Ανακαλύφθηκε στήλη με την μοναδική ιερογλυφική εκδοχή του διατάγματος του Κανώπου που εκδόθηκε από τον Φαραώ Πτολεμαίο Γ΄ το 238 π.Χ.

Άνω μέρος της στήλης που ανακαλύφθηκε με τη μονογλωσσική επιγραφή του διατάγματος του Κανώπου. [Credit: Υπουργείο Τουρισμού και Αρχαιοτήτων ...

Άνω μέρος της στήλης που ανακαλύφθηκε με τη μονογλωσσική επιγραφή του διατάγματος του Κανώπου. [Credit: Υπουργείο Τουρισμού και Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου]

Σε μια ανακάλυψη που περιγράφεται ως υπερβατική, μια αιγυπτιακή αρχαιολογική αποστολή ανακάλυψε στον αρχαιολογικό χώρο Tell el-Pharaeen, στην επαρχία Sharqia, μια στήλη από ψαμμίτη που αντιπροσωπεύει μια νέα και πλήρη έκδοση του Διατάγματος του Κανόπου, που εκδόθηκε από τον Φαραώ Πτολεμαίο Γ' Ευεργέτη το 238 π.Χ.

Αυτή η ανακάλυψη, το πρώτο πλήρες αντίγραφο σε περισσότερο από ενάμιση αιώνα, έχει την ιδιαιτερότητα να είναι γραμμένο αποκλειστικά σε ιερογλυφικά και υπόσχεται να προσφέρει νέα στοιχεία για την εν εξελίξει αποκρυπτογράφηση της γλώσσας και της γραφής της αρχαίας Αιγύπτου, προσφέροντας ένα ομοιογενές κειμενικό σώμα εξαιρετικής φιλολογικής αξίας.

Η σημασία της ανακάλυψης υπογραμμίστηκε αμέσως από τις ανώτατες αρχές του τομέα. Ο Sherif Fathy, o αιγύπτιος Υπουργός Τουρισμού και Αρχαιοτήτων, δήλωσε ότι οι συνεχείς επιτυχίες των αιγυπτιακών αρχαιολογικών αποστολών προσθέτουν νέα κεφάλαια στην ιστορία του αρχαίου πολιτισμού της χώρας, υπογραμμίζοντας την αρχαιολογική σημασία της επαρχίας Sharqia και των κρυμμένων θησαυρών της που δεν παύουν να εκπλήσσουν τον κόσμο, ενώ επανέλαβε τη δέσμευση του υπουργείου να παρέχει ολοκληρωμένη υποστήριξη σε όλες τις αποστολές που δραστηριοποιούνται στην Αίγυπτο, προκειμένου να εξασφαλιστεί το κατάλληλο περιβάλλον για περαιτέρω σημαντικές ανακαλύψεις.

Η νέα στήλη με τη μονογλωσσική επιγραφή του Διατάγματος του Κανώπου. [Credit: Υπουργείο Τουρισμού και Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου]

Από τεχνική άποψη, ο Δρ. Mohamed Ismail Khaled, Γενικός Γραμματέας του Ανώτατου Συμβουλίου Αρχαιοτήτων, εξήγησε ότι η θεμελιώδης σημασία του αντικειμένου έγκειται στην κατάστασή του ως πλήρους δείγματος, γεγονός που δεν έχει καταγραφεί για περισσότερα από εκατόν πενήντα χρόνια, αποτελώντας μια σημαντική προσθήκη που εμβαθύνει τη γνώση των βασιλικών και θρησκευτικών κειμένων της Πτολεμαϊκής περιόδου και εμπλουτίζει την κατανόηση τόσο της αιγυπτιακής ιστορίας όσο και της αρχαίας αιγυπτιακής γλώσσας.

Ο Δρ. Khaled διευκρίνισε ότι αυτό το αντίγραφο προστίθεται στις έξι ήδη γνωστές εκδόσεις, μερικές από τις οποίες είναι πλήρεις και άλλες αποσπασματικές, που βρίσκονται σε τοποθεσίες όπως το Kom el-Hisn, το Tanis και το Tell Basta, αλλά με ένα χαρακτηριστικό και ενδεχομένως επαναστατικό στοιχείο: η νέα στήλη είναι γραμμένη εξ ολοκλήρου με ιερογλυφικά, σε αντίθεση με άλλες εκδόσεις που ήταν τρίγλωσσες, ενσωματώνοντας επίσης δημώδης και αρχαία ελληνική γραφή. Αυτή η μοναδική περίσταση ανοίγει νέους ορίζοντες για την κατανόηση της αρχαίας αιγυπτιακής γλώσσας και παρέχει πρόσθετες πληροφορίες για τα πτολεμαϊκά διατάγματα, καθώς και για τα βασιλικά και θρησκευτικά τελετουργικά συστήματα.

Η περιγραφή του ευρήματος παρέχεται από τον Mohamed Abdel Badi, επικεφαλής του Τμήματος Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων του Ανώτατου Συμβουλίου Αρχαιοτήτων. Η στήλη, κατασκευασμένη από ψαμμίτη και με στρογγυλεμένο άνω μέρος, έχει σημαντικές διαστάσεις: ύψος 127,5 εκατοστά, πλάτος 83 εκατοστά και πάχος περίπου 48 εκατοστά. Η άνω εικονογραφία της είναι αξιοσημείωτη: στην κορυφή της βρίσκεται ένας φτερωτός ηλιακός δίσκος πλαισιωμένος από δύο βασιλικές κόμπρες, uraei, που φορούν τα Λευκά και Κόκκινα Στέμματα της Άνω και Κάτω Αιγύπτου, αντίστοιχα, με την επιγραφή «Di-Ankh» («δόθηκε ζωή») τοποθετημένη μεταξύ τους. Το κεντρικό τμήμα περιέχει το ιερογλυφικό κείμενο, που αποτελείται από 30 γραμμές σχολαστικά χαραγμένες σε ένα βυθισμένο ανάγλυφο μέτριας ποιότητας.

Το επιγραφικό περιεχόμενο, όπως εξήγησε ο Δρ. Hisham Hussein, επικεφαλής της Κεντρικής Διοίκησης της Κάτω Αιγύπτου, είναι μια σύνοψη των πράξεων και των διαταγμάτων του βασιλιά Πτολεμαίου Γ΄ και της συζύγου του Βερενίκης, οι οποίοι αναφέρονται στο κείμενο ως «οι ευεργετικοί θεοί». Οι επιγραφές περιγράφουν λεπτομερώς μια σειρά μέτρων και επιτευγμάτων που αποδίδονται στον μονάρχη, όπως γενναιόδωρες δωρεές σε αιγυπτιακούς ναούς, τη διατήρηση της εσωτερικής ειρήνης, τη μείωση των φόρων κατά τις περιόδους χαμηλής πλημμύρας του Νείλου – ένα μέτρο με προφανή κοινωνικό και οικονομικό αντίκτυπο – και την αύξηση της λατρείας του εντός των ναών.

Ομοίως, το διάταγμα θεσπίζει μια νέα ιερατική τάξη που ορίζεται ειδικά στα ονόματά τους, καθιερώνει μια νέα θρησκευτική γιορτή που συμπίπτει με την ηλιακή ανατολή του αστεριού Σείριου (Σώθις) και, σε μια κίνηση με βαθύ χρονολογικό εύρος, εισάγει το σύστημα του δίσεκτου έτους, προσθέτοντας μια επιπλέον ημέρα κάθε τέσσερα χρόνια που θα αφιερώνεται στη λατρεία των ηγεμόνων. Το κείμενο επισημοποιεί επίσης τη θεοποίηση της αποθανόντος κόρης τους, Βερενίκης, στους αιγυπτιακούς ναούς. Το αρχικό διάταγμα, όπως καταγράφεται στην ίδια στήλη, όριζε ότι αυτές οι στήλες θα έπρεπε να χαραχθούν στα τρία συστήματα γραφής – ιερογλυφικά, δημώδης και ελληνικά – και να ανεγερθούν στους σημαντικότερους ναούς σε όλη την Αίγυπτο, μια οδηγία που, υπό το φως αυτής της μονογλωσσικής ανακάλυψης, φαίνεται να είχε κάποιες εξαιρέσεις ή περιφερειακές διαφορές στην ερμηνεία της.

