Μυστικά και θεραπείες των έργων τέχνης

Αφαίρεση του παλαιού κονιάματος. Η διαδικασία «θεραπείας» μιας τοιχογραφίας είναι αποτέλεσμα καλού συντονισμού για την απόσπαση και την α...

Αφαίρεση του παλαιού κονιάματος. Η διαδικασία «θεραπείας» μιας τοιχογραφίας είναι αποτέλεσμα καλού συντονισμού για την απόσπαση και την αποτοίχισή της. Επικολλάται ύφασμα στη ζωγραφική επιφάνεια, ο λεγόμενος «οπλισμός», και έπειτα αποσπάται τμηματικά από την τοιχοποιία και τοποθετείται ανεστραμμένη για να αναλάβουν τη συντήρησή της οι ειδικοί. Αλλά και η περγαμηνή που κατασκευαζόταν με ειδική κατεργασία από δέρματα διάφορων ζώων για να διατηρήσει στην επιφάνειά της τη γραφή θέλει τον τρόπο της.

Η διευθύντρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Αγαθονίκη Τσιλιπάκου ξεκαθαρίζει από την αρχή. «Η μάχη με τον χρόνο», που ετοιμάζεται στην πτέρυγα των περιοδικών εκθέσεων, δεν σχεδιάστηκε για να δείξει εντυπωσιακά έργα από τις πλούσιες συλλογές του μουσείου αλλά για να προβάλει το σύνθετο και πολύπλευρο έργο της συντήρησης φωτίζοντας άγνωστα πεδία στο ευρύ κοινό.

Πρωταγωνιστές δεν είναι τα αντικείμενα αλλά τα εργαστήρια του μουσείου που σχεδίασε ο Κυριάκος Κρόκος στη Θεσσαλονίκη. Για να είμαστε ακριβείς, η διαδικασία της «θεραπείας» των αρχαιοτήτων και έργων τέχνης που ακολουθούν οι ειδικοί σε αυτά. Από την ανάλυση, την πρόληψη μέχρι την επέμβαση και την αποκατάσταση. Δουλειά δύσκολη, στοχευμένη που παρατείνει τη διάρκεια ζωής των αντικειμένων, αποκρυπτογραφεί την ταυτότητά τους και αποκαλύπτει όλα τα στάδια φροντίδας από την ώρα που έρχονται στο φως μέχρι τη στιγμή που είναι έτοιμα να αποσπάσουν τον θαυμασμό μας σε μια έκθεση. Μικρές «βιογραφίες» λέει εύστοχα η κ. Τσιλιπάκου, με ήρωες γυάλινα και χάλκινα αντικείμενα, γλυπτά, περγαμηνές, κοσμήματα κ.ά.

Μεθοδολογία

Η αίσθηση του εργαστηρίου κυριαρχεί στους χώρους της διαδραστικής έκθεσης στο ΜΒΠ. Μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα-σκηνικό ο επισκέπτης μαθαίνει τα μυστικά της συντήρησης, τους νέους τρόπους, τις καινοτόμες τεχνικές. Συντήρηση σημαίνει γνώση και διαρκής διάλογος, διεπιστημονικές συνεργασίες με χημικούς, αρχαιολόγους, φυσικούς, ιστορικούς τέχνης, βιολόγους κ.ά. Μελέτη, ανάλυση, τεκμηρίωση, μεθοδολογία, οργάνωση, στρατηγική αντιμετώπιση. Είναι μια υπόθεση που δεν τελειώνει ποτέ.

Σαν βλέπεις τα 50 αντικείμενα (κάποια βγαίνουν για πρώτη φορά από τις αποθήκες), μοιραία αναρωτιέσαι ποια είναι πιο δύσκολο να συντηρηθούν. Οι εικόνες, τα χειρόγραφα ή τα υφάσματα;

«Κάθε ένα απ’ αυτά έχει τις δικές του ιδιαιτερότητες και θέλει τη δική του θεραπεία. Είναι σαν να λέμε ότι κάποιος γιατρός είναι καλύτερος από τον άλλον», λέει η διευθύντρια του ΜΒΠ, υπεύθυνη για τον συντονισμό και τη γενική επιμέλεια της έκθεσης. Δική της άλλωστε είναι και η ιδέα όταν ανέλαβε το 2012 το τιμόνι του μουσείου.

«Σε όλα χρειάζεται η επιστημονική κατάρτιση, η απαιτούμενη δεοντολογία, οι σύγχρονες διαγνωστικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται σε συνεργασία και με ειδικά επιστημονικά ερευνητικά ιδρύματα όταν δεν έχουμε τα κατάλληλα μέσα. Αντίστοιχα άλλοι φορείς έρχονται σε μας και βοηθάμε με τον δικό μας εξοπλισμό στη συντήρηση αντικειμένων».

Tα επτά εργαστήρια και oι αποθήκες του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη καταλαμβάνουν περίπου 2.750 τ.μ. Εκεί γίνεται η συντήρηση αρχαιολογικού υλικού, ξύλου, κεραμικών, γυαλιού, μεταλλικών αντικειμένων, χαρτιού, ψηφιδωτού, τοιχογραφίας, πέτρας και αντιμετωπίζονται όλα τα… περιστατικά. Ρηγματώσεις, αλλοιώσεις, καθαρισμοί, συναρμολόγηση θραυσμάτων. Στα κεραμικά, ο χημικός καθαρισμός πραγματοποιείται με αντιδραστήρια για την αφαίρεση αδιάλυτων επικαθίσεων, ενώ φυλάσσονται σε ειδικούς χώρους με κατάλληλη υγρασία και θερμοκρασία. Λεπτοδουλειά γίνεται στα νομίσματα, τα κοσμήματα, τα παιχνίδια.

Η λεπτή διαδικασία της αισθητικής αποκατάστασης μιας εικόνας.
Το ξύλο της συνήθως προέρχεται από φλα- μουριά, δρυ ή καστανι

Βλέπετε, οι γυναίκες στο Βυζάντιο φρόντιζαν ιδιαίτερα την εμφάνισή τους, φορούσαν κοσμήματα από χρυσό, ασήμι, πολύτιμους λίθους, σμάλτα και μαργαριτάρια, ενώ εκείνες των κατώτερων τάξεων από χαλκό και γυαλί. Η διακόσμησή τους ήταν πλούσια, με διαφορετικές τεχνικές και η συντήρηση, λόγω της εύθραυστης φύσης τους, απαιτεί μεγάλη προσοχή κάτω από το μικροσκόπιο, με τη χρήση του νυστεριού, της βελόνας και διάφορων εργαλείων που πρωταγωνιστούν σήμερα στα σύγχρονα χειρουργεία.

Η διαδικασία «θεραπείας» μιας τοιχογραφίας είναι αποτέλεσμα καλού συντονισμού για την απόσπαση και την αποτοίχισή της. Επικολλάται ύφασμα στη ζωγραφική επιφάνεια, ο λεγόμενος «οπλισμός», και έπειτα αποσπάται τμηματικά από την τοιχοποιία και τοποθετείται ανεστραμμένη για να αναλάβουν τη συντήρησή της οι ειδικοί. Αλλά και η περγαμηνή που κατασκευαζόταν με ειδική κατεργασία από δέρματα διάφορων ζώων για να διατηρήσει στην επιφάνειά της τη γραφή θέλει τον τρόπο της.

Χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα, ωστόσο η χρήση της γενικεύθηκε στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, αντικαθιστώντας τον πάπυρο. Το χαρτί (υλικό από ειδικά επεξεργασμένες φυτικές ίνες) κατασκευάστηκε στην Κίνα τον 2ο αι. μ.Χ. και μεταφέρθηκε στη Δύση τον 13ο αι., αντικαθιστώντας την περγαμηνή. Διαφορετική τεχνική και υλικά απαιτούν γνώση από τον συντηρητή, υπομονή αλλά και έρευνα ώστε να μπορεί να αντιμετωπίσει κάθε περιστατικό μαζί με τους μικροοργανισμούς που προκαλεί η υγρασία, τη γήρανση που δημιουργεί η υψηλή θερμοκρασία, τα έντομα και τα τρωκτικά. Περίπλοκη η εργασία και στις εικόνες που έχουν ξύλινο υπόστρωμα είτε μονοκόμματο είτε αποτελούμενo από περισσότερα ξύλινα τμήματα, τα οποία μπορούν να είναι επίπεδα ή ανάγλυφα με ξυλόγλυπτη διακόσμηση. Το ξύλο τους συνήθως προέρχεται από φλαμουριά, δρυ ή καστανιά. Η ένωση των σανίδων γίνεται με χειροποίητα σιδερένια καρφιά, με ξύλινες καβίλιες ή τρέσα.

Κατά τη διάρκεια των εργασιών στερέωσης ζωγραφικού στρώματος και προετοιμασίας.

Στο ξύλο τοποθετείται ύφασμα λινό ή βαμβακερό «το οποίο καλύπτεται στη συνέχεια από στρώματα προετοιμασίας, ένα μείγμα ζωικής κόλλας με γύψο ή κιμωλία. Πάνω στην καλά λειασμένη επιφάνεια της προετοιμασίας γίνεται σειρά εργασιών, όπως η σχεδίαση του θέματος με ελεύθερο χέρι ή με ανθίβολο (αποτύπωση) και η χάραξή του, το πέρασμα με αμπόλι και το χρύσωμα μέρους του φόντου, το πλάσιμο της παράστασης με αυγοτέμπερα (χρωστικές σε σκόνη με συνδετικό μέσο κρόκο αυγού) και τέλος η επικάλυψη της ζωγραφικής επιφάνειας με βερνίκι». Η υψηλή θερμοκρασία από τα κεριά και τα καντήλια, ακόμη και τα τάματα, οι ερασιτεχνικοί καθαρισμοί και βέβαια τα ξυλοφάγα έντομα είναι υπεύθυνοι για τις φθορές. Τα στάδια συντήρησης μιας εικόνας ακολουθούν τη στρωματογραφία της και γίνονται με τέτοιον τρόπο ώστε να διασφαλιστεί η ακεραιότητα της ζωγραφικής και βέβαια να μη χαθεί η πάτινα του χρόνου.

«Η έκθεση στοχεύει να αποκαλύψει στον επισκέπτη τι συμβαίνει σε ένα αντικείμενο από την ανασκαφή ή εύρεσή του μέχρι την ένταξή του σε μια μουσειακή συλλογή και την παρουσίασή του ως έκθεμα με τέτοιον τρόπο ώστε να αντιληφθεί τη σπουδαιότητα, τη δυσκολία και τη συμβολή της εργασίας συντήρησης στην τελική μορφή ενός αντικειμένου, το οποίο συνήθως βλέπει στημένο σε μια έκθεση», σημειώνουν στον δίγλωσσο κατάλογο η προϊσταμένη του μουσείου Αγαθονίκη Τσιλιπάκου και η Αικατερίνη Μπιλιούρη (αρχαιολόγος-μουσειολόγος).

Ξυλουργικές εργασίες. Στερέωση του ξύλου με έγχυση ρητίνης. Η αίσθηση του εργαστηρίου κυριαρχεί στους χώρους της διαδραστικής έκθεσης.

Το κοινό στην έκθεση ακολουθεί τη διαδρομή των αντικειμένων μέσα από το έργο των συντηρητών, έχοντας τη δυνατότητα να τα παρατηρεί από διάφορες πλευρές. Οι εντυπώσεις συμπληρώνονται από το εποπτικό υλικό, την προβολή στις οθόνες, το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που ετοιμάζεται μαζί με τις ξεναγήσεις στα εργαστήρια. Ο στόχος άλλωστε είναι μακροπρόθεσμος. Την επόμενη φορά που ο επισκέπτης θα βρεθεί σε μια οποιαδήποτε έκθεση «θα σκεφτεί όλα όσα παρουσιάστηκαν στην έκθεση συντήρησης του ΜΒΠ και θα κατανοήσει ότι “βιογραφία” ενός αντικειμένου δεν είναι μόνο η συνοδευτική λεζάντα με στοιχεία για την προέλευση, τη χρονολογία και τα υλικά κατασκευής».

​​«Μάχη με τον χρόνο». Η συντήρηση των αρχαιοτήτων στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Διάρκεια 21/10/2015 έως 27/3/2016

Τα μοναδικά εκθέματα

Από τα εκθέματα που μπορεί να θαυμάσει κανείς είναι η χαλκογραφία του 19ου αι., τυπωμένο συγχωροχάρτι του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Πολυκάρπου, το οποίο συνέλεξε και μελέτησε η συλλέκτρια Ντόρη Παπαστράτου. Συγχωρητική ευχή, αναπτύσσεται σε δεκατέσσερις σειρές, με ένα κενό στο σημείο όπου συμπληρωνόταν το όνομα του συγχωρούμενου. Ο συντηρημένος χειρόγραφος κώδικας με βίους των αγίων που εορτάζουν στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του Δεκεμβρίου και προέρχεται από τη Μονή Βλατάδων δεν θυμίζει σε τίποτα την εικόνα που παρουσίαζε πριν αναλάβουν τη σωτηρία του οι συντηρητές. Ενδιαφέρον, εκτός από συγκίνηση, γιατί είναι αφιέρωμα πατέρα στον νεκρό γιο του, έχει και η επιτύμβια πλάκα με παράσταση ήρωα ιππέα και επίγραμμα που διατηρεί ίχνη κόκκινου και πράσινου χρώματος. Χρονολογείται στον 1ο-2ο αι. μ.Χ., επαναχρησιμοποιήθηκε σε μεταγενέστερο τάφο και στο επίγραμμα αναφέρει τα «τέμπεα Κισσού», δηλαδή ο δασωμένος Χορτιάτης, το βουνό απ’ όπου υδρευόταν η Θεσσαλονίκη.

Επανατοποθέτηση σπαράγματος στην αρχική του θέση. Ο συντηρητής έχει να αντιμετωπίσει κάθε περιστατικό μαζί με, τη γήρανση, τα έντομα και τα τρωκτικά.

Πανέμορφο και το σπάραγμα ψηφιδωτού (475-550 μ.Χ.), που το κεντρικό θέμα απεικονίζει δύο αρσενικά ελάφια να πίνουν νερό από αναβρυτήριο, παράσταση που παραπέμπει στο μυστήριο του βαπτίσματος. Οσο για το γυάλινο βραχιόλι που χρονολογείται ανάμεσα στον 10ο και στον 12ο αιώνα και είναι από τα ομορφότερα δείγματα μικροτεχνίας της συλλογής του ΜΒΠ δεν αφήνει ασυγκίνητη καμία γυναίκα με το βαθυκύανο χρώμα και τον γραπτό διάκοσμο.

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή