Πέντε κάστρα και τα μυστικά τους

Πολλά από τα μυστικά της οχυρωματικής τέχνης αποκαλύπτονται στην έκθεση «Από τα Μακεδονικά στα Θεσσαλικά Τέμπη: από τη Ρεντίνα στη Βελίκα...

Πολλά από τα μυστικά της οχυρωματικής τέχνης αποκαλύπτονται στην έκθεση «Από τα Μακεδονικά στα Θεσσαλικά Τέμπη: από τη Ρεντίνα στη Βελίκα». Παρουσιάζεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και αφορά πέντε επιλεγμένες οχυρωμένες θέσεις από τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, που συνδέονται μεταξύ τους επειδή έχουν ιδρυθεί, κατασκευαστεί ή ανακαινιστεί κατά τα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α΄ (527-565).

Οι ιστορίες των κάστρων πάντα μάγευαν μικρούς και μεγάλους. Χτισμένα σε στρατηγικά σημεία, είχαν αμυντικό χαρακτήρα και, παρότι υπέστησαν σημαντικές φθορές στο πέρασμα του χρόνου, εξακολουθούν να αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της Ιστορίας. 

Κάποια από τα μυστικά της οχυρωματικής Ελλάδας φωτίζονται στην ενδιαφέρουσα έκθεση «Από τα Μακεδονικά στα Θεσσαλικά Τέμπη: από τη Ρεντίνα στη Βελίκα» που παρουσιάζεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και αφορά πέντε επιλεγμένες οχυρωμένες θέσεις από τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Πόλεις-κάστρα που συνδέονται με την ιουστινιάνεια περίοδο. Από τις αποθήκες του μουσείου βγήκαν ανασκαφικά αντικείμενα της Κεντρικής Μακεδονίας ενώ άλλα έστειλαν οι Εφορείες Αρχαιοτήτων Λάρισας, Χαλκιδικής και Αγίου Ορους. Ο επισκέπτης μαθαίνει για το κάστρο της Ρεντίνας, το διατείχισμα της Κασσάνδρειας, το κάστρο της Πύδνας, του Πλαταμώνα και εκείνο της Βελίκας, και βέβαια για τη Θεσσαλονίκη ως τειχισμένη μητρόπολη.

Η έκθεση, σημειώνει η διευθύντρια του ΜΒΠ δρ Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, μέσα από οκτώ ενότητες «παρουσιάζει, αφενός, την ταυτότητα-βιογραφία πέντε πόλεων κάστρων – διατειχισμάτων που έχουν ιδρυθεί, κατασκευαστεί ή ανακαινιστεί την περίοδο του Ιουστινιανού σε συνδυασμό με την οχυρωμένη μητρόπολη της Θεσσαλονίκης και, αφετέρου, σε δεύτερο επίπεδο, θέματα για την άμυνα και οχυρωματική του Βυζαντίου, τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο, τη λατρεία, την οικονομία, το εμπόριο στο βυζαντινό κάστρο, αλλά και τους θρύλους και τις παραδόσεις που συνδέονται με τα κάστρα. Παράλληλα, εντάσσει στα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα 287 εκθέματα, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα, αντικείμενα μικροτεχνίας, μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, κεραμικά, νομίσματα, σταθμία, τα περισσότερα από τα οποία παρουσιάζει για πρώτη φορά στο κοινό.

Το κάστρο της Βελίκας είναι μία από τις επιλεγμένες οχυρωμένες θέσεις στις οποίες εστιάζει η νέα περιοδική έκθεση του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού.

Η επιμελήτρια της έκθεσης δρ Ευαγγελία Αγγέλκου λέει στην «Κ» ότι «αναδεικνύονται και άλλες πτυχές που αφορούν τη βυζαντινή καστροκτισία. Πίστη και λατρεία μέσα από τα κάστρα, φρυκτωρίες, ιππείς και τοξότες, όπλα και πολιορκητικές μηχανές όπως οι λιθοβόλες, με τις οποίες εκτόξευαν κατά των τειχών λίθους μεγάλου μεγέθους». Όπλα δεν σώζονται πολλά, «γιατί τα ξαναχρησιμοποιούσαν ή έλιωναν τα σίδερα», όμως γίνεται κατανοητή η τεχνική του πολέμου.

