Ο αρχαιότερος ελληνικός μαρμάρινος βωμός στη Δυτική Μεσόγειο ανακαλύφθηκε σε ταρτεσιανό χώρο στην Ισπανία

Ο μαρμάρινος κίονας που ανακαλύφθηκε στο Casas del Turuñuelo. [Credit: Proyecto Construyendo Tarteso (IAM-CSIC)] Η μυθολογία μας λέει ότι ο ...

Ο μαρμάρινος κίονας που ανακαλύφθηκε στο Casas del Turuñuelo.
[Credit: Proyecto Construyendo Tarteso (IAM-CSIC)]

Η μυθολογία μας λέει ότι ο Ιάσονας και οι Αργοναύτες διέσχισαν τη Θάλασσα του Μαρμαρά αναζητώντας το Χρυσόμαλλο Δέρας. Αλλά οι αρχαιολόγοι του Turuñuelo δεν χρειάστηκε να ταξιδέψουν τόσο μακριά για να βρουν έναν θησαυρό από αυτά τα απομακρυσμένα γεωγραφικά πλάτη: βρήκαν τη βάση ενός βωμού από μάρμαρο της Προκόννησου, τον πρώτο που χρονολογείται στην Ιβηρική Χερσόνησο και τον αρχαιότερο στη Δυτική Μεσόγειο, σύμφωνα με τους Esther Rodríguez και Sebastián Celestino, τους συνδιευθυντές του χώρου.

Η ομάδα του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας της Mérida (IAM, CSIC-Κυβέρνηση της Extremadura), με επικεφαλής τους Esther Rodríguez González και Sebastián Celestino Pérez, παρουσίασε χθες, Πέμπτη, τα αποτελέσματα της τελευταίας ανασκαφικής εκστρατείας στη θέση Casas del Turuñuelo στην Ισπανία: ένα μνημειώδες κτήριο του πολιτισμού της Ταρτησίας (8ος-5ος αιώνας π.Χ.) που συνεχίζει να αποδίδει εξαιρετικά ευρήματα.

Ανάμεσα σε αττικά κύπελλα, κεραμικά και έναν χάλκινο κεραμικό τροχό, ξεχωρίζει μια μαρμάρινη στήλη, της οποίας η βάση και ο άξονας, που αναλύθηκαν από την Anna Gutiérrez του Καταλανικού Ινστιτούτου Κλασικής Αρχαιολογίας (ICAC), αποκαλύπτουν την προέλευσή της από τα λατομεία του νησιού του Μαρμαρά,  που τον 5ο αιώνα π.Χ. ήταν ελληνική αποικία στη Μικρά Ασία.

Μαρμάρινη βάση βωμού ή λουτερίον από την Προκόννησο.
[Credit: Proyecto Construyendo Tarteso (IAM-CSIC)]

«Δεν ξέρουμε ποιος το παρήγγειλε, αλλά μόνο ελίτ με μεγάλη οικονομική και πολιτική δύναμη θα μπορούσαν να φέρουν εδώ τέτοιου είδους κομμάτια», εξηγεί η Anna Gutiérrez, διευθύντρια της Μονάδας Αρχαιομετρικών Μελετών στο Καταλανικό Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας (ICAC).

Το εύρημα είναι τουλάχιστον είκοσι πέντε αιώνων και, προς το παρόν, αποτελείται από είκοσι επτά θραύσματα: είκοσι επτά κομμάτια τέλεια σκαλισμένα με συμμετρικές αυλακώσεις και με τα οποία επανενεργοποιείται η γοητεία για έναν από τους πιο εκπληκτικούς αρχαιολογικούς χώρους της Ισπανίας. Κάποιος, προτού κάψει και σφραγίσει το κτίριο Turuñuelo, το έσπασε άγρια σε κομμάτια. Αλλά μαζί, τα κομμάτια αυτά ανασυνθέτουν αυτό που θα μπορούσε να είναι η βάση (διαμέτρου περίπου 60 εκατοστών) και ο στυλοειδής άξονας ενός λουτηρίου: ένας βωμός που σχηματίζεται από μία λεκάνη πάνω σε ένα βάθρο και χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Ελλάδα ως νιπτήρας πριν από τελετές ή θυσίες.

Η επαφή του Turuñuelo με το νησί του Μαρμαρά θα μαρτυρούσε, όχι μόνο ότι η Ταρτησσός θα έζησε μια περίοδο μεγάλης λαμπρότητας στις όχθες της Guadiana, αλλά και ότι οι δεσμοί της με την Ελλάδα, σύμφωνα με τον εμπειρογνώμονα του ICAC, «δεν ήταν σποραδικοί, αλλά πιο συνηθισμένοι από ό,τι νομίζαμε».

