακώσεις, γεγονός που θέτει υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητά του.

Ομοίωμα χάλκινου «Kουταλιού του Διοκλή» σύμφωνα με την υποτιθέμενη τυπολογία του. [Credit: T. Daoulas et al.]

Η μελέτη υποδηλώνει ότι το «Κουτάλι του Διοκλή» μπορεί να ήταν ένα λαμπρό αλλά περιορισμένης χρήσης όργανο. Ορισμένοι ειδικοί, όπως οι Bilquez και De Carolis, το θεωρούν ως «εργαλείο ενός τεχνίτη» - δηλαδή μια έξυπνη λύση που δεν υιοθετήθηκε ευρέως. Στην πραγματικότητα, άλλα ιατρικά κείμενα από τον Μεσαίωνα δεν αναφέρουν τη χρήση του, γεγονός που υποδηλώνει ότι αν ήταν τόσο αποτελεσματικό, θα είχε αντέξει με την πάροδο του χρόνου.

Επιπλέον, οι ερευνητές σημειώνουν ότι ο Κέλσος δεν ήταν γιατρός αλλά ένας λόγιος που συνέλεγε γνώσεις. Είναι πιθανό ο Κέλσος να ανέφερε το όργανο χωρίς να το έχει δει ποτέ, γεγονός που προσθέτει αβεβαιότητα στην περιγραφή του. Από την άλλη πλευρά, το τεχνούργημα του Ρίμινι μπορεί να είχε διαφορετικό σκοπό, όπως π.χ. να αποτελούσε διαχωριστή ραμμάτων, παρόμοιο με ένα άλλο όργανο που βρέθηκε στο Μπίνγκεν της Γερμανίας.

Παρόμοιο εργαλείο βρέθηκε στο Μπίνγκεν της Γερμανίας.
[Credit: Museum am Strom, Bingen]

Παρά τις αμφιβολίες, το τεχνούργημα του Ρίμινι παραμένει ένα εξαιρετικό εύρημα. Όπως συμπεραίνουν οι συγγραφείς, αν και η ταυτοποίηση του κουταλιού του Ρίμινι ως «Κουτάλι του Διοκλή» αμφισβητείται, αυτό δεν μειώνει τον μοναδικό του χαρακτήρα. Η μελέτη ανοίγει την πόρτα σε μελλοντικές έρευνες, συμπεριλαμβανομένων πρακτικών δοκιμών με αντίγραφα του οργάνου για την αποσαφήνιση της πραγματικής του λειτουργίας.

Σε κάθε περίπτωση, το «Κουτάλι του Διοκλή» είναι μια συναρπαστική μαρτυρία της αρχαίας ιατρικής εφευρετικότητας και μια υπενθύμιση του τρόπου με τον οποίο οι χειρουργοί τότε αντιμετώπιζαν προκλήσεις που, αν και σπάνιες σήμερα, ήταν ζητήματα ζωής και θανάτου στην εποχή τους.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Thomas Daoulas, Giorgio Franchetti, Joel Savéan, Jean-Christophe Courtil, Muriel Pardon-Labonnelie, The spoon of Diocles: a tool for extracting an arrow from a wound in the Graeco-Roman world?, BJS, Volume 112, Issue 7, July 2025, znaf127, doi.org/10.1093/bjs/znaf127

Πηγή: LBV Magazine