Ερυθρόμορφος κρατήρας του Ευφρονίου. Ο Ύπνος και ο Θάνατος μεταφέρουν το σώμα του νεκρού Σαρπηδόνα. Παρών και ο Ερμής ψυχοπομπός. Περ. 500 π...
 |
| Ερυθρόμορφος κρατήρας του Ευφρονίου. Ο Ύπνος και ο Θάνατος μεταφέρουν το σώμα του νεκρού Σαρπηδόνα. Παρών και ο Ερμής ψυχοπομπός. Περ. 500 π.Χ. Νέα Υόρκη. |
Ζοφερό το βασίλειο του Άδη, παντού σκιές και οι ψυχές των νεκρών περιπλανώνται μέσα στη θλίψη…Φόβος για τους ζωντανούς.
Ελάχιστοι είναι αυτοί που κατέβηκαν και κατάφεραν να γυρίσουν ζωντανοί. Ένας από αυτούς ο Οδυσσέας. Όμως, πριν ξεκινήσει το ταξίδι του στον Κάτω Κόσμο, έκανε τις απαραίτητες σπονδές και θυσίες προκειμένου να εξευμενίσει τις χθόνιες θεότητες: έσφαξε ένα αρνί και άνοιξε έναν λάκκο στο χώμα και μέσα έριξε γάλα με μέλι, γλυκό κρασί, νερό κι έπειτα κριθάλευρο. Γιατί ο χώρος των νεκρών είναι μιαρός, μολυσμένος. Έτσι πίστευαν οι αρχαίοι, γι’ αυτό και ύψιστο ήταν το χρέος των ζωντανών η φροντίδα των νεκρών και η τέλεση εορτών προς τιμήν τους.
Υπάρχει άραγε συνέχεια στις ταφικές πρακτικές στο πέρασμα των αιώνων; Στην αρχαία Αθήνα η κάθε οικογένεια επισκέπτονταν τους τάφους των δικών τους και τους προσέφεραν λουλούδια, στεφάνια αλλά και υφασμάτινες ταινίες, που συχνά βλέπουμε στις παραστάσεις των ληκύθων (εικόνα 1).
 |
| Εικ. 1 Λευκή λήκυθος περ. 440 π.Χ. Επίσκεψη στον τάφο. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο |
Αξίζει να τονιστεί ότι, όπως και σήμερα έτσι και στην αρχαία Αθήνα η οικογένεια επισκέπτονταν τους τάφους την τρίτη, την ένατη αλλά και την τριακοστή μέρα μετά τον θάνατο, αλλά και στον χρόνο. Σε παραστάσεις σε ληκύθους συναντάμε πολύ συχνά το θέμα της επίσκεψης στον τάφο, όπου η επιτύμβια στήλη διακοσμείται με ταινίες. Σε παραστάσεις των ίδιων αγγείων απεικονίζεται επίσης ο Ερμής, καθώς και τα αδέρφια Ύπνος και Θάνατος, οι γιοι της Νύχτας (εικόνες 2, 3 και 4).
 |
| Εικ. 2 Λευκή λήκυθος (λεπτομέρεια). Ο Ύπνος και ο Θάνατος μεταφέρουν το σώμα του νεκρού. Περ. 440 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο |
 |
| Εικ. 3 Λευκή λήκυθος. Α΄πλευρά: ο Ερμής οδηγεί τη νεκρή στον Κάτω Κόσμο. Ζ. του Sabouroff, περ. 470-450 π.Χ. Εθνικό αρχαιολογικό Μουσείο. |
 |
| Εικ. 3 Β’ πλευρά: ο Χάρων περιμένει στη βάρκα να περάσει απέναντι τη νεκρή. Ζ. του Sabouroff, περ. 470-450 π.Χ. Εθνικό αρχαιολογικό Μουσείο. |
Πως δικαιολογείται η παρουσία τους εκεί; Ο Ερμής ήταν, εκτός όλων των άλλων και ψυχοπομπός (πέμπω, στέλνω τις ψυχές), ψυχαγωγός (ψυχαγωγία= άγω τις ψυχές). Δηλαδή οδηγούσε τις ψυχές των νεκρών στον Κάτω Κόσμο, αλλά και από εκεί στον κόσμο των ζωντανών (βλ. παρακάτω, Ανθεστήρια). Αυτός ήταν άλλωστε που οδήγησε την Περσεφόνη στον κόσμο των ζωντανών και αυτός ήταν που οδήγησε τους νεκρούς μνηστήρες στον Άδη. Όσο για τον Ύπνο και τον Θάνατο, τα ονόματά τους μας δίνουν την απάντηση.