Αν και αναμένονται ακόμη αρχαιομετρικές αναλύσεις για να προσδιοριστεί η ακριβής θέση του λατομείου, η ελληνική προέλευσή του και η χρονολόγησή του τον 5ο αιώνα π.Χ. το καθιστούν μοναδικό εύρημα: «Είναι το μοναδικό κομμάτι του είδους του στη δυτική Μεσόγειο κατασκευασμένο από ασιατικό μάρμαρο», τονίζουν οι υπεύθυνοι της ανασκαφής. Το περιβάλλον του -μαζί με αττικά κύπελλα της ίδιας περιόδου- και η πιθανή λειτουργία του ως βωμός ενισχύουν την εξαιρετική του αξία. Αλλά αυτό που είναι πραγματικά εκπληκτικό είναι η παρουσία του στο εσωτερικό της χερσονήσου, μακριά από τις ακτές όπου συνήθως βρέθηκαν ελληνικά αντικείμενα, επιβεβαιώνοντας τον κεντρικό ρόλο του Casas del Turuñuelo στα μεσογειακά εμπορικά δίκτυα.

Ωστόσο, δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου γνωστές εξαγωγές εκτός της ελληνικής επικράτειας εκείνη την εποχή για το μάρμαρο Προκοννήσου, από το οποίο είναι κατασκευασμένος αυτός ο βωμός. Στην πραγματικότητα, μόνο δύο παρόμοιοι βωμοί έχουν βρεθεί στις ελληνικές αποικίες του Εμπορίου (Ampurias) και του Pontós (και οι δύο στη Gerona) και ούτε αυτοί είναι φτιαγμένοι από αυτό το μάρμαρο: «Στη χερσόνησο η χρήση του μαρμάρου Προκοννήσου διαδόθηκε μόνο μετά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, 500 χρόνια αργότερα», εξηγεί ο Gutiérrez, «γι' αυτό και στη Mérida, για παράδειγμα, υπάρχει τόσο πολύ από αυτό». Αν η ανακάλυψη αυτή επιβεβαιωθεί, θα μας γυρίσει πέντε αιώνες πίσω και θα μας πει, μεταξύ άλλων, ότι το συγκεκριμένο μάρμαρο χρησιμοποιήθηκε από τους κατοίκους του Turuñuelo πριν από τους Ρωμαίους, όπως συνέβη και με το ασβεστοκονίαμα της σκάλας του κτηρίου.

Υπάρχουν επίσης ανοιχτές υποθέσεις σχετικά με το ποιος φιλοτέχνησε τον υποθετικό βωμό: «Έπρεπε να είναι εξωτερικός, διότι σε αυτή τη χρονολογία, οι κίονες ήταν μια τεχνική αποκλειστικά για την Ελλάδα. Όποιος σκέφτηκε και σχεδίασε αυτό το κομμάτι, με αυτό το πόδι κίονα, ήταν κάποιος που είχε συνηθίσει να βλέπει κίονες σε κτήρια», αναφέρει η Esther Rodríguez.

Άποψη της ταρτεσιανής τοποθεσίας Casas del Turuñuelo στο Badajoz της Ισπανίας. [Credit: Proyecto Construyendo Tarteso (IAM-CSIC)]

Δεν είναι η πρώτη φορά που η τοποθεσία αυτή, που βρίσκεται στο Vegas Altas του ποταμού Guadiana, παρέχει στοιχεία για τη σημασία της κατά την περίοδο της Ταρτησίας. Προηγούμενες ανασκαφές είχαν ήδη τεκμηριώσει εξωτικά υλικά, όπως μακεδονικό γυαλί ή τα πόδια ενός γλυπτού από πεντελικό μάρμαρο -προερχόμενο από την Αθήνα- αλλά ο ελληνικός κίονας προσθέτει τώρα ένα νέο επίπεδο πολυπλοκότητας στην ιστορία της. «Τα ευρήματα αυτά αναδεικνύουν την πολιτική και οικονομική σημασία ενός χώρου όπου το τελετουργικό και η θρησκεία έπαιζαν θεμελιώδη ρόλο», εξηγεί ο Celestino Pérez, αναφερόμενος στις μαζικές θυσίες ζώων που ανακαλύφθηκαν το 2017 και στη μυστηριώδη «απόσβεση» (τελετουργική εγκατάλειψη) του κτηρίου.