«Πηγαίνοντας από τη Ρεντίνα μέχρι τη Βελίκα ακολουθούμε έναν αρχαίο δρόμο, με μια παράκαμψη στο διατείχισμα, προκειμένου να δείξουμε στους επισκέπτες ένα διαφορετικό οχυρωματικό έργο. Οι Θεσσαλονικείς τα καλοκαίρια περνάνε από το διατείχισμα της Κασσάνδρας, αλλά για κάποιους είναι απλώς μια ταμπέλα».

Βρίσκεται στο βόρειο όριο του οικισμού της Νέας Ποτίδαιας, προορισμός του ήταν να κλείνει τη στενή είσοδο της χερσονήσου της Κασσάνδρας. Στο μέσον του ανοιγόταν πύλη πάνω στην οποία υψωνόταν ισχυρός πύργος ενώ ενισχυόταν και με πύργους. Οταν οι Ούννοι κατέστρεψαν την Κασσάνδρα το 540, ο Ιουστινιανός επισκεύασε το διατείχισμα. Στις αρχές του 15ου αι. ο δεσπότης Θεσσαλονίκης Ιωάννης Ζ΄ Παλαιολόγος προχώρησε στη συντήρηση και την επισκευή του, ενώ το 1821 λειτούργησε ως γραμμή άμυνας των εξεγερμένων Χαλκιδιωτών.

Η πιο γνωστή θέση για το ευρύ κοινό, εξηγεί η κ. Αγγέλκου, είναι εκείνη του κάστρου Πλαταμώνα το οποίο βλέπουν συνήθως στα ταξίδια τους Θεσσαλονίκη - Αθήνα. Ο «φύλακας της κοιλάδας των Τεμπών» συνδέει τη Μακεδονία με τη Θεσσαλία και τη Νότια Ελλάδα. Το κάστρο είναι πολυγωνικό με δεύτερο οχυρωματικό πολυγωνικό χώρο εσωτερικά και μέσα στην ακρόπολη τρίτο τείχος που ήταν το ύστατο καταφύγιο.

Το κάστρο της Βελίκας στις νοτιοανατολικές υπώρειες του Κισσάβου είναι μία από τις δύο οχυρώσεις της περιοχής που ανακαίνισε ο Ιουστινιανός. Στη Ρεντίνα το κάστρο είναι επίσης χτισμένο σε κομβικό σημείο. Στην Πύδνα ή το Κίτρος το 1204 το κάστρο κυριεύθηκε από τους Φράγκους, το 1345 το κατέλαβαν οι Σέρβοι και 41 χρόνια αργότερα οι Οθωμανοί.

Δαχτυλίδι για τοξότες

Η Θεσσαλονίκη αποτελεί ξεχωριστό παράδειγμα. Σημειώνεται πως «το οχυρωματικό της σύστημα συνίσταται από τον περίβολο με πύργους και προτείχισμα στα ευάλωτα σημεία και την ακρόπολη». Eπί τουρκοκρατίας έγιναν προσθήκες όπως ο Λευκός Πύργος, ο Πύργος Τριγωνίου και ο κεντρικός Πύργος του Επταπυργίου. Τελευταία προσθήκη ήταν το φρούριο Βαρδαρίου. Στην έκθεση προσέξτε τα οστέινα δαχτυλίδια με την κυρτή σφενδόνη. Τα φορούσαν οι τοξότες. Τη στιγμή της απελευθέρωσης της χορδής, το δαχτυλίδι προστάτευε τον αντίχειρα από την τριβή και επέτρεπε στον τοξότη να προσέχει τον στόχο.

​​Η έκθεση θα διαρκέσει έως και τις 31/5.

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή