Κιουτάχεια 1921-22: Η άλλη αφήγηση της ιστορίας – Έκθεση στο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης

Ενεπίγραφος δίσκος σερβιρίσματος με τη φράση «Ενθύμιον Κιουτάχειας Ζωή Γ. Μωραΐτου 1921», πιθανόν από το εργαστήριο των αδελφών Hadjiminasia...

Ενεπίγραφος δίσκος σερβιρίσματος με τη φράση «Ενθύμιον Κιουτάχειας Ζωή Γ. Μωραΐτου 1921», πιθανόν από το εργαστήριο των αδελφών Hadjiminasian. Αποτελούσε μέρος προικώου σερβίτσιου τσαγιού

Εκατό χρόνια πριν, την 4η Ιουλίου 1921 η Ελληνική Στρατιά κατελάμβανε την  Κιουτάχεια στην Τουρκία, ύστερα από την νικηφόρα μάχη, που είχε δοθεί με τον τουρκικό στρατό την προηγουμένη, στο πλαίσιο των επιχειρήσεων για την κατάληψη της σιδηροδρομικής γραμμής Κωνσταντινούπολης-Βαγδάτης στους κόμβους του Εσκί Σεχίρ και Αφιόν Καραχισάρ.

Η πόλη θα παρέμενε σε ελληνικά χέρια επί ένα χρόνο, ένα μήνα και 14 ημέρες, γεμίζοντας με αισιοδοξία τους Έλληνες κατοίκους της, περί τις 5.000 όπως αναφέρεται, ώσπου να ακολουθήσει όμως, όπως είναι γνωστό η δραματική εξέλιξη των γεγονότων.

Από τα πρώτα στοιχεία της μικρής πόλης, που είχαν εντυπωσιάσει ωστόσο τους Έλληνες ήταν οι «πορσελάνες» της Κιουτάχειας, εκλεπτυσμένα και δημοφιλή κεραμικά, που παράγονταν σε εργαστήρια της πόλης, συνεχίζοντας μία παράδοση αιώνων. Κι από αυτά τα εργαστήρια θα άρχισαν να βγαίνουν σύντομα, κεραμικά με ελληνικές επιγραφές,  που αρχικά αποτύπωναν το ιστορικό γεγονός της νίκης ενώ στη συνέχεια θα αποκτούσαν και αναμνηστικό χαρακτήρα με τις λέξεις «ΕΝΘΥΜΙΟΝ ΚΙΟΥΤΑΧΕΙΑΣ» ή «ΚΙΟΥΤΑΧΕΙΑ», καθώς και τα αρχικά ή και ολόκληρο το όνομα του ιδιοκτήτη τους, μετά από την παραγγελία που είχε γίνει.

Εσωτερικό εργαστηρίου στην Κιουτάχεια, μέσα δεκαετίας 1920

Και ακριβώς  ένα σύνολο από αυτά τα «ενθύμια» παρουσιάζονται από την Πέμπτη 17 Ιουνίου στο Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης στον Κεραμεικό στην έκθεση με τίτλο «Ενθύμιον Κιουτάχειας», μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση της ιστορίας εν όψει και της μνήμης των εκατό χρόνων από το 1922.

Χρηστικά αντικείμενα στην πλειοψηφία τους, όπως δίσκοι, φλιτζάνια, τσαγιέρες, πιάτα, βάζα, ανθοδοχεία, μποτίλιες νερού κ.λπ., αλλά και πιο ογκώδη, όπως τραπέζια με κεραμικές επιφάνειες φέρουν συχνά τα αρχικά ή και ολόκληρο το όνομα του ιδιοκτήτη τους μετά από παραγγελία που είχε γίνει σ΄αυτά τα εργαστήρια.

Ανάμεσά τους και ένα αντικείμενο (πιάτο) του περίφημου αγγειοπλάστη Μηνά Αβραμίδη, που είχε ένα από τα πλέον ονομαστά εργαστήρια της πόλης και διακρινόταν στην τέχνη της διακοσμητικής.

Πιάτo του Μηνά Αβραμίδη με την ελληνική επιγραφή «ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟΣ Ο Β’, ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΠΡΩΣΣΙΑΣ» (αρχές 20ού αιώνα)

Με την έκθεση έτσι, δίνεται η δυνατότητα στους επισκέπτες να έχουν πρόσβαση σε κεραμικά που αποτελούν τεκμήρια του ιστορικού παρελθόντος, με άλλα λόγια να έρθουν για πρώτη φορά σε άμεση επαφή με μια άγνωστη και αφανή πτυχή της Μικρασιατικής Εκστρατείας.

