«ΝοΗΜΑΤΑ»: Η νέα έκθεση στο Μουσείο της Ακρόπολης

Κεφαλή θεάς Τύχης με τειχόμορφο στέμμα, προσωποποίηση της πόλης Κορίνθου. Τέλος 1ου αι. μ.Χ. Πεντελικό μάρμαρο. Από τον Ναό Ε, Ρωμαϊκό Forum...

Κεφαλή θεάς Τύχης με τειχόμορφο στέμμα, προσωποποίηση της πόλης Κορίνθου. Τέλος 1ου αι. μ.Χ. Πεντελικό μάρμαρο. Από τον Ναό Ε, Ρωμαϊκό Forum Αρχαία Κόρινθος, Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου © ΥΠΠΟ/Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας/Συλλογή Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών/ΟΔΑΠ. Φωτογραφία: Ειρήνη Μίαρη

«ΝοΗΜΑΤΑ | Προσωποποιήσεις και Αλληγορίες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα» είναι ο τίτλος της περιοδικής έκθεσης στο Μουσείο της Ακρόπολης, της πρώτης που φέρει την υπογραφή του Νίκου Σταμπολίδη, γενικού διευθυντή του μουσείου που, έχοντας υπογράψει διαλογικές εκθέσεις με κεντρικό θέμα θεμελιώδη για τον άνθρωπο ερωτήματα όπως το κάλλος, η ίαση, το επέκεινα και το χρήμα, αυτήν τη φορά μας παρουσιάζει μια τετραλογία με έργα από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο και την αναγέννηση που φτάνουν έως σήμερα, στη νεότερη τέχνη.

Πιστεύοντας στον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα των εκθέσεων, ο κ. Σταμπολίδης μας παραδίδει μια έκθεση «χειρονομιακού» χαρακτήρα που θα ανοίξει στις 4 Δεκεμβρίου 2023 και θα διαρκέσει έως τις 14 Απριλίου 2024, δημιουργώντας συνδέσεις που διατρέχουν τον χρόνο, για να φτάσουμε στο παρόν μέσα από 165 σημαντικά έργα.

Οι έξι ενότητες και ο επίλογος της έκθεσης αναπτύσσονται στο ισόγειο του μουσείου, στα 700 τετραγωνικά του χώρου των περιοδικών εκθέσεων, με δάνεια από τριάντα μουσεία του εξωτερικού, όπως το Βρετανικό Μουσείο, το Πράδο, το Kunsthistorisches Museum της Βιέννης, η Gallerie dell’Accademia της Βενετίας και τα αρχαιολογικά μουσεία της Νάπολης, της Ρώμης και της Ελλάδας (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Χριστιανικό και Βυζαντινό Μουσείο).

Νίκος Σταμπολίδης

«Η έκθεση αυτή θα πρέπει να εκληφθεί ως παράδειγμα καθώς θα ήταν αδύνατο να μεταφερθούν και να εκτεθούν όλα εκείνα που θα επιθυμούσα να εκπροσωπήσουν τις ενότητές της. Θα ήταν αδύνατη μια μαξιμαλιστική πραγματοποίηση με συμμετοχή εκατοντάδων έργων. Τους λόγους του ανέφικτου της επιθυμίας μου γνωρίζουν πολύ καλά όσοι ακόμα στις μέρες μας υιοθετούν τον βιωματικό τρόπο να βλέπουν τα έργα από κοντά και δεν τα κοιτάζουν απλώς από την οθόνη ενός υπολογιστή ή ενός κινητού τηλεφώνου, χάνοντας την αίσθηση του τρισδιάστατου, των όψεων και των συνδυασμών που οι ίδιοι θα ήθελαν να ακολουθήσουν στην περιήγησή τους, όπως εδώ, στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου Ακρόπολης», λέει.

Ο Κρόνος καταβροχθίζει τον γιο του, 1636 – 1638. Peter Paul Rubens (Siegen, Westphalia 1577 – Antwerp 1640). Λάδι σε καμβά, Torre de la Parada, Βασιλική Συλλογή. Μαδρίτη, Εθνικό Μουσείο Prado © Madrid, Museo Nacional del Prado.

Με αφετηρία την αρχαιότητα, ιδανική στην άσκηση αστείρευτης γοητείας μέσα από το ανθρωποκεντρικό στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού, την αισθητική, τις επιστήμες, τη φιλοσοφία, τη δημοκρατία και τα πρότυπά της, η έκθεση συνδυάζει όλες τις πολιτισμικές φάσεις της ανθρωπότητας που έλκεται από τον μύθο και το αίνιγμα μαζί, συνενώνοντας μουσεία και παραδόσεις, ασκώντας παράλληλα μια πολιτιστική πολιτική βγαλμένη μέσα από την ποίηση και τη γοητεία της σπουδαίας τέχνης που απευθύνεται στον άνθρωπο, «από τη φύση του πλασμένο να μαθαίνει», σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.

«Μέχρι τώρα ο αείμνηστος πρόεδρος του μουσείου Ακρόπολης Δημήτρης Παντερμαλής είχε δώσει έμφαση σε αρχαιολογικές εκθέσεις από απομακρυσμένες περιοχές της Ελλάδας, όπως η Σαμοθράκη, η Δωδώνη», λέει ο κ. Σταμπολίδης. «Σήμερα θεωρώ ότι ένα μουσείο όπως της Ακρόπολης, που είναι από τα καλύτερα του κόσμου, πρέπει να δικαιολογεί όχι μόνο στο ελληνικό αλλά και στο ξένο κοινό τη φήμη του όχι επειδή το έχει ανάγκη αλλά επειδή έχει υποχρέωση να διαδραματίσει δημιουργικό και κρίσιμο ρόλο στη σημερινή εποχή, πραγματοποιώντας διοργανώσεις ανώτερες του κύρους που απολαμβάνει λόγω του υλικού του. Η δυσκολία σε αυτές τις περιπτώσεις είναι να βρει κάποιος ένα θέμα που να ενισχύει αυτήν τη διαχρονία».

Οι Τέσσερεις Εποχές. Εργαστήριο Meissen, περ. 1755. Πρότυπο του Johann Joachim Kändler, περ. 1755. Πολύχρωμη σκληρή πορσελάνη. Συλλογή Francesco Cini, στην Καπιτώλια Πινακοθήκη από το 1881. Ρώμη, Μουσείο Καπιτωλίου – Πινακοθήκη Cini © Roma, Sovrintendenza Capitolina ai Beni Culturali. Musei Capitolini, Pinacoteca Capitolina. Φωτογραφία: Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείων Καπιτωλίου

Η σφραγίδα του Νίκου Σταμπολίδη στις εκθέσεις αφορά και ένα παιχνίδι με το νόημα, τη σύνδεση των εννοιών ώστε να συγκροτούν μια ολοκληρωμένη κατά το δυνατό σκέψη, ένα περιεχόμενο συμβατό με την πραγματικότητα. Αυτό το αντιλαμβάνεται κάποιος από το οπτικό λογοπαίγνιο του τίτλου της έκθεσης («ΝοΗΜΑΤΑ»), όπου τα έξι από τα επτά γράμματα είναι κεφαλαία και το δεύτερο πεζό «γιατί έτσι νηματοδοτείται», νόημα και νήμα γίνονται ένα. «Ο τίτλος μιας έκθεσης, όπως γνωρίζετε και από παλιότερες εκθέσεις που έχω κάνει, νομίζω ότι αποτυπώνεται καλύτερα στο μυαλό των ανθρώπων όταν είναι μονολεκτικός. Εδώ με ενδιαφέρουν πανανθρώπινα θέματα που συμπυκνώνονται σε κάτι πολυεπίπεδο. Όσο για τον υπότιτλο, δεν πρέπει να ψεύδεται για να μην ξεγελάει το κοινό. Αφορά τις προσωποποιήσεις και τις αλληγορίες, τους συμβολισμούς, τις ειρωνείες, τα υπονοούμενα, τις μεταφορές, όπως λέγαμε στις εκθέσεις μας, που πραγματικά δίνουν το στίγμα ενός πολιτισμού με κέντρο τον άνθρωπο. Αλληγορία είναι αυτό που κρύβεται πίσω από τις λέξεις, το υπονοούμενο, ενώ προσωποποίηση είναι η διαδικασία που ακολουθούμε για την καλύτερη κατανόηση και πρόσληψη από το κοινό μεταφορά ενός φυσικού ουράνιου ή κοσμογραφικού φαινομένου».

Cameo με παράσταση Ήλιου-Sol, 1ος αι. π.Χ. – 2ος αι. μ.Χ., Σαρδόνυχας. Από την ανασκαφή του Νέου Μουσείου Ακρόπολης. Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης © Μουσείο Ακρόπολης, 20

Λιψ, 1965. Αχνάρι και διδασκαλία Γιάννη Φαϊτάκη σε μακέτα του Γιάννη Τσαρούχη. Ταπισερί. Ναύπλιον, Ίδρυμα Βασίλη Παπαντωνίου © Ναύπλιον, Ίδρυμα Βασίλη Παπαντωνίου.

Στην έκθεση θα συναντήσουμε τη Φλόρα, την αλληγορία της άνοιξης, που, ξυπόλυτη, κρατά ένα κέρας, μια υπέροχη τοιχογραφία από τις Σταβίες και τη λεγόμενη «Έπαυλη της Αριάδνης», δάνειο από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης. Θα είναι ένα από τα έργα που θα βρούμε και στο πωλητήριο, όπου θα υπάρχουν για πρώτη φορά αντικείμενα και αναμνηστικά που συνδέονται με την περιοδική έκθεση.

Ο έρως και η ψυχή, μια τρυφερή σκηνή μεταξύ δύο παιδιών που αγκαλιάζονται με αγάπη και ανταλλάσσουν ένα φιλί, συναντούν στην έκθεση την ακτινοφόρο κεφαλή του Ηλίου από τη Ρόδο, και το Παλάτι Μεγάλου Μαγίστρου. Ένα έργο του Τιέπολο, η «Αλληγορία της Αρετής και της Ευγένειας», έρχεται από το Μουσείο Poldi Pezzoli του Μιλάνου και συναντά τη «Χαμένη Ψυχή» του Νικόλαου Γύζη, την «Αλληγορία της συκοφαντίας» από το εργαστήριο του Μποτιτσέλι, την τοιχογραφία της «Τιμωρίας του Έρωτα», τη σανδαλίζουσα Νίκη που βρέθηκε το 1835 κοντά στον ναό της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη, ένα σύμπλεγμα μορφών, πιθανώς ηθοποιών, που παρωδούν τον Έρωτα και την Ψυχή από το Μουσείο Μπενάκη, τις «Τέσσερις Εποχές» του Γιάννη Τσαρούχη αλλά και την αλληγορία της Θείας Μετάληψης, τη «Δημιουργία του κόσμου» του Κωνσταντίνου Κονταρίνη από το Βυζαντινό Μουσείο, όπου ο ήλιος και η σελήνη έχουν ανθρώπινα πρόσωπα, όπως και ο όφις που δίνει το μήλο στην Εύα, επίσης το «Memento Mori», ψηφιδωτό από την Πομπηία, τις «Ελεύθερες τέχνες με τα πνεύματά τους» του Γύζη και το «Υπέρ πατρίδος το παν» του Θεόδωρου Βρυζάκη – και τα δύο ανήκουν στην Εθνική Πινακοθήκη. 

Τμήμα ψηφιδωτού δαπέδου με την προσωποποίηση του Ωκεανού Τέλη 3ου αι. μ.Χ. Λίθος. Άγνωστη προέλευση, πιθανότατα από τη Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης © Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Φωτογραφία: Ορέστης Κουράκης

Πρώτο έργο της έκθεσης, το αριστούργημα του Ρούμπενς, με τον Κρόνο να καταβροχθίζει έναν γιο. Εδώ προσωποποιείται ο χρόνος που τρώει τα παιδιά του, όλους εμάς, ακόμα και τους θεούς. Εξηγεί ο κ. Σταμπολίδης: «Πώς καταλαβαίνω τον χρόνο; Ως Κρόνο που τρώει το παιδί του. Δεν είναι μόνο θέμα ενδοοικογενειακής βίας ή εξουσίας, είναι κάτι αναπόφευκτο, δεν μπορεί να γλιτώσει κανένας από αυτόν. Με τον χρόνο μπαίνουμε στην έκθεση, η αλληγορία είναι καθοριστική, μας δείχνει τη σύνδεση και την εξέλιξη των νοημάτων ως νημάτων του χρόνου. Στην πρώτη ενότητα δεν είναι ο Κρόνος η μόνη αλληγορία αλλά και τα Κεριά του Μποκόρου, που μπορείς να τα θεωρήσεις ως ευχές ή προσευχές ή τα “Κεριά” του Καβάφη».

