Μια νέα συλλογική έκδοση εστιάζει στην περίπλοκη σχέση ανάμεσα στη νομισματοκοπία και τη στρατιωτική δραστηριότητα στα αρχαία χρόνια. Γέννησ...
Μια νέα συλλογική έκδοση εστιάζει στην περίπλοκη σχέση ανάμεσα στη νομισματοκοπία και τη στρατιωτική δραστηριότητα στα αρχαία χρόνια.
Γέννησε ο πατέρας όλων – ο πόλεμος, κατά τον Ηράκλειτο – το χρήμα; Στρατιώτες πληρώθηκαν με τα πρώτα νομίσματα που κόπηκαν στην Ιστορία, τον 7ο αι. π.Χ.; Ηταν καλοπληρωμένοι; Τι συνέβαινε αν ο στρατός στον οποίο συμμετείχαν έχανε τον πόλεμο; Και ποιος διάσημος λαός, αν και ξεχώρισε για την εμπορική του δραστηριότητα, δεν έκοψε δικό του νόμισμα παρά μόνο όταν χρειάστηκε να προσλάβει μισθοφόρους;
Στην περίπλοκη και συχνά παραγνωρισμένη σχέση ανάμεσα στη νομισματοκοπία και τη στρατιωτική δραστηριότητα κατά την αρχαιότητα – και τις πραγματικές συνθήκες μέσα στις οποίες τα χρήματα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον στρατιωτικό κόσμο, τόσο κατά την Κλασική εποχή όσο και την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο – εστιάζουν οι οκτώ μελέτες που περιλαμβάνονται στον τόμο «Απογυμνωμένοι από ρευστό: Απαιτητικοί στρατιώτες, διστακτικές αρχές.
Η χρηματοδότηση του στρατού στην Κλασική Αθήνα, τον Ελληνιστικό κόσμο και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία» (εκδ. Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, σειρά Μελετήματα). Την αγγλόφωνη έκδοση επιμελήθηκαν ο επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Παναγιώτης Ιωσήφ και η κύρια ερευνήτρια του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του ΕΙΕ, Ευαγγελινή Μάρκου.
Το πρώτο νόμισμα κόβεται στη Λυδία περί το 635 π.Χ., πιθανόν από τον πατέρα του Κροίσου, τον Αλυάττη, επειδή στην περιοχή υπήρχε ήλεκτρο – ένα φυσικό κράμα χρυσού και αργύρου. Με δεδομένο ότι τα κοιτάσματα ήταν γνωστά και στους προγενέστερους, ποια ανάγκη οδήγησε τους Λυδούς να επινοήσουν το νόμισμα; Και μάλιστα να χρησιμοποιήσουν τεχνητό κράμα, μειώνοντας την περιεκτικότητα σε χρυσό από 70%-90% του φυσικού σε περίπου 45%, για να αυξήσουν το κέρδος τους;
«Την απάντηση δίνουν οι υποδιαιρέσεις των πρώτων αυτών νομισμάτων, οι οποίες έχουν τεράστια οικονομική αξία. Δεν είναι νομίσματα για καθημερινή χρήση. Για να το κατανοήσουμε με σημερινούς όρους, θα λέγαμε ότι θέλουμε να αγοράσουμε τσίχλες με ένα χαρτονόμισμα των 500 ευρώ» εξηγεί στα «ΝΕΑ» ο Παναγιώτης Ιωσήφ, στο πλαίσιο της εισήγησής του κατά την παρουσίαση του βιβλίου στο Νομισματικό Μουσείο.
Ποια είναι, λοιπόν, η χρησιμότητα αυτού του «ανοικονόμητου» νομίσματος;
Για την κάλυψη στρατιωτικών δαπανών. Κι αυτό είναι κάτι που μπορούμε να πούμε με σχετική βεβαιότητα, καθώς τα νομίσματα αυτά εντοπίζονται σε περιοχές κοντά στα σύνορα του βασιλείου της Λυδίας, όπου υπήρχε στρατός. Επιπλέον, ο λυρικός ποιητής Αλκαίος, γύρω στο 580 π.Χ., αποτελεί την πρώτη γραπτή ελληνική φιλολογική πηγή στην οποία οι στατήρες της Λυδίας αναφέρονται ως τρόπος πληρωμής των στρατιωτών. Το νόμισμα, δηλαδή, στην αρχαιότητα δεν κόβεται για να ενισχύσει κάποια αγορά. Δεν υπάρχει μια κεντρική τράπεζα που θέλει να ελέγξει τις τιμές ή τον πληθωρισμό. Κόβεται ανά περίσταση, όποτε ένα κράτος έχει ανάγκη να ενισχύσει την άμυνά του, να εκστρατεύσει ή να προμηθευτεί σιτηρά σε περίοδο αναταραχής.