Μία από τις μεγαλύτερες εορτές της Αθήνας λάμβανε χώρα τον μήνα Ανθεστηριώνα (μέσα Φεβρουαρίου-μέσα Μαρτίου). Επρόκειτο για τα Ανθεστήρια, μία γιορτή που διαρκούσε τρεις ημέρες, από τις οποίες οι δύο πρώτες, τα Πιθοίγια και οι Χόες ήταν αφιερωμένες στον Διόνυσο και στο κρασί, ενώ κατά την τρίτη ημέρα τιμούσαν τους νεκρούς. Η μέρα αυτή ονομάζονταν Χύτρες ή Χύτροι από το σκεύος που χρησιμοποιούσαν για την προετοιμασία του φαγητού. Σύμφωνα με τις αρχαίες παραδόσεις την ημέρα αυτή ανέβαιναν οι ψυχές των νεκρών από τον Κάτω Κόσμο και τριγυρνούσαν στις γειτονιές της πόλης. Όχι πολύ ευχάριστο για τους ζωντανούς κατοίκους! Γι’ αυτό έπαιρναν τα μέτρα τους: άλειφαν με πίσσα τις πόρτες των σπιτιών τους κάτι που θεωρούσαν αποτροπαϊκό, δηλαδή πίστευαν ότι με αυτό τον τρόπο απέτρεπαν την είσοδο του νεκρού στο σπίτι. Επιπλέον τους πρόσφεραν, μαζί και στον Χθόνιο Ερμή, την πανσπερμία, δηλαδή ένα φαγητό που περιείχε όλων των ειδών τους σπόρους μαζί με μέλι. Και όταν αυτή η δυσοίωνη μέρα επιτέλους τελείωνε, οι κύριοι των σπιτιών φώναζαν: «Θύραζε Κᾶρες, οὐκ ἔτ' Ἀνθεστήρια’’ ( ‘’Έξω ψυχές! Τελείωσαν να Ανθεστήρια’’!).
 |
| Εικ. 4 Ερυθρόμορφος κρατήρας του Ευφρονίου. Ο Ύπνος και ο Θάνατος μεταφέρουν το σώμα του νεκρού Σαρπηδόνα. Παρών και ο Ερμής ψυχοπομπός. Περ. 500 π.Χ. Νέα Υόρκη. |
Κάπως έτσι αυτή η συνήθεια φτάνει ως τις μέρες μας όπου κάθε ψυχοσάββατο ετοιμάζουμε και προσφέρουμε κόλλυβα για τους ανθρώπους που έφυγαν από τη ζωή. Όπως και η πανσπερμία (ή πανκαρπία), έτσι και τα κόλλυβα είναι μία προσφορά καρπών προς εκείνους. Για τους αρχαίους ήταν ένας τρόπος να εξευμενίσουν τους νεκρούς ενώ στα χριστιανικά μνημόσυνα και ψυχοσάββατα οι καρποί (τα κόλλυβα) συμβολίζουν την αναγέννηση: ο καρπός πέφτει στο χώμα, αποσυντίθεται, αλλά μέσα από αυτό το σάπιο θα ξαναφυτρώσει και θα ξαναγεννηθεί!
Χρύσα Αρβανίτη
Αρχαιολόγος-Ξεναγός
Chrys, Archéologue Guide en Grèce
Δεν υπάρχουν σχόλια