Ο πόλεμος, ο ενθουσιασμός της νίκης, η εξατομίκευση μιας μικρής πολυτέλειας, η μελλοντική γαμήλια ευτυχία, αλλά και η επιφυλακτικότητα για την τελική έκβαση της εκστρατείας αποτυπώνονται, άλλοτε με εμφανή και άλλοτε με αδιόρατο τρόπο, πάνω στα κεραμικά που βγαίνουν από τα καμίνια της Κιουτάχειας, λίγα μόλις χιλιόμετρα από την πρώτη γραμμή του μετώπου. Τα εργαστήρια που τα παρήγαν, είχαν παρακμάσει εξ αιτίας του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η οικονομία της πόλης είχε καταρρεύσει, το εργατικό δυναμικό είχε μειωθεί εξαιρετικά αλλά και παραγγελίες δεν υπήρχαν λόγω  της διακοπής του εμπορίου και των κρατικών αναθέσεων.

Κέντρο αγγειοπλαστικής

Η Κιουτάχεια, πόλη της βορειοδυτικής ασιατικής Τουρκίας αποτέλεσε διασταύρωση σημαντικών εμπορικών δρόμων ήδη από την αρχαιότητα, όταν ονομαζόταν Κοτύαιον, ή Κοτυάειον (Κοτύαιουμ στα ρωμαϊκά χρόνια). Περιβαλλόταν μάλιστα από διπλό τείχος ενώ σήμερα διασώζεται το φρούριο της Βυζαντινής εποχής στην πεδιάδα της. Από τον 15ο αιώνα υπήρξε γνωστό αγγειοπλαστικό κέντρο και από 18ο αιώνα, μετά την παρακμή της αγγειοπλαστικής του Ιζνίκ, τα εργαστήρια της Κιουτάχειας άρχισαν να ακμάζουν παράγοντας μια μεγάλη ποικιλία αγγείων και πλακιδίων και στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα οι τεχνίτες επιχείρησαν μία αναβίωση του απώτερου παρελθόντος αντιγράφοντας τα παλαιά σχέδια του Ιζνίκ (16ος αιώνας).

Πιάτο με την επιγραφή «1921. Ενθύμιον Κιουτάχειας»

Φθάνοντας στις αρχές του 20ου μία νέα περίοδος ακμής άρχισε για την αγγειοπλαστική της Κιουτάχειας, με αφορμή τις μαζικές παραγγελίες για την επένδυση τζαμιών, μνημείων και άλλων οικοδομημάτων, στο πλαίσιο του Πρώτου Εθνικού Αρχιτεκτονικού Κινήματος της Τουρκίας, που ενσωμάτωνε στοιχεία της οθωμανικής και σελτζουκικής αρχιτεκτονικής.  Τα σπουδαιότερα εργαστήρια αυτής της περιόδου, ήταν του Hafız Mehmed Emin Efendi, των αδελφών Hadji Minassian και του David Ohannessian, που συχνά συνεργάστηκαν μεταξύ τους για την εκτέλεση μεγάλων παραγγελιών. Στο δυτικό άκρο της πόλης όμως λειτουργούσαν και εννέα αγγειοπλαστεία Ρωμιών, με σημαντικότερο εκπρόσωπό τους τον Μηνά Αβραμίδη.

Πιάτο με παράσταση κανατιού για νερό πλαισιωμένη από φυτικά και άνθινα μοτίβα. Κιουτάχεια, τέλη 19ου–αρχές 20ού αιώνα

Όλα αυτά άλλαξαν με τον πόλεμο. Λίγες μέρες μετά την κατάληψη της πόλης από τις ελληνικές δυνάμεις, κατά την διάρκεια των επιχειρήσεων για την  σιδηροδρομική γραμμή Κωνσταντινούπολης-Βαγδάτης στους κόμβους του Εσκί Σεχίρ, θα συνερχόταν στην Κιουτάχεια το πολεμικό συμβούλιο με συμμετοχή της ελληνικής στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας, το οποίο και αποφάσισε την καταδρομική προέλαση των ελληνικών δυνάμεων προς την Άγκυρα με σκοπό την καταστροφή των εκεί εχθρικών αποθεμάτων.

Ενεπίγραφο ανθοδοχείο με τη φράση «Κατάληψις Κουταχείας υπό του Ελλην. στρατού 4/7/921». Κιουτάχεια, Ιούλιος-Αύγουστος 1921

Στα μέσα Αυγούστου του 1922 όμως με την υποχώρηση του ελληνικού στρατού  άρχισε και η έξοδος των ελληνικής και αρμενικής καταγωγής κατοίκων της Κιουτάχειας προς  την Προύσα και στη συνέχεια, μέσω Μουδανιών προς την Θεσσαλονίκη, την Ανατολική Θράκη, την Αθήνα και τον Πειραιά. Μετά την αποχώρηση των χριστιανών η Κιουτάχεια έχασε για πάντα τον πολυπολιτισμικό και πολυεθνικό της χαρακτήρα. Ο πόλεμος διέκοψε βίαια μία συνύπαρξη αιώνων των τριών μεγαλύτερων κοινοτήτων της πόλης.

Τα εργαστήρια στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα όμως πια και στις  πόλεις όπου είχαν εγκατασταθεί οι Κιουταχειώτες πρόσφυγες ιδρύθηκαν αμέσως, από  1923, εργαστήρια και εργοστάσια αγγειοπλαστικής με έλληνες και αρμένιους τεχνίτες που συνέχισαν την κεραμική παράδοση της ιδιαίτερης πατρίδας τους.  Να σημειωθεί μάλιστα, ότι ανάμεσα στους καλλιτεχνικούς ρυθμούς του εργοστασίου της «Κεραμεικός ΑΑΕ» υπήρχε και μια κατηγορία θεμάτων εμπνευσμένων από τα μοτίβα της Κιουτάχειας, που χαρακτηρίζονταν ως «ρυθμός Μικράς Ασίας». Ο επισκέπτης έτσι της έκθεσης καλείται τώρα να «ανακαλύψει αυτό το ιδιαίτερο είδος, έχοντας υπ΄όψη του  και την ιστορία που μεταφέρει.

Κανάτι με διακοσμητικά θέματα. Στη βάση φέρει διπλή σφραγίδα «HilmiKütahya». Κιουτάχεια, τέλη 19ου αιώνα

Την έκθεση επιμελήθηκε ο ερευνητής Ντίνος Κόγιας, ο οποίος υπογράφει και την πλούσια εικονογραφημένη και επιστημονικά τεκμηριωμένη δίγλωσση έκδοση (ελληνικά/αγγλικά) μέσα από την οποία παρουσιάζονται ποικίλες και άγνωστες πτυχές της κεραμικής της Κιουτάχειας (τέλος 19ου – αρχές 20ού αιώνα) με ιδιαίτερη έμφαση στην περίοδο της κατοχής της πόλης από τον ελληνικό στρατό (Ιούλιος 1921 – Αύγουστος 1922).

Η  γενικότερη έρευνα ωστόσο επεκτείνεται και στην διασπορά των προσφύγων στην Ελλάδα μετά το 1922, με εκτενή παρουσίαση της αγγειοπλαστικής εταιρείας «ΚΙΟΥΤΑΧΕΙΑ ΑΑΕ» σε συνδυασμό με την προσαρμογή του οθωμανικού διακοσμητικού ρεπερτορίου στις νέες κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες. Επίσης, στους  Ααμένιους τεχνίτες που εγκαταστάθηκαν στην Ιερουσαλήμ, αλλά και στην ανασύσταση της κεραμικής τέχνης στην Κιουτάχεια στα πρώτα χρόνια της Τουρκικής Δημοκρατίας.  Από πλευράς του Μουσείου Μπενάκη εξάλλου την οργάνωση και τον συντονισμό ανέλαβαν η Μίνα Μωραΐτου, επιμελήτρια των συλλογών ισλαμικής τέχνης και η Γκρέτα Βασιλείου, βοηθός επιμελητή.

Γαλατιέρα με κείμενο «1922 Ενθύμιον Κατοχής Κιουτάχειας»

Info

Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης: Ασωμάτων 22 και Διπύλου, Κεραμεικός

Έκθεση:  «Ενθύμιον Κιουτάχειας

Διάρκεια: 17 Ιουνίου 2021  – 16 Ιανουαρίου 2022

Πηγή: Μ. Θερμού, MonoNews