Ανακαλύπτοντας τον μυκηναϊκό πολιτισμό στον αρχαιολογικό χώρο της Ίκλαινας

Άποψη της ανασκαφής. [Credit: Ανασκαφή Ίκλαινας] Ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός και καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Mιζούρι στο Σεν...

Άποψη της ανασκαφής. [Credit: Ανασκαφή Ίκλαινας]

Ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός και καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Mιζούρι στο Σεν Λούις των ΗΠΑ, Μιχάλης Κοσμόπουλος, μας ξεναγεί στον συναρπαστικό κόσμο της αρχαίας μεσσηνιακής πόλης.

Η Ίκλαινα είναι ένας οικισμός του δήμου Πύλου-Νέστορος του νομού Μεσσηνίας, περιτριγυρισμένος από βουνά καλυμμένα με πυκνούς ελαιώνες, και έχει μακρόχρονη ιστορία που ακολουθεί την ιστορία της Μεσσηνίας και της ευρύτερης περιοχής της αρχαίας Πύλου. Είναι η γη στην οποία αναφέρεται ο Όμηρος στην «Ιλιάδα» αλλά και ένα μαγευτικό οροπέδιο στα ίχνη του οποίου βρίσκονται οι απαντήσεις για τη δημιουργία του πρώτου ομοσπονδιακού κράτους του δυτικού κόσμου.

Οι πρώτες ανασκαφές στην Ίκλαινα πραγματοποιήθηκαν το 1954 από τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο. Από τη δεκαετία του ’90 και μετά προτάθηκε στον διεθνούς ακτινοβολίας διακεκριμένο καθηγητή Μιχάλη Κοσμόπουλο να συνεχίσει τις ανασκαφές. Από το 1999 διευθύνει τη σημαντική ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εταιρείας στην Ίκλαινα Μεσσηνίας, η οποία αναδεικνύεται σε μια σπουδαία μυκηναϊκή θέση, προσφέροντας πλούσιες γνώσεις για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων στον μυκηναϊκό πολιτισμό.

Ο σπουδαίος αρχαιολόγος έχει λάβει πολλαπλές διακρίσεις, συμπεριλαμβανομένων του παράσημου του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος από την Προεδρία της Ελληνικής Δημοκρατίας και του βραβείου Trustees Award της Αμερικανικής Ακαδημίας, και πλέον είναι τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Αυτές τις μέρες ταξίδεψε και πάλι στην Ίκλαινα μαζί με μια ερευνητική ομάδα φοιτητών από την Αμερική, προκειμένου να συνεχίσει, μαζί με ένα πολυμελές συνεργείο αρχαιολόγων και ντόπιων εργατών, τη συστηματική ανασκαφή της περιοχής και την ανασύνθεση σημαντικών πτυχών του παρελθόντος.

Έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε την ιστορική διαδρομή της Ίκλαινας από ένα απλό χωριό, στα τέλη της Μέσης Εποχής του Χαλκού, σε μια ισχυρή πρωτεύουσα κατά την ακμή της μυκηναϊκής περιόδου.

Ενδεικτικό της σπουδαιότητας της Ίκλαινας είναι ότι οι ανασκαφές στην περιοχή της μας δείχνουν πότε ουσιαστικά έγινε η μετάβαση από έναν κόσμο χωρίς κράτη σε έναν κόσμο στον οποίο το κράτος είναι ο κυρίαρχος πολιτικός θεσμός; Όπως τονίζει στην αρχή της συζήτησής μας ο κ. Κοσμόπουλος: «Οι ανασκαφές στην Ίκλαινα έφεραν στο φως μια σημαντική πρωτεύουσα του μυκηναϊκού βασιλείου της Πύλου που άκμασε την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600-1100 π. Χ.).Η ιστορική πορεία της Ίκλαινας φανερώνει συνεχή άνθηση μέχρι τη βίαιη ενσωμάτωσή της από τον ηγεμόνα του ανακτόρου του Νέστορα».

Ο Μιχάλης Κοσμόπουλος. [Credit: Γιώργος Βδοκάκης]

«Μας δίνει τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε την ιστορική της διαδρομή από ένα απλό χωριό, στα τέλη της Μέσης Εποχής του Χαλκού, σε μια ισχυρή πρωτεύουσα κατά την ακμή της μυκηναϊκής περιόδου. Δηλαδή, από το 1550 μέχρι το 1300-1250 π.Χ. περίπου η Ίκλαινα εξελίσσεται από πρωτεύουσα ηγεμονίας σε πρωτεύουσα κρατιδίου». Στη συνέντευξη που ακολουθεί μας ξεναγεί στο απόκρημνο και λοφώδες έδαφος της Μεσσηνίας αλλά και στους σπάνιους αρχαιολογικούς θησαυρούς μίας από τις μεγαλύτερες πόλεις του βασιλείου της Πύλου.

— Πείτε μας λίγα λόγια για τη σημασία της Ίκλαινας, την ιστορία της και τις ανασκαφικές εργασίες που γίνονται τώρα.

Η Ίκλαινα είναι μία από τις μεγαλύτερες πόλεις του βασιλείου της Πύλου, που άνθησε περίπου ανάμεσα στο 1600 και στο 1200 π.Χ. Η σημασία της είναι διπλή, καθώς μας δίνει την ευκαιρία να μελετήσουμε από τη μια πλευρά το καίριο θέμα της γένεσης του θεσμού του κράτους στον δυτικό πολιτισμό και από την άλλη τη σχέση της «Ιλιάδας» του Ομήρου με την ιστορική πραγματικότητα. Η ανασκαφή διεξάγεται υπό την αιγίδα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, του γηραιότερου και πιο σεβάσμιου αρχαιολογικού ιδρύματος της χώρας μας, με την ευγενική άδεια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας του υπουργείου Πολιτισμού. Οργανώνεται και χρηματοδοτείται από την Έδρα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μιζούρι.

Οι πρώτες έρευνες στην Ίκλαινα έγιναν από τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο, ο οποίος το 1955 πραγματοποίησε σύντομη τετραήμερη ανασκαφή, αλλά μετά η θέση ξεχάστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1990, όταν ο καθηγητής κ. Γεώργιος Κορρές μου πρότεινε να συνεχίσω την έρευνα. Tο Αρχαιολογικό Πρόγραμμα της Ίκλαινας (Iklaina Archaeological Project) ιδρύθηκε το 1998. Τα πρώτα χρόνια πραγματοποιήσαμε εντατική επιφανειακή έρευνα στη μείζονα περιοχή γύρω από αυτήν με σκοπό να ανασυστήσουμε την ευρύτερη εικόνα της ιστορίας της κατοίκησης σε αυτό το τμήμα της Μεσσηνίας. Η συστηματική ανασκαφή ξεκίνησε το 2006 και διεξάγεται ανά πενταετείς κύκλους (τρεις περιόδους ανασκαφής, ακολουθούμενες από δύο περιόδους μελέτης). Ο σκοπός του τρέχοντος κύκλου ερευνών είναι η διερεύνηση της πρώιμης ιστορίας της θέσης μέσω της ανασκαφής των βαθυτέρων στρωμάτων του οικισμού.

 Τοιχογραφίες από το Συγκρότημα του Κυκλωπείου Ανδήρου.
[Credit: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 2010]

Η πινακίδα Γραμμικής Β. 
[Credit: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 2010]

— Τι μαθαίνουμε από την αρχαιολογική σκαπάνη σε ένα μέρος όπου φαίνεται ότι αναπτύχθηκαν τα πρώτα κράτη του δυτικού κόσμου;

Το θέμα της γένεσης του θεσμού του κράτους είναι πολύ σημαντικό για τη σύγχρονη κοινωνία και μας αφορά όλους. Οι ζωές μας σήμερα καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τα κράτη και τις κυβερνήσεις. Για να καταλάβουμε πώς λειτουργεί ο κόσμος μας, πρέπει να πάμε πίσω στον χρόνο και να μάθουμε πώς δημιουργήθηκε, πώς εξελίχθηκε και πώς άλλαξε. Στη δική μας περίπτωση, για να γίνει αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε από τη μυκηναϊκή εποχή (περίπου 1600-1100 π.Χ.), οπότε αναδύονται τα πρώτα κράτη με σύγχρονες διοικητικές και οικονομικές δομές (π.χ. φορολογία).  

Το πρόβλημα είναι ότι για να μελετήσουμε τους μηχανισμούς που οδήγησαν στη δημιουργία εκείνων των κρατών χρειάζονται στοιχεία που θα μας βοηθήσουν να ανασυστήσουμε την ιστορική εξέλιξη και των μεγαλύτερων πόλεων (π.χ. της κεντρικής πρωτεύουσας) και των πόλεων που βρίσκονταν χαμηλότερα στην ιεραρχία των οικισμών (π.χ. περιφερειακών πρωτευουσών). 

Στην περίπτωση της μυκηναϊκής Πύλου μέχρι πρόσφατα τα μόνα στοιχεία που είχαμε στη διάθεσή μας προέρχονταν σχεδόν αποκλειστικά από την κεντρική πρωτεύουσα, το λεγόμενο Ανάκτορο του Νέστορα, γιατί καμία άλλη πόλη δεν είχε ανασκαφεί συστηματικά (με την εξαίρεση των Νιχωρίων, που όμως δεν προσέφεραν στοιχεία για το θέμα λόγω της μεγάλης φθοράς του οικισμού). Η συστηματική ανασκαφή στην Ίκλαινα έρχεται να γεμίσει το κενό αυτό, φέρνοντας στο φως συναρπαστικά ευρήματα και νέα στοιχεία για την ιστορική εξέλιξη μίας από τις πιο σημαντικές πόλεις του κράτους της Πύλου.

Με βάση, λοιπόν, τα αποτελέσματα των ανασκαφών, σε συνδυασμό με τα προϋπάρχοντα στοιχεία από το Ανάκτορο του Νέστορα, φαίνεται ότι το μεγάλο (έκτασης περίπου 2.000 τ.χλμ.) μυκηναϊκό κράτος της Πύλου δημιουργήθηκε γύρω στα μέσα του 13ου αι. π.Χ. ως αποτέλεσμα βίαιων συγκρούσεων ανάμεσα στους ηγεμόνες ανεξάρτητων κρατιδίων. Οι ηγεμόνες του Ανακτόρου του Νέστορα επικράτησαν επί των αντιπάλων τους και ενσωμάτωσαν στην επικράτεια του βασιλείου τους τα εδάφη των γειτόνων του, δημιουργώντας το μυκηναϊκό κράτος της Πύλου.

 Αεροφωτογραφία της ανασκαφής. [Credit: Ανασκαφή Ίκλαινας]

— Η Ίκλαινα ήταν ανεξάρτητο κρατίδιο, όπως επιβεβαιώνει ο εντοπισμός της αρχαιότερης πινακίδας Γραμμικής Β;

Νομίζω ότι τα στοιχεία που έχουμε υποστηρίζουν κάτι τέτοιο, τουλάχιστον για μεγάλο τμήμα της μυκηναϊκής εποχής. Τα στοιχεία αυτά είναι η πινακίδα (αδιάσειστο στοιχείο κρατικής γραφειοκρατίας) σε συνδυασμό με άλλα χαρακτηριστικά που είναι συμβατά με κρατίδια, όπως η μνημειώδης αρχιτεκτονική με επίσημο χαρακτήρα, οι αναπτυγμένες αστικές υποδομές (πλακόστρωτοι δρόμοι και πλατείες, κεντρικό αποχετευτικό και υδρευτικό σύστημα) και ο διαχωρισμός τομέων για διάφορες δραστηριότητες (διοίκηση, λατρεία, κατοίκηση, εργαστήρια).

Η μόνη διαφορά είναι ότι δεν μιλάμε για ένα σύνθετο κράτος που ήλεγχε μεγάλη επικράτεια αλλά για μικρό «μόρφωμα», στοιχειώδες κρατίδιο, εάν θέλετε, αποτελούμενο από τον αστικό πυρήνα του και την τριγύρω αγροτική περιοχή. Φαίνεται ότι για το μεγαλύτερο μέρος της μυκηναϊκής εποχής η Μεσσηνία ήταν διαιρεμένη σε τέτοια στοιχειώδη κρατίδια, η βίαιη αντιπαράθεση των οποίων και η επικράτηση ενός από αυτά οδήγησαν, όπως ανέφερα πιο πάνω, στη γένεση του μυκηναϊκού κράτους της Πύλου γύρω στα μέσα του 13ου αιώνα π.Χ.

— Υπάρχουν αναφορές στην Ίκλαινα στην «Ιλιάδα», σωστά;

Φαίνεται πως ναι. Είναι πιθανό ότι η Ίκλαινα αναφέρεται στη Β’ ραψωδία της Ιλιάδας ως «Αιπύ», μία από τις εννέα πρωτεύουσες του βασιλείου του Νέστορα. Το τοπωνύμιο αυτό αντιστοιχεί στο όνομα της πόλης στις πινακίδες της Γραμμικής Β από το Ανάκτορο του Νέστορα, το οποίο φαίνεται ότι διατηρήθηκε στους αιώνες που ακολούθησαν την πτώση της μυκηναϊκής Πύλου μέσω της προφορικής παράδοσης. Γενικά, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι στα έπη διατηρούνται ιστορικά στοιχεία από τη μυκηναϊκή περίοδο, οπότε η Ίκλαινα μας δίνει την ευκαιρία να μελετήσουμε και τους μηχανισμούς της συλλογικής μνήμης.

Μυκηναϊκά ειδώλια από την Ίκλαινα.
[Credit: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 2010] 

Ο επιστάτης της ανασκαφής, κ. Γιάννης Κυριακόπουλος.
[Credit: Ανασκαφή Ίκλαινας]

— Ποια είναι τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα των ανασκαφικών εργασιών;

Νομίζω, τα μοναδικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, το Κυκλώπειο Άνδηρο, οι πλακόστρωτοι δρόμοι και πλατείες, και οι ανεπτυγμένες αστικές υποδομές, όπως το κεντρικό αποχετευτικό σύστημα, το σύστημα ύδρευσης κ.λπ. Αναμφίβολα, οι καλαίσθητες τοιχογραφίες και η πινακίδα Γραμμικής Β αποτελούν σημαντικά ευρήματα που συνθέτουν την εικόνα μιας ισχυρής και αναπτυγμένης πρωτεύουσας.

— Τι σας λένε οι φοιτητές σας που συμμετέχουν στις εργασίες; Τι είναι αυτό που τους κεντρίζει το ενδιαφέρον;

Στην ερευνητική ομάδα, της οποίας ο πυρήνας είναι Έλληνες, συμμετέχουν κάθε χρόνο και πολλοί Αμερικανοί και Καναδοί φοιτητές που πραγματικά ερωτεύονται την Ελλάδα. Επειδή η ανασκαφή οργανώνεται από την Έδρα Ελληνικών Σπουδών, σκοπός μας δεν είναι μόνο η εκπαίδευση των φοιτητών στην αρχαιολογική θεωρία και στην ανασκαφική μεθοδολογία αλλά και η καλλιέργεια του φιλελληνισμού, με άλλα λόγια να αγαπήσουν τα παιδιά την Ελλάδα και τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό.

