Ένα μαθηματικό μοντέλο εξηγεί πώς ο εκρωμαϊσμός και το οδικό δίκτυο εξαπλώθηκαν στη Βόρεια Αφρική

Το ρωμαϊκό αμφιθέατρο του El Djem στην Τυνησία. [Credit: Diego Delso / Wikimedia Commons] Μια διεπιστημονική ομάδα ερευνητών από διάφορα γερ...

Το ρωμαϊκό αμφιθέατρο του El Djem στην Τυνησία.
[Credit: Diego Delso / Wikimedia Commons]

Μια διεπιστημονική ομάδα ερευνητών από διάφορα γερμανικά ιδρύματα, συμπεριλαμβανομένου του Ινστιτούτου Zuse του Βερολίνου και του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου, ανέπτυξε ένα μαθηματικό μοντέλο που υπόσχεται να φέρει επανάσταση στην κατανόησή μας για το πώς εξαπλώθηκε η ρωμαϊκή επιρροή στη Βόρεια Αφρική πριν από δύο χιλιετίες.

Η μελέτη προσφέρει μια νέα και ποσοτική ματιά σε ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά φαινόμενα: την επέκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και τη διάχυση του πολιτισμού της σε τεράστιες περιοχές. Οι συγγραφείς, με επικεφαλής τη δρα Nataša Djurdjevac Conrad, εστίασαν την έρευνά τους στην επικράτεια της σημερινής Τυνησίας, η οποία στην αρχαιότητα αποτελούσε τμήμα της καρδιάς της ρωμαϊκής επαρχίας Africa Proconsular.

Ο εκρωμαϊσμός, η σύνθετη διαδικασία με την οποία ο ρωμαϊκός πολιτισμός, η τεχνολογία, η διοίκηση και ο τρόπος ζωής εξαπλώθηκαν σε όλη τη Μεσόγειο και πέραν αυτής, αποτελεί αντικείμενο έντονης ακαδημαϊκής συζήτησης εδώ και γενιές. Ωστόσο, μέχρι σήμερα, οι μελετητές δεν διέθεταν εργαλεία που να τους επιτρέπουν να μοντελοποιήσουν μαθηματικά τη χωροχρονική δυναμική αυτού του φαινομένου. Σε αυτό το σημείο η νέα μελέτη σηματοδοτεί μια καμπή.

Τοποθεσία της περιοχής ενδιαφέροντος (μικρότερος χάρτης) και γεωγραφική κατανομή των επιλεγμένων δήμων και ορόσημων που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα μελέτη, μαζί με το ρωμαϊκό οδικό δίκτυο. [Credit: ND Conrad et al.]

Η ερευνητική ομάδα ανέπτυξε ένα εξελιγμένο μαθηματικό μοντέλο που, με βάση περιορισμένα αλλά ακριβή αρχαιολογικά δεδομένα, ανακατασκευάζει την πιθανή σειρά «ενεργοποίησης» του δικτύου των ρωμαϊκών δρόμων στη Βόρεια Αφρική. Αυτό το οδικό δίκτυο αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά που επέτρεψε την επέκταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας και επιρροής, διευκολύνοντας τη μετακίνηση ανθρώπων, ιδεών, αγαθών και, φυσικά, λεγεώνων.

Για να κατασκευάσουν το μοντέλο τους, οι ερευνητές βασίστηκαν σε δύο κύριες πηγές αρχαιολογικών στοιχείων. Από τη μία πλευρά, τα φυσικά κατάλοιπα του εκτεταμένου δικτύου ρωμαϊκών δρόμων, τα οποία είναι ακόμη και σήμερα ορατά σε πολλά σημεία του βορειοαφρικανικού τοπίου. Από την άλλη, τις επιγραφές που κατέγραφαν τις αλλαγές στο διοικητικό καθεστώς των πόλεων και των οικισμών της περιοχής. Αυτά τα διατάγματα δημοτικής προαγωγής, με τα οποία μια κοινότητα μπορούσε να ανέβει στη ρωμαϊκή ιεραρχία από αποικία σε municipium ή civitas, παρέχουν πολύτιμα χρονικά σημεία αναφοράς.