Η στήλη που ανακάλυψε ο Lepsius το 1866 με το διάταγμα του Κανώπου στο Μουσείο του Καΐρου. [Credit: 𐰇𐱅𐰚𐰤 / Wikimedia Commons]

Το ιστορικό και αρχαιολογικό πλαίσιο του τόπου της ανακάλυψης, Tell el-Pharaeen, προσθέτει πολλές διαστάσεις στο εύρημα. Ο τόπος αυτός αντιστοιχεί στην αρχαία αιγυπτιακή πόλη Imet, ένα σημαντικό αστικό κέντρο από την εποχή του Μέσου Βασιλείου. Προηγούμενες ανασκαφές στην περιοχή έχουν φέρει στο φως ναούς και πολυτελείς κατοικίες που χρονολογούνται από την Πτολεμαϊκή περίοδο, συμπεριλαμβανομένου ενός ναού αφιερωμένου στη θεά κόμπρα Ουατζέτ, στα αρχαία ελληνικά αναφερόμενη ως Βουτώ, προστάτιδα θεότητα της Κάτω Αιγύπτου. Αυτό το πανόραμα υποδηλώνει ότι η Imet ήταν έδρα θρησκευτικής και διοικητικής εξουσίας αρκετά σημαντική ώστε να φιλοξενήσει ένα αντίγραφο βασιλικού διατάγματος εθνικής εμβέλειας.

Για να κατανοήσουμε το πραγματικό μέγεθος αυτής της ανακάλυψης, είναι απαραίτητο να την τοποθετήσουμε στο ευρύτερο πλαίσιο των λεγόμενων Πτολεμαϊκών Διαταγμάτων. Αυτά τα διατάγματα, έξι συνολικά, εκδόθηκαν διαδοχικά μεταξύ του 243 π.Χ. και του 185 π.Χ. και αποτέλεσαν βασικά εργαλεία της θρησκευτικής πολιτικής κατά την ελληνιστική περίοδο και για τη διάδοση της λατρείας του ηγεμόνα ως ζωντανής θεότητας. Εκδόθηκαν με την ευκαιρία ενός γεγονότος μεγάλης σημασίας και συντάχθηκαν από μια σύνοδο ιερέων χρησιμοποιώντας μια προκαθορισμένη φόρμουλα που διέφερε μόνο ως προς τις συγκεκριμένες λεπτομέρειες κάθε περίπτωσης, γεγονός που εξηγεί τη γενική δομική ομοιότητά τους. Στη συνέχεια, διατάχθηκε η παραγωγή πέτρινων αντιγράφων για την τοποθέτησή τους στις αυλές των σημαντικότερων ναών της χώρας.

Το Διάταγμα του Κανώπου είναι το δεύτερο παλαιότερο αυτής της σειράς. Προκηρύχθηκε από τον Πτολεμαίο Γ΄ στην πόλη Κάνωπος, που βρίσκεται στο δυτικό Δέλτα του Νείλου, στις 7 Μαρτίου 238 π.Χ. Το περιεχόμενό του, πέρα από την εξύμνηση της βασιλικής μορφής για τις στρατιωτικές εκστρατείες, τον τερματισμό της πείνας, την καταστολή των εξεγέρσεων και τη μείωση των φόρων, είναι ιστορικά κρίσιμο για δύο θεμελιώδεις συνεισφορές. Πρώτον, καθιέρωσε ένα ηλιακό ημερολόγιο 365 και ένα τέταρτο ημερών, το πιο ακριβές του αρχαίου κόσμου, δημιουργώντας ουσιαστικά το δίσεκτο έτος.

Ο Πτολεμαίος Γ΄ διέταξε αυτή η επιπλέον ημέρα να είναι ιερή προς τιμήν του ίδιου και της συζύγου του ως παιδιά της Νουτ, της θεάς του ουρανού. Αν και αυτή η ημερολογιακή μεταρρύθμιση δεν πέτυχε λόγω της αντίστασης του ιερατείου και της δυσπιστίας του λαού, η ιδέα αναβίωσε αργότερα από τον αστρονόμο Σωσιγένη της Αλεξάνδρειας για τη δημιουργία του Ιουλιανού ημερολογίου το 46 π.Χ.

Δεύτερον, ένα από τα αντίγραφά του, που ανακαλύφθηκε στην Τάνις από τον πρώσο αρχαιολόγο Karl Richard Lepsius το 1866, βρέθηκε σε άριστη κατάσταση διατήρησης – σχεδόν πλήρες, με μόνο ένα μικρό κομμάτι να λείπει – και περιείχε μεγαλύτερο αριθμό ιερογλυφικών σημείων από τη Στήλη της Ροζέτας, γεγονός που το κατέστησε κρίσιμο κομμάτι στη διαδικασία αποκρυπτογράφησης των αιγυπτιακών ιερογλυφικών. Αυτή η στήλη, γνωστή ως Στήλη του Σαν, περιείχε 37 γραμμές ιερογλυφικών και 76 γραμμές ελληνικής γραφής.

Επιπλέον, το κείμενο αυτού του διατάγματος επιβεβαίωσε τον 19ο αιώνα την ύπαρξη της αρχαίας πόλης Ηράκλειο, που αναφέρεται στην επιγραφή, η οποία βυθίστηκε περίπου έναν αιώνα μετά την έκδοση του διατάγματος και τα ερείπια της εντοπίστηκαν τελικά το 2000 από τον αρχαιολόγο Franck Goddio στον κόλπο του Αμπούκιρ.

Η ιστορία των ανακαλύψεων του Διατάγματος του Κανώπου συνεχίστηκε μετά τον Lepsius. Το 1881, ο Γάλλος αιγυπτιολόγος Gaston Maspero βρήκε ένα άλλο αντίγραφο στο Kom el-Hisn, στο δυτικό Δέλτα. Αργότερα ανακαλύφθηκαν και άλλα αντίγραφα, αν και γενικά αποσπασματικά, με το πιο πρόσφατο να είναι αυτό που ανακαλύφθηκε τον Μάρτιο του 2004 από μια γερμανο-αιγυπτιακή ομάδα αρχαιολόγων κατά τη διάρκεια ανασκαφών στην αρχαία Βούβαστη, κοντά στη σύγχρονη πόλη Zaqaziq.

Επομένως, η πρόσφατα ανακαλυφθείσα στήλη στο Tell el-Pharaeen (Imet) δεν είναι απλώς ένα ακόμη αντίγραφο. Η ακεραιότητά της, η αρχαιότητά της και, πάνω απ' όλα, η κατάστασή της ως μονογλωσσικού ιερογλυφικού εγγράφου την καθιστούν ένα αντικείμενο ανεκτίμητης αξίας. Προσφέρει στους αιγυπτιολόγους ένα εκτενές και συνεκτικό κείμενο σε μία μόνο γραφή, το οποίο θα τους επιτρέψει να βελτιώσουν την κατανόηση της γραμματικής, της σύνταξης και του λεξιλογίου της ύστερης αιγυπτιακής γλώσσας σε ένα επίσημο πλαίσιο, απαλλαγμένο από πιθανές παρεμβολές ή συμβάσεις των τρίγλωσσων κειμένων.

Ταυτόχρονα, ρίχνει νέο φως στην πρακτική εφαρμογή των βασιλικών διαταγμάτων, υποδηλώνοντας ότι η οδηγία των τριών γραφών ενδέχεται να έχει προσαρμοστεί ή να έχει ερμηνευτεί διαφορετικά σε ορισμένα κέντρα λατρείας, ίσως με βάση την τοπική παράδοση ή τους διαθέσιμους πόρους.

Πηγή: LBV Magazine