Δεν είχε η κάθε πόλη-κράτος ή το κάθε βασίλειο το δικό του νόμισμα; Από τις 1.200 πόλεις-κράτη του αρχαίου ελληνικού κόσμου, μόλις το 18%, περίπου 250, κόβουν νόμισμα σε κάποια περίοδο της Ιστορίας τους. Οσες κόβουν συστηματικά δεν ξεπερνούν τις 50. Η Αθήνα έχει έντονη νομισματική δραστηριότητα, διότι λειτουργεί ως αυτοκρατορία· οι στρατιωτικές της ανάγκες είναι αυξημένες. Ενα επίσης χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Φοινίκη. Ολοι ξέρουμε ότι οι Φοίνικες ταυτίζονται με την έννοια του εμπόρου στην αρχαιότητα. Είναι ο λαός που ξεκινά τον αποικισμό της Μεσογείου από τον 11ο αι. π.Χ. Για πρώτη φορά, όμως, κόβουν νόμισμα στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., γύρω στο 446-443 π.Χ. Μέχρι τότε εμπορεύονταν χωρίς να έχουν κόψει ούτε ένα νόμισμα. Εμπλέκονται στη νομισματοκοπία όταν αναγκάζονται να προσλάβουν μισθοφόρους, επειδή ο Πέρσης βασιλιάς τούς ζητά να συμμετάσχουν πιο ενεργά σε πολεμικές δραστηριότητες.
Ηταν καλοπληρωμένοι οι στρατιώτες;
Την απάντηση μας δίνουν τα κείμενα της Νέας Κωμωδίας, όπου εμφανίζεται ο χαρακτήρας του φανφαρόνου στρατιώτη, ο οποίος είναι πάμπλουτος και ξοδεύει. Ο μισθός του είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης με τον εκάστοτε βασιλιά-εργοδότη του, αν και το εύρος της διαπραγμάτευσης φαίνεται να είναι σχετικά μικρό. Ο ετήσιος μισθός ενός πεζικάριου ήταν περίπου 360 δραχμές, ποσό που θεωρείται πολύ υψηλό. Σπανίως, ωστόσο, λάμβαναν το σύνολο του μισθού τους. Επαιρναν μια προκαταβολή και εξοφλούνταν με το πέρας της εκστρατείας. Γνωρίζουμε από τις πηγές ότι υπήρχαν συχνά δυσαρεστημένοι μισθοφόροι. Το μεγαλύτερο σύνολο επιγραφών από τη Μικρά Ασία μάς παρέχει δεδομένα για στρατιώτες που λαφυραγωγούσαν συστηματικά την ύπαιθρο, ενώ οι πόλεις διαπραγματεύονταν κάθε φορά με τον βασιλιά ή τον στρατηγό που τους είχε προσλάβει, ζητώντας προστασία. Γενικά πάντως – αν κρίνουμε και από τους θησαυρούς, τα σύνολα νομισμάτων που έκρυβαν και εντοπίζονται στις ανασκαφές – οι αμοιβές τους ήταν υψηλές.
Κι αν τελικά ο βασιλιάς αθετούσε την υπόσχεσή του ή έχανε τον πόλεμο;
Εχουμε αρκετές αναφορές εξεγέρσεων, κυρίως στην Ελληνιστική περίοδο, χωρίς να γνωρίζουμε πάντοτε περισσότερες λεπτομέρειες. Μια χαρακτηριστική περίπτωση απλήρωτων μισθοφόρων είναι η Κάθοδος των Μυρίων. Δεν πληρώθηκαν επειδή ο εργοδότης τους, ο Κύρος, σκοτώθηκε. Τότε ο Ξενοφών ανέλαβε να τους οδηγήσει στην Ελλάδα μέσω των σατραπειών της περσικής αυτοκρατορίας, επιβαρύνοντας με την παρουσία τους τούς τοπικούς πληθυσμούς. Αν ένας στρατός έχανε τον πόλεμο, οι στρατιώτες είτε πληρώνονταν, είτε αποδεσμεύονταν χωρίς να λάβουν την αμοιβή τους. Στην εποχή των Πτολεμαίων υπήρχε και η επιλογή να τους δοθεί καλλιεργήσιμη γη ώστε να γίνουν κληρούχοι, πρακτική που στα Βυζαντινά χρόνια εφαρμόστηκε στους ακρίτες.
Πηγή: Μ. Αδαμοπούλου, Τα Νέα
Δεν υπάρχουν σχόλια