Ο πιο λεπτομερής χάρτης του οδικού δικτύου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αποκαλύπτει ότι γνωρίζουμε με βεβαιότητα τη θέση μόνο το 2,7% των δρόμων της

Καλλιτεχνική αναπαράσταση ρωμαϊκού δρόμου. [Credit: ArtasMedia / Minerva / Itiner-e] Μια διεθνής ομάδα ερευνητών δημοσιεύει τον πρώτο ψηφιακ...

Καλλιτεχνική αναπαράσταση ρωμαϊκού δρόμου.
[Credit: ArtasMedia / Minerva / Itiner-e]

Μια διεθνής ομάδα ερευνητών δημοσιεύει τον πρώτο ψηφιακό άτλαντα υψηλής ανάλυσης των ρωμαϊκών δρόμων, διπλασιάζοντας το γνωστό μήκος τους και αποκαλύπτοντας τα τεράστια κενά στις γνώσεις μας.

Φανταστείτε έναν χάρτη που δείχνει, με πρωτοφανή λεπτομέρεια, το τεράστιο δίκτυο δρόμων που κάποτε συνέδεε την απέραντη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, από τις βροχερές περιοχές της Βρετανίας έως τις ερήμους της Αιγύπτου και της Συρίας. Αυτός ο χάρτης υπάρχει πλέον. Ονομάζεται Itiner-e και είναι το αποτέλεσμα μιας κολοσσιαίας διεθνούς ερευνητικής προσπάθειας που χαρτογράφησε σχεδόν 300.000 χιλιόμετρα ρωμαϊκών δρόμων — σχεδόν το διπλάσιο από ό,τι ήταν γνωστό μέχρι τώρα.

Αυτό το νέο σύνολο δεδομένων, που παρουσιάζεται σε ένα άρθρο που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Scientific Data, διευρύνει την κατανόησή μας για την υποδομή που στήριζε το εμπόριο, τον στρατό και την αυτοκρατορική διοίκηση για αιώνες, ενώ παράλληλα ρίχνει φως στα όρια της γνώσης μας: μόνο το 2,737% της θέσης αυτών των δρόμων είναι γνωστό με απόλυτη βεβαιότητα.

Το οδικό δίκτυο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν θεμελιώδες για τη διαμόρφωση της κυκλοφορίας ανθρώπων, αγαθών και ιδεών, καθώς και για τη διατήρηση του αυτοκρατορικού ελέγχου. Ωστόσο, παρά τις αιώνες έρευνας, παραμένει ατελώς χαρτογραφημένο και ανεπαρκώς ενοποιημένο μεταξύ διαφορετικών πηγών, σημειώνουν οι συγγραφείς, με επικεφαλής τους Pau de Soto, Adam Pažout και Tom Brughmans. Το Itiner-e στοχεύει να καλύψει αυτό το κενό.

Το Itiner-e είναι ο πιο ολοκληρωμένος χάρτης των ρωμαϊκών δρόμων.
[Credit: ArtasMedia / Minerva / Itiner-e]

Ένα κολοσσιαίο έργο: από την ιδέα στον ψηφιακό χάρτη

Η δημιουργία του Itiner-e ήταν ένα τιτάνιο έργο, το οποίο πραγματοποιήθηκε μεταξύ 2020 και 2024 από μια ομάδα περισσότερων από είκοσι ερευνητών από ιδρύματα σε όλη την Ευρώπη. Το έργο διαρθρώθηκε σε τρεις σχολαστικές φάσεις:

1. Ταυτοποίηση: Οι ερευνητές εντόπισαν χιλιάδες πηγές — από ιστορικά κείμενα όπως το Itinerarium Antonini και το Tabula Peutingeriana (ένα είδος αρχαίου χάρτη ταξιδιού), έως εκθέσεις αρχαιολογικών ανασκαφών, ευρήματα ορόσημων (πέτρινες ενδείξεις που υποδεικνύουν αποστάσεις) και προηγούμενες περιφερειακές μελέτες.

2. Εντοπισμός: Μόλις εντοπιζόταν μια διαδρομή στα κείμενα, έπρεπε να εντοπιστεί και στο έδαφος. Για το σκοπό αυτό, η ομάδα χρησιμοποίησε ένα συνδυασμό σύγχρονων και ιστορικών εργαλείων: ιστορικές αεροφωτογραφίες από τη δεκαετία του 1950, τρέχουσες δορυφορικές εικόνες (όπως Google Earth ή ESRI) και ακόμη και κατασκοπευτικές εικόνες από τον Ψυχρό Πόλεμο, χρησιμοποιώντας εικόνες από τον κατασκοπευτικό δορυφόρο Corona (από το 1967 έως το 1972) για να αποτυπώσουν το τοπίο πριν τα μεγάλα σύγχρονα φράγματα πλημμυρίσουν ολόκληρες κοιλάδες. Χρησιμοποίησαν επίσης σύγχρονους και τοπογραφικούς χάρτες του 19ου-20ου αιώνα, στους οποίους πολλές από αυτές τις διαδρομές εξακολουθούν να εμφανίζονται ως Via Romana.

3. Ψηφιοποίηση: Κάθε τμήμα του δρόμου σχεδιάστηκε χειροκίνητα σε ένα Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών (GIS), προσαρμόζοντας τη διαδρομή στην πραγματικότητα του εδάφους. Αντί να σχεδιάσουμε μια ευθεία γραμμή για να διασχίσουμε ένα βουνό, οι δρόμοι μας ακολουθούν ένα ελικοειδές πέρασμα, εξηγούν οι ερευνητές. Αυτή η προσέγγιση, πολύ πιο ρεαλιστική, έχει ως αποτέλεσμα μακρύτερες και πιο λεπτομερείς διαδρομές.