Δεν είναι μόνο η σαγήνη της αρχαιολογικής ανακάλυψης και το φυσικό κάλλος της Μεσσηνίας που τους μαγεύουν αλλά και ο χαρακτήρας του Έλληνα, η φιλοξενία, η ζεστασιά των ανθρώπινων σχέσεων και η αγάπη για τη ζωή. Το έχω πει ξανά ότι μου έχει τύχει να έρχονται φοιτητές της ανασκαφής, αφού έχουμε επιστρέψει στην Αμερική, και να μου λένε ότι αισθάνονται «νοσταλγία» (η αγγλική λέξη είναι «homesick») για την Ελλάδα – ότι όχι απλά τους λείπει αλλά ότι αισθάνονται την Ελλάδα ως πατρίδα τους που τους λείπει. 

— Μέσα από την ενασχόληση με την αρχαιολογία τι έχετε μάθει προσωπικά;

Πόσο συνδεδεμένο είναι το παρελθόν με το παρόν. Η ζωή μας σήμερα δεν είναι αποκομμένη και άσχετη από τη ζωή των ανθρώπων που έζησαν πριν από εμάς, ανεξάρτητα από το εάν πρόκειται για τους γονείς μας, τους γονείς των γονιών μας ή τους προγόνους μας πριν από εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια. Είμαστε ένας κρίκος σε μια μακρά αλυσίδα ανθρώπων και κοινωνιών και δεν μπορούμε να κατανοήσουμε σωστά ούτε τον κόσμο μας ούτε τον εαυτό μας εάν δεν γνωρίζουμε από πού ερχόμαστε και πώς εξελιχθήκαμε. 

Ο Μιχάλης Κοσμόπουλος με την υποδιευθύντρια της ανασκαφής ζωοαρχαιολόγο Δρ. Ντέμπορα Ρουσίλο και τις υπευθύνους τομέα αρχαιολόγους Σταυρούλα Δρακοπούλου και Jennifer Glaubius.

Οι ειδικοί για τη μυκηναϊκή κεραμική καθηγητές Patrick Thomas και Joann Gulizio. [Credit: Γιώργος Βδοκάκης]

— Ποιος είναι ο τελικός στόχος σας όσον αφορά τον αρχαιολογικό χώρο της Ίκλαινας; Είναι εφικτό να μετατραπεί η αρχαία πόλη σε ένα υπαίθριο μουσείο που οι άνθρωποι να μπορούν να επισκεφθούν και να μάθουν για τον μυκηναϊκό πολιτισμό;

Πιστεύω ότι η ευθύνη και το χρέος του αρχαιολόγου προς τις θέσεις που ανασκάπτει δεν ολοκληρώνεται με το τέλος της ανασκαφής, ούτε καν με τη δημοσίευση των ευρημάτων, αλλά με τη φροντίδα για την προστασία του χώρου και την απόδοσή του στην κοινωνία. Στο κάτω κάτω της γραφής, αυτά που προσπαθούμε να καταφέρουμε ως επιστήμονες δεν είναι αυτοσκοπός αλλά τα μέσα για να βελτιώσουμε τη ζωή μας, οπότε πρέπει η αρχαιολογία να έχει εξωστρέφεια και να «αγγίζει» την ευρύτερη κοινωνία.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό έχω κινήσει ήδη τις διαδικασίες για την αναστύλωση, προστασία, συντήρηση και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου στην Ίκλαινα. Η προμελέτη έχει ήδη εγκριθεί από το υπουργείο Πολιτισμού και βρισκόμαστε στο στάδιο της τελικής μελέτης, με την ολοκλήρωση της οποίας και, βέβαια, την ανεύρεση της απαιτούμενης χρηματοδότησης θα ξεκινήσει το έργο. Η ελπίδα μου είναι ότι στο άμεσο μέλλον η σπουδαία αυτή θέση όχι μόνο θα έχει αναστυλωθεί αλλά θα έχει ανοίξει και για το κοινό.

Πηγή: Γ. Πανταζόπουλος, LiFO