Ενας σκελετός 4,5 χιλιετιών «ξαναγράφει» την ιστορία της Αρχαίας Αιγύπτου

[Credit: Caroline Wilkinson, Liverpool John Moores University] Μία εξέταση DNA σε οστά ενός άνδρα που έζησε πριν από 4.500 χρόνια στην Κοιλά...

[Credit: Caroline Wilkinson, Liverpool John Moores University]

Μία εξέταση DNA σε οστά ενός άνδρα που έζησε πριν από 4.500 χρόνια στην Κοιλάδα του Νείλου ρίχνει φως στην ανάδυση του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού, αποκαλύπτοντας μια γενετική σύνδεση μεταξύ των πολιτισμών της αρχαίας Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας. 

Για πρώτη φορά, ερευνητές κατάφεραν να αποκωδικοποιήσουν ολόκληρο το γονιδίωμα ενός αρχαίου Αιγυπτίου, ρίχνοντας φως στην καταγωγή ενός άνδρα που έζησε την εποχή των πρώτων πυραμίδων. Τα ευρήματα δημοσιεύθηκαν την Τετάρτη στο περιοδικό Nature και προσφέρουν σημαντικές ενδείξεις για τις γενετικές και πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις της Αιγύπτου με περιοχές της Μεσοποταμίας και της Δυτικής Ασίας.

Ο σκελετός του άνδρα ανακαλύφθηκε το 1902, θαμμένος μέσα σε σφραγισμένο πήλινο αγγείο στο χωριό Νουαγιράτ, νότια του Καΐρου. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, ο άνθρωπος αυτός έζησε πριν από 4.500 έως 4.800 χρόνια — και το DNA του αποτελεί το αρχαιότερο δείγμα που έχει αναλυθεί ποτέ από την αρχαία Αίγυπτο.

Οι αναλύσεις έδειξαν ότι περίπου το 80% του γενετικού του υλικού προερχόταν από πληθυσμούς της Βόρειας Αφρικής, ενώ το υπόλοιπο 20% είχε ρίζες στη Μεσοποταμία και τη Δυτική Ασία. Τα αποτελέσματα ενισχύουν την υπόθεση ότι η Αίγυπτος είχε ήδη, από τόσο πρώιμο στάδιο, πολιτισμικούς και ενδεχομένως μεταναστευτικούς δεσμούς με τον γόνιμο ημισέληνο (σημερινά Ιράκ, Ιράν, Ιορδανία).

[Credit: Garstang Museum of Archaeology, University of Liverpool]

Αν και στο παρελθόν είχαν επιχειρηθεί προσπάθειες από κορυφαίους γενετιστές, όπως ο βραβευμένος με Νόμπελ Σβάντε Πάαμπο, να μελετηθεί αρχαίο αιγυπτιακό DNA, το ζεστό και υγρό κλίμα της περιοχής συνήθως κατέστρεφε το γενετικό υλικό. Η εξαιρετική διατήρηση των δοντιών του συγκεκριμένου ατόμου επέτρεψε στους επιστήμονες να εξάγουν αδιάβλητα δείγματα DNA από τον οδοντικό ιστό, ειδικότερα από τη ρίζα του δοντιού.

Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος “shotgun sequencing”, που επιτρέπει την πλήρη αποκωδικοποίηση του DNA χωρίς περιορισμό σε επιμέρους γενετικούς δείκτες. Αυτό σημαίνει ότι το σύνολο του γονιδιώματος είναι διαθέσιμο για μελλοντικές μελέτες, χωρίς να χρειαστεί περαιτέρω παρέμβαση στα οστά ή στα δόντια του αποθανόντος.

Ποιος ήταν ο άνδρας και πώς έζησε

Ο σκελετός έδειξε ότι ο άνδρας ήταν μεταξύ 44 και 64 ετών — μια ηλικία εξαιρετικά προχωρημένη για την εποχή. Ήταν μελαχρινός, με καστανά μάτια και σκούρο δέρμα. Το ύψος του ήταν λίγο πάνω από 1,52 μ. Τα οστά του μαρτυρούν σκληρή χειρωνακτική εργασία: εκφυλιστικά σημάδια οστεοαρθρίτιδας, παραμορφώσεις στη λεκάνη και τις πατούσες, καθώς και ενδείξεις ότι περνούσε πολλές ώρες σκυμμένος ή καθισμένος σε σκληρή επιφάνεια.

Ο ανθρωπολόγος Τζόελ Άιρις, συν-συγγραφέας της μελέτης, μελέτησε τα οδοντικά και κρανιακά χαρακτηριστικά του άνδρα και συμπέρανε ότι ταιριάζουν περισσότερο με άτομα δυτικοασιατικής καταγωγής, ενισχύοντας την υπόθεση της γενετικής συνύπαρξης.