Με τα μεγάλα θέματα που συναντάμε στις έξι ενότητες ασχολούνται όλοι οι καλλιτέχνες άρα και η ανθρωπότητα. Πρόκειται για μια τεράστια θεματολογία, με την οποία πρώτοι έχουν ασχοληθεί οι λογοτέχνες και οι ποιητές, ο Όμηρος και ο Ησίοδος, η λυρική ποίηση, μετά το δράμα και οι εικαστικές τέχνες, η ζωγραφική, η αγγειογραφία, η γλυπτική. Είναι μια έκθεση πολυποίκιλη που ενώνει διαφορετικά υλικά και διαφορετικές εικαστικές τέχνες: τοιχογραφία, αγγειογραφία, γλυπτική, ανάγλυφα, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά πίνακες ζωγραφικής, εικόνες, ένα παλίμψηστο. Οτιδήποτε ανασύρεις από αυτή την έκθεση θα μπορούσε να δώσει αφορμή να γίνουν δεκάδες άλλες. Είναι μια συμπυκνωμένη ολότητα.

Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση Δία, Ερμή, Ηρακλή και προτομή ποταμού Αχελώου στον θρόνο του Δία, Α΄ μισό του 3ου αι. π.Χ. Μάρμαρο. Βρέθηκε στον Ιλισό, κοντά στη θέση της κρήνης Καλλιρρόης, το 1893 Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Ανάγλυφη πλάκα. Σανδαλίζουσα Νίκη, Περ. 410 π.Χ. Μάρμαρο Πεντέλης. Βρέθηκε το 1835 κοντά στον ναό της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη της Αθήνας. Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης Ακρ. © Μουσείο Ακρόπολης. Φωτογραφία: Γιάννης Κουλελής

Στη δεύτερη ενότητα της έκθεσης συναντάμε τη φύση με τα τέσσερα στοιχεία της, αέρα, φωτιά, νερό και γη, και ξεκινώντας από τους πλανήτες, τον ήλιο και τη σελήνη προχωρούμε στις ηπείρους, τις χώρες και στα νησιά.

Τρίτη ενότητα, οι θεότητες, «δεν εννοούμε τους θεούς του Ολύμπου», εξηγεί ο κ. Σταμπολίδης, «αλλά προσωποποιημένες έννοιες, την Υγεία, τη Νίκη τον Έρωτα, τον Πόθο και την Πειθώ, που είναι μέσα στον αφροδισιακό κύκλο, τον Ίμερο, που δεν προσωποποιούνται μόνο αλλά θεοποιούνται κιόλας. Ο έρωτας προϋπάρχει της μητέρας του, της Αφροδίτης, και αυτός τη συνοδεύει κατά την άνοδο στον Όλυμπο». Όπως έχει γράψει στο βιβλίο του Τα σφραγίσματα της Δήλου, από τα 27.000 που βρέθηκαν, τα περισσότερα δεν ήταν αφιερώσεις σε θεούς αλλά στον έρωτα και στην τύχη που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη μοίρα του ανθρώπινου γένους.

Η τέταρτη ενότητα ασχολείται με την ανθρώπινη φύση, με όλα τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου, τη φθαρτή φύση του, τα γηρατειά, τον θάνατο, την ψυχή του ζωντανού και του νεκρού και ελαττώματα όπως η αρετή, η κακία, η ζήλια, ο φθόνος. Στην πέμπτη ενότητα παρουσιάζονται οι θεσμοί, η δίκη και η αδικία που προσωποποιούνται π.χ. με τη Νέμεση του Ραμνούντα από το Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, που ο κ. Σταμπολίδης αφιερώνει στον δάσκαλό του Γιώργο Δεσπίνη, αρχαιολόγο και έναν από τους κορυφαίους ερευνητές διεθνώς στη μελέτη της αρχαιοελληνικής γλυπτικής και αρχιτεκτονικής. Η έκτη ενότητα αφορά τις αλληγορίες, μια ενότητα με πολλαπλά νοήματα και συμβολισμούς. Εδώ δεσπόζει η Χίμαιρα που ο Πλάτωνας θεωρεί ως εκτροπή πολιτική και οι Ρωμαίοι συγγραφείς ως προσωποποίηση του εμφύλιου πολέμου.