Το μοντέλο που ανέπτυξε η γερμανική ομάδα θεωρεί τον εκρωμαϊσμό ως μια διαδικασία πολιτισμικής διάχυσης, ανάλογη σε ορισμένες βασικές πτυχές με την εξάπλωση μιας επιδημίας. Ωστόσο, οι συγγραφείς φροντίζουν να επισημάνουν ότι η αναλογία αυτή είναι περιορισμένη και δεν σημαίνει ότι η πολιτισμική εξάπλωση είναι ισοδύναμη με μια μόλυνση. Αντίθετα, το μοντέλο εστιάζει στο πώς οι υποδομές μεταφοράς -οι ρωμαϊκοί δρόμοι- διευκόλυναν την κοινωνική αλληλεπίδραση και την πολιτιστική ανταλλαγή σε ολόκληρη την επικράτεια.

Χρονική εξέλιξη της υλοποίησης μιας διαδικασίας διάδοσης. 

[Credit: ND Conrad et al.]

Μία από τις πιο αξιοσημείωτες καινοτομίες της μελέτης είναι η εστίασή της στη χρονική διάσταση του εκρωμαϊσμού. Ενώ η χωρική κατανομή των ρωμαϊκών οικισμών στη Βόρεια Αφρική είναι γνωστή χάρη σε δεκαετίες αρχαιολογικής έρευνας, η χρονική ακολουθία με την οποία οι τόποι αυτοί ενσωματώθηκαν στη ρωμαϊκή τροχιά ήταν πολύ πιο δύσκολο να καθοριστεί. Το νέο μοντέλο επιτρέπει τη δημιουργία πιθανών σεναρίων για το πώς και πότε «ενεργοποιήθηκαν» διάφορα τμήματα του οδικού δικτύου, συνδέοντας σταδιακά διάφορους οικισμούς.

Οι ερευνητές εφάρμοσαν το μοντέλο τους στη συγκεκριμένη περίπτωση της αρχαίας Τυνησίας, βαθμονομώντας το με τα διαθέσιμα αρχαιολογικά δεδομένα. Το αποτέλεσμα είναι μια συναρπαστική αναπαράσταση του τρόπου με τον οποίο το δίκτυο των ρωμαϊκών δρόμων στην περιοχή θα μπορούσε να έχει αναπτυχθεί κατά τους πρώτους αιώνες της εποχής μας. Αυτός ο χωροχρονικός «σκελετός» παρέχει ένα πλαίσιο πάνω στο οποίο μπορούν πλέον να αναλυθούν άλλες πτυχές του εκρωμαϊσμού και της ζωής στην αφρικανική επαρχία.

Οι ερευνητές ερμηνεύουν τις παρατηρήσεις που έγιναν με τη χρήση του προτεινόμενου μοντέλου σε σχέση με το ιστορικό πλαίσιο της ρωμιοποίησης στην αρχαία Τυνησία: «φαίνεται να υπάρχει ευρεία συναίνεση όσον αφορά την κατασκευή δρόμων ως χαρακτηριστικό γνώρισμα του εκρωμαϊσμού. Ο βαθμός στον οποίο αυτό συνέπεσε με μια ουσιαστική αναδιαμόρφωση του ίδιου του οικιστικού συστήματος εξαρτιόταν τόσο από τις προηγούμενες περιφερειακές συνθήκες όσο και από τα ρωμαϊκά στρατηγικά συμφέροντα. Στην περιοχή μελέτης μας, τα κυρίαρχα οικονομικά κέντρα στο εσωτερικό (όπως η Thugga), καθώς και τα εμπορικά λιμάνια στην ανατολική ακτή (όπως το Hadrumetum), διατηρούν την προ-ρωμαϊκή τους σημασία και εμφανίζονται ως κόμβοι συνδεσιμότητας στην αλληλουχία της ενεργοποίησης των δρόμων», εξηγούν. Οι παρατηρήσεις αυτές παρέχουν περαιτέρω στήριξη στην άποψη ότι οι Ρωμαίοι ηγεμόνες ενίσχυσαν την υπάρχουσα ιεραρχία των οικισμών αντί να προβούν σε σημαντικές αλλαγές σε αυτήν.