Η βραχώδης πλαγιά, στο Νουγουιράτ (Nuwayrat), ένα χωριό 265 χιλιόμετρα νοτίως του Καΐρου, σε άνοιγμα της οποίας βρέθηκε ο σκελετός.
[Credit: Morez Jacobs, A. (2025)/Nature/Handout via REUTERS]

Η ομάδα εκτιμά ότι μπορεί να ήταν κεραμίστας, εξαιτίας της μορφολογίας των οστών και της εποχής κατά την οποία πρωτοεμφανίστηκε ο κεραμικός τροχός στην Αίγυπτο. Ωστόσο, η περίτεχνη ταφή του μέσα σε αγγείο παραπέμπει σε κοινωνική θέση υψηλότερη από αυτή που θα ανέμενε κανείς για έναν απλό τεχνίτη.

Η γενετική ανάλυση υποδεικνύει επίσης ότι η παιδική του διατροφή περιελάμβανε σιτάρι, κριθάρι, ζωικές πρωτεΐνες και φυτά χαρακτηριστικά της κοιλάδας του Νείλου, υποδεικνύοντας ότι ανατράφηκε στην Αίγυπτο. Ωστόσο, η παρουσία του μεσοποταμιακού γονιδιώματος θέτει ερωτήματα για μετακινήσεις πληθυσμών ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ., πιθανώς συνδεδεμένες με το εμπόριο ή τις πρώιμες μεταναστεύσεις κατά την εξημέρωση ζώων και φυτών.

«Αυτή ήταν η στιγμή που η κεντρική εξουσία επέτρεψε τη δημιουργία της αρχαίας Αιγύπτου όπως τη γνωρίζουμε», τονίζει ο συν-συγγραφέας της μελέτης, Λίνους Γκίρντλαντ-Φλινκ, παλαιογενετιστής στο Πανεπιστήμιο του Αμπερντίν. 

Περίπου την ίδια χρονική περίοδο, εγκαθίσταντο στη Μεσοποταμία οι πόλεις-κράτη των Σουμερίων και αναδυόταν η σφηνοειδής ως σύστημα γραφής.

Σπουδαία ανακάλυψη 

Η κατανόηση του ανθρώπου για το παρελθόν μας αντλείται εν μέρει από τα γραπτά αρχεία, τα οποία είναι συχνά μια αφήγηση από τους πλούσιους και τους ισχυρούς, κυρίως για τους πλούσιους και τους ισχυρούς.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, η ανάλυση περαιτέρω αρχαίων δειγμάτων DNA είναι απαραίτητη για να αποκτηθεί μια σαφέστερη εικόνα της έκτασης και του χρόνου των μετακινήσεων μεταξύ των δύο πολιτιστικών κέντρων.

Ο Ιωσήφ Λαζαρίδης, ερευνητής του Χάρβαρντ που δεν συμμετείχε στη μελέτη, σχολίασε ότι το δείγμα αποδεικνύει πως ήδη από τα πρώτα δυναστικά χρόνια υπήρχαν άτομα με κύρια βορειοαφρικανική και επιμέρους μεσοποταμιακή καταγωγή, κάτι που "έχει γεωγραφικά απόλυτη λογική".

Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει τον δρόμο για περαιτέρω μελέτες του αρχαίου αιγυπτιακού πληθυσμού. Μέχρι σήμερα, οι περισσότερες πληροφορίες για την προέλευση των Αιγυπτίων βασίζονταν στην αρχαιολογία και τις απεικονίσεις σε τάφους. Πλέον, η γονιδιωματική φέρνει νέα δεδομένα — με το πρώτο κεφάλαιο να γράφεται μόλις τώρα.

«Αυτό είναι ένα μόνο κομμάτι του παζλ της ανθρώπινης γενετικής ποικιλομορφίας», δήλωσε ο Λίνους Γκίρντλαντ-Φλινκ, συντάκτης της μελέτης. «Ελπίζουμε ότι σύντομα θα ακολουθήσουν και άλλα δείγματα που θα μας επιτρέψουν να ανασυνθέσουμε με ακρίβεια την ιστορία των ανθρώπων που έζησαν στις απαρχές του αιγυπτιακού πολιτισμού».

Ο Νείλος είναι «πιθανό να λειτούργησε ως αρχαίος υπεραυτοκινητόδρομος που διευκόλυνε την κίνηση όχι μόνο πολιτισμών και ιδεών, αλλά και ανθρώπων», εξηγεί ο Αντουάν – που δεν συμμετείχε στην έρευνα. 