Η ανασκαφική ομάδα Turuñuelo προτιμά να είναι επιφυλακτική σχετικά με τη λειτουργικότητα του πρόσφατα βρεθέντος κομματιού, αλλά δεν αρνείται ότι το κτήριο έχει ήδη έναν κατεξοχήν τελετουργικό και ταφικό χαρακτήρα: «Φαίνεται όλο και πιο ξεκάθαρο ότι επρόκειτο για ένα πολιτικό και οικονομικό κτήριο που θα μπορούσε να έχει μετατραπεί σε τάφο», λέει η Esther Rodríguez. «Και είναι πιθανό ο τάφος να ανήκε σε κάποιον του οποίου τη μνήμη κάποιος ήθελε να καταστρέψει. Γι' αυτό και όλα τα κομμάτια που βρίσκουμε είναι σπασμένα και κατεστραμμένα», εξηγεί ο Sebastián Celestino.

Η έβδομη ανασκαφική περίοδος, που πραγματοποιήθηκε στην ανατολική και βόρεια περιοχή του χώρου, αποκάλυψε έξι νέα δωμάτια, τρία από τα οποία ήταν εξωτερικά και συνδέονταν με παραγωγικές δραστηριότητες. Ανάμεσα σε κλιβάνους, αργαλειούς, μύλους και αποθηκευτικά κεραμικά, ξεχωρίζει ένας χάλκινος τροχός αγγειοπλαστικής, απόδειξη εξειδικευμένης χειροτεχνίας. Ωστόσο, η πιο εντυπωσιακή ανακάλυψη από τεχνικής άποψης είναι μια υδραυλική κατασκευή ύψους σχεδόν ενός μέτρου, χτισμένη με μεγάλους λίθους και σχεδιασμένη πριν από την ανέγερση του κύριου κτηρίου. «Καταδεικνύει τις προηγμένες γνώσεις των κατασκευαστών του», σημειώνει ο Rodríguez González.

Τα πρώτα αποσπάσματα εμφανίστηκαν στις 13 Ιουνίου. Τα τελευταία, πριν από λίγες ημέρες. [Credit: Proyecto Construyendo Tarteso (IAM-CSIC)]

Το Casas del Turuñuelo φέρνει στο φως αρχαιολογικά ορόσημα εδώ και σχεδόν μια δεκαετία. Το 2017 έγινε πρωτοσέλιδο για την ανακάλυψη μιας τελετουργικής θυσίας αλόγων, βοδιών και χοίρων στην αυλή του, το 2023 για τις πρώτες ανθρώπινες αναπαραστάσεις της Ταρτέσσου και το 2024 για μια σχιστολιθική πλάκα που απεικονίζει σκηνές μάχης και αυτό που θα μπορούσε να είναι ένα αλφάβητο της νότιας παλαιοϊσπανικής γραφής. Η άριστη κατάσταση διατήρησής του - ασυνήθιστη για τις τοποθεσίες της Εποχής του Σιδήρου - καθιστά δυνατή τη μελέτη μοναδικών κατασκευαστικών τεχνικών, όπως η χρήση πλίνθων σε μεγάλα κτήρια, στο επίκεντρο του έργου Construyendo Tarteso (Χτίζοντας την Ταρτέσο, Υπουργείο Επιστημών).

Με τη χρηματοδότηση της Κυβέρνησης της Εξτρεμαδούρας, του Επαρχιακού Συμβουλίου της Μπανταχόθ και του Ιδρύματος MAPFRE, ο χώρος συνεχίζει να αποκαλύπτει την πολυπλοκότητα της Ταρτέσσου, ενός πολιτισμού που, μακριά από το να είναι απλός αποδέκτης φοινικικών ή ελληνικών επιρροών, ανέπτυξε τη δική του ταυτότητα.

Ο υποθετικός βωμός, παρεμπιπτόντως, ήταν βαμμένος μπλε και κόκκινος. Ίσως και το σκεύος που τοποθετήθηκε πάνω του και ποιος ξέρει αν θα εμφανιστούν ίχνη από τα υγρά που χύθηκαν πάνω του. Αν συμβεί αυτό, το πιθανότερο είναι να έχει σπάσει επίτηδες, σε χίλια κομμάτια, όπως και ο άξονας και η βάση του, όπως και τα πέντε πρόσωπα και όλα όσα θάβει ο Turuñuelo. Θραύσματα που μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε, γραμμάριο προς γραμμάριο, ποιοι κατοικούσαν σε αυτόν τον οικισμό. Ίσως μια μέρα αποκαλύψουν επίσης γιατί έσπασαν τα πάντα... και γιατί έφυγαν.

Πηγή: LBV Magazine, Canal Extremadura