Πιθανότητες προσωρινής ενεργοποίησης οδικών τμημάτων. Οι εκρωμαϊσμένοι δήμοι σημειώνονται με κόκκινο χρώμα. [Credit: ND Conrad et al.]

Οι συγγραφείς υπογραμμίζουν την ευελιξία του μοντέλου: «Αν και το εφαρμόσαμε στη συγκεκριμένη περίπτωση της ρωμαϊκής Τυνησίας, η προσέγγισή μας είναι αρκετά ευέλικτη ώστε να προσαρμοστεί σε άλλα παρόμοια αρχαιολογικά σενάρια. Πιστεύουμε ότι μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο για τη διερεύνηση των διαδικασιών πολιτισμικής διάχυσης σε άλλες περιοχές και ιστορικές περιόδους».

Η μελέτη δεν είναι χωρίς περιορισμούς, όπως ειλικρινά αναγνωρίζουν οι συγγραφείς. Η έλλειψη ακριβών χρονικών δεδομένων στο αρχαιολογικό αρχείο παραμένει μια πρόκληση και το μοντέλο πρέπει να κάνει ορισμένες υποθέσεις για να καλύψει τα κενά. Ωστόσο, οι ερευνητές διεξήγαγαν εκτεταμένες αναλύσεις ευαισθησίας και σταθερότητας για να επικυρώσουν την ευρωστία των αποτελεσμάτων τους.

Η δημοσίευση αυτής της καινοτόμου μελέτης σε ένα περιοδικό ανοικτής πρόσβασης όπως το PLOS ONE εξασφαλίζει ότι τα ευρήματα και η μεθοδολογία της θα είναι διαθέσιμα σε ολόκληρη την επιστημονική κοινότητα. Οι συγγραφείς προχώρησαν ακόμη παραπέρα καθιστώντας τόσο τον κώδικα όσο και τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνά τους διαθέσιμα στο κοινό μέσω της πλατφόρμας Zenodo. Αυτή η διαφάνεια όχι μόνο διευκολύνει την αναπαραγωγιμότητα της μελέτης, αλλά επιτρέπει επίσης σε άλλους ερευνητές να προσαρμόσουν και να επεκτείνουν το μοντέλο για τα δικά τους έργα.

Το έργο της γερμανικής ομάδας εντάσσεται στο πλαίσιο μιας αυξανόμενης τάσης προς την εφαρμογή ποσοτικών και υπολογιστικών μεθόδων στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. Αυτή η σύγκλιση των επιστημονικών κλάδων, που συχνά αναφέρεται ως «ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες», ανοίγει νέους δρόμους για τη μελέτη του παρελθόντος. Στην περίπτωση της αρχαιολογίας, οι προσεγγίσεις αυτές επιτρέπουν την εξαγωγή πολύτιμων πληροφοριών από κατακερματισμένα σύνολα δεδομένων και την αντιμετώπιση ερωτημάτων που προηγουμένως έμοιαζαν να είναι εκτός της εμβέλειας της συστηματικής έρευνας.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Conrad ND, Chemnitz R, Kostré M, Schweigart F, Fless F, Schütte C, et al. (2024) A mathematical perspective on Romanisation: Modelling the Roman road activation process in ancient Tunisia. PLoS ONE 19(9): e0309752. doi.org/10.1371/journal.pone.0309752

Πηγή: LBV Magazine