Το κεραμικό δοχείο στο οποίο βρισκόταν ο σκελετός. Η ταφή του έγινε προτού η μουμιοποίηση γίνει συνήθης πρακτική στην Αίγυπτο, γεγονός που μπορεί να βοήθησε στη διατήρηση του DNA του.
[Credit: Morez Jacobs, A. (2025)/Nature/Handout via REUTERS]

«Τα ευρήματα είναι εξαιρετικά σημαντικά διότι είναι η πρώτη άμεση απόδειξη αυτού που άρχισε να διακρίνεται σε προηγούμενες εργασίες», σημειώνει ο Ντανιέλ Αντουάν, επιμελητής Αιγύπτου και Σουδάν στο Βρετανικό Μουσείο, αναφερόμενος σε παλιότερα αρχαιολογικά στοιχεία που φανέρωναν εμπορικούς δεσμούς μεταξύ Αιγύπτου και Μεσοποταμίας, καθώς και ομοιότητες σε τεχνικές κεραμοποιίας και μεθόδους εικονογραφικής γραφής. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, παρότι οι ομοιότητες σε οδοντικές δομές υποδήλωναν πιθανούς προγονικούς δεσμούς, η νέα αυτή έρευνα που δημοσιεύτηκε στην επιστημονική επιθεώρηση Nature ουσιαστικά επιβεβαιώνει τους γενετικούς δεσμούς.

Οι βιολογικές μέθοδοι δίνουν στους ιστορικούς και τους επιστήμονες ένα νέο εργαλείο μελέτης της Ιστορίας μέσα από τα μάτια των απλών ανθρώπων.

Τα αρχαιολογικά στοιχεία δείχνουν ότι οι δύο περιοχές (σ.σ.: Αίγυπτος και Μεσοποταμία) είναι πιθανό να είχαν έρθει σε επαφή τουλάχιστον 10.000 χρόνια πριν, όταν οι άνθρωποι στη Μεσοποταμία άρχισαν να καλλιεργούν και να εξημερώνουν ζώα, οδηγώντας στην εμφάνιση μιας γεωργικής κοινωνίας.

Πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι αυτή η κοινωνική και τεχνολογική επανάσταση σε εκείνη την περιοχή ίσως πυροδότησε παρόμοιες εξελίξεις στην αρχαία Αίγυπτο. Ωστόσο, δεν υπήρχαν άμεσες αποδείξεις αυτής της επαφής και της κοινωνικο-πολιτιστικής διάδρασης. Μέχρι τώρα. 

Σύμφωνα με την Αντελίν Μόρεζ Τζέικομπς, η οποία ανέλυσε τα σκελετικά απομεινάρια στο πλαίσιο της διδακτορικής της διατριβής στο Πανεπιστήμιο John Moores του Λίβερπουλ, πρόκειται για την πρώτη σαφή απόδειξη σημαντικής μετανάστευσης ανθρώπων και, συνεπώς, διακίνησης πληροφοριών μεταξύ των δύο κέντρων πολιτισμού της εποχής.

Ο σκελετός του άνδρα, η ανακατασκευή του προσώπου του και η εικονική απεικόνισή του. [Credit: Nature]

«Εχετε δύο περιοχές που αναπτύσσουν τα πρώτα συστήματα γραφής, οπότε οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι βρίσκονταν σε επαφή και αντάλλασσαν ιδέες. Τώρα έχουμε και τις αποδείξεις που το επιβεβαιώνουν», αναφέρει η ίδια. 

«Ευελπιστούμε πως μελλοντικά δείγματα DNA από την αρχαία Αίγυπτο θα διευρύνουν την κατανόησή μας σχετικά με το πότε ακριβώς ξεκίνησε αυτή η μετακίνηση από τη Δυτική Ασία και την προέκτασή της». 

«Αυτό το άτομο διήνυσε ένα εξαιρετικό ταξίδι. Εζησε και πέθανε κατά τη διάρκεια μιας κρίσιμης περιόδου αλλαγών στην αρχαία Αίγυπτο, και ο σκελετός του ανακαλύφθηκε σε ανασκαφή το 1902 και δωρήθηκε στο Μουσείο του Λίβερπουλ. Στη συνέχεια επέζησε από τους βομβαρδισμούς του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που κατέστρεψαν τα περισσότερα ανθρώπινα λείψανα της συλλογής του μουσείου. Τώρα καταφέραμε να αφηγηθούμε ένα μέρος της ιστορίας του ατόμου, διαπιστώνοντας ότι κάποιοι από τους προγόνους του προέρχονταν από την Εύφορη Ημισέληνο, αναδεικνύοντας τη μείξη των λαών εκείνη την εποχή», καταλήγει ο Φλινκ. 

Πηγή: LiFO, με πληροφορίες από CNN, Καθημερινή