Τμήμα συμπλέγματος μορφών/ηθοποιών (;) που παρωδούν τον Έρωτα και την Ψυχή. Μέσα 3ου αι. μ.Χ. Πηλός. Από την Αίγυπτο. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη 12822 © Μουσείο Μπενάκη. Φωτογραφία: Λεωνίδας Κουργιαντάκης

Το σχήμα των ενοτήτων είναι πλεκτό, προτιμήθηκε η μεικτή διάρθρωση λόγω της ποικιλίας, του αριθμού και του μεγέθους του υλικού. «Φροντίσαμε, ωστόσο, να υπάρχει μια όσο το δυνατό καλύτερη ροή από το γενικό στο ειδικό, από την ευρύτερη στη στενότερη έννοια και, ει δυνατό, με χρονολογική σειρά», σημειώνει ο κ. Σταμπολίδης που επισημαίνει ότι «ο διαφορετικός τρόπος παρουσίασης των έργων υπαγορεύθηκε από τη φύση τους. Μεγάλοι πίνακες αναρτώνται στους τοίχους ή σε μεγάλες επιφάνειες που έχουν δημιουργηθεί προς τούτο όπως και μεγάλα αγγεία παρουσιάζονται ελεύθερα, όπου αυτό ήταν επιτρεπτό από τα δανείζοντα μουσεία. Αντικείμενα μικρού μεγέθους, νομίσματα, όστρακα, ευπαθή αγγεία τοποθετούνται σε προθήκες και κόγχες. Έγινε προσπάθεια η διαδρομή του θεατή να μην είναι γραμμική, να υπάρχουν δίοδοι φυγής του ματιού και εναλλακτικής ενδεχομένως πορείας προς συγγενείς ενότητες και υποενότητες».  

«Έχω πάντα κατά νου ότι μια έκθεση, για να δοθεί στο κοινό, πρέπει να στηρίζεται στην επιστημονική της τεκμηρίωση, χωρίς την οποία δεν είναι παρά ένα κουλτουροκοσμικό γεγονός, πολλές φορές και αγοραίο», λέει ο κ. Σταμπολίδης. «Ωστόσο, κατανοώντας σιγά σιγά πως θα ήταν αδύνατο να υλοποιήσω όλα όσα σκέφτομαι να προσφέρω, πάντα μαζί με τους συνεργάτες μου, στα μάτια, στο μυαλό και στις καρδιές των ανθρώπων που διψούν για γνώση και τέχνη, σκέφτηκα αυτήν τη φορά να δημιουργήσω μια έκθεση της οποίας τα επιμέρους στοιχεία, οι ενότητες και οι υποενότητες θα μπορούσαν να αποτελούν θέματα άλλων εκθέσεων με περισσότερα έργα κάθε φορά, μεγαλύτερη πληρότητα και εμβάθυνση σε επιμέρους θέματα για όλους εκείνους που θα επιθυμούσαν να συνεχίσουν».

Λεπτομέρεια μεταβυζαντινής εικόνας με σκηνές από τη Γένεση, 18ος αιώνας Κωνσταντίνος Κονταρίνης Αυγοτέμπερα σε ξύλο Από τα Επτάνησα Αθήνα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο ΒΧΜ 01586 [ΒΜ 2720, 1695] © Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. Φωτογραφία: Νίκος Μυλωνάς

Η Φλόρα, Τοιχογραφία - Νωπογραφία, Α΄ μισό του 1ου αι. μ.Χ. Από τις Σταβίες (νυν Castellammare di Stabia), λόφος Varano, η λεγόμενη Έπαυλις της Αριάδνης [IX, 7, 22] Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 8834

Η Χαμένη Ψυχή, 1896 – 1898. Νικόλαος Γύζης (1842 – 1901) Κάρβουνο σε χαρτί. Αγορά 1905. Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου © Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου. Φωτογραφία: Σταύρος Ψηρούκης

Θραύσμα μελανόμορφου πίνακα με παράσταση Αφροδίτης, Ίμερου και Έρωτα, 560 – 550 π.Χ. Πηλός. Βρέθηκε τον Ιούλιο του 1888 κοντά στον Παρθενώνα στις ανασκαφές στην Ακρόπολη της Αθήνας. Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης © Μουσείο Ακρόπολης. Φωτογραφία: Βασίλης Τσιάμης

«ΝοΗΜΑΤΑ | Προσωποποιήσεις και αλληγορίες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα»

Μουσείο Ακρόπολης

4/12/23-14/4/24

Πηγή: Αργ. Μποζώνη, LiFO