Το έργο ήταν μια συνεργασία διαφόρων πρωτοβουλιών, ιδίως της MINERVA, η οποία επικεντρώθηκε στη Βόρεια Αφρική, την Εγγύς Ανατολή, τη Μικρά Ασία και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, και της Viator-e, η οποία κάλυψε τη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Εκπληκτικά στοιχεία και μια απροσδόκητη αποκάλυψη

Το τελικό αποτέλεσμα είναι ένας χάρτης που καλύπτει έκταση σχεδόν 4.000.000 km² — το έδαφος της Αυτοκρατορίας στην μεγαλύτερη έκτασή της, γύρω στο 150 μ.Χ. Το οδικό δίκτυο Itiner-e περιλαμβάνει 299.171 χιλιόμετρα διαδρομών, χωρισμένα σε 14.769 τμήματα. Ο αριθμός αυτός υπερβαίνει κατά πολύ τα 188.555 χιλιόμετρα του προηγούμενου συνόλου δεδομένων αναφοράς (ο Ψηφιακός Άτλας των Ρωμαϊκών και Μεσαιωνικών Πολιτισμών).

Από το σύνολο αυτό, 103.478 χιλιόμετρα (34,58%) ταξινομούνται ως κύριες οδοί. Αυτές ήταν οι εθνικές οδοί της εποχής τους, όπως τεκμηριώνεται από ορόσημα ή ιστορικές πηγές. Οι συγγραφείς θεωρούν απίθανο να αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός αυτός στο μέλλον, καθώς πρόκειται για τις καλύτερα μελετημένες διαδρομές.

Τα υπόλοιπα 195.693 χιλιόμετρα (65,42%) είναι δευτερεύοντες δρόμοι. Αυτοί αντανακλούν την τοπική και περιφερειακή κινητικότητα και είναι εκεί όπου μελλοντικές έρευνες θα μπορούσαν να αποκαλύψουν πολλά περισσότερα χιλιόμετρα.

Ωστόσο, η πιο εντυπωσιακή αποκάλυψη της μελέτης δεν είναι η διάρκεια, αλλά η αβεβαιότητα. Η ομάδα εισήγαγε κατηγορίες βεβαιότητας για κάθε τμήμα, με ένα αποκαλυπτικό αποτέλεσμα:

• Βέβαιο (2,737%): Τμήματα καλά τεκμηριωμένα και ψηφιοποιημένα με υψηλή χωρική ακρίβεια (απόκλιση μικρότερη από 50 μέτρα σε ορεινό έδαφος, μικρότερη από 200 μέτρα σε επίπεδες περιοχές).

• Εικαστικό (89,818%): Δρόμοι που έχουν εντοπιστεί, αλλά η ακριβής θέση τους έχει χαμηλότερο επίπεδο τεκμηρίωσης. Συχνά, η διαδρομή τους συνάγεται ακολουθώντας σύγχρονους δρόμους ή λογικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά, τα οποία επιβεβαιώνονται από διάσπαρτα αρχαιολογικά ευρήματα.

• Υποθετικά (7,445%): Δρόμοι που υποτίθεται ότι υπήρχαν, αλλά για τους οποίους δεν υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία για τον ακριβή εντοπισμό τους, ή σε περιοχές όπου η υποδομή ήταν λιγότερο σταθερή, όπως έρημοι με πολλαπλές πιθανές παράλληλες διαδρομές.

Αυτό το στοιχείο είναι κρίσιμο: δείχνει μια ασυμφωνία μεταξύ της γνώσης μας για την ύπαρξη και τη θέση των ρωμαϊκών δρόμων: γνωρίζουμε ότι όλοι οι δρόμοι που περιλαμβάνονται χρησιμοποιήθηκαν σε κάποιο σημείο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, αλλά η ακριβής θέση τους είναι αβέβαιη.

Παραδείγματα της διαδικασίας εντοπισμού δρόμων. (α) Ένας ρωμαϊκός δρόμος που αναγράφεται ως «Voie Romaine» σε τοπογραφικό χάρτη (Levant 1:50.000) που φεύγει από την αρχαία Βόστρα (Bosra esh-Sham, Συρία) προς τα δυτικά. (b) Η Via Hadriana στην ανατολική έρημο της Αιγύπτου εμφανίζεται ως ένα ευρύ, ανοιχτόχρωμο γραμμικό στοιχείο σε πιο σκούρο έδαφος στις δορυφορικές εικόνες. (c) Το πέρασμα Klimax μεταξύ Άργους και Μαντίνειας στην Ελλάδα μπορεί να αναγνωριστεί ως ένα απότομο μονοπάτι με στροφές στο βουνό, που επικαλύπτεται εν μέρει από ένα σύγχρονο ευρύτερο μονοπάτι. (d) Οι ορθογώνιες ρωμαϊκές χωροταξικές διαιρέσεις διατηρούνται από τους σύγχρονους δρόμους βόρεια της Πάδοβας, στην Ιταλία. (e) Ένας δρόμος που έχει σχεδιαστεί στο φύλλο Tabula Imperii Romani Iudaea/Palaestina. (f) H ίδια περιοχή στον σύγχρονο τοπογραφικό χάρτη του Ισραήλ σε κλίμακα 1:50.000, όπου αναγράφεται «ερείπια ρωμαϊκού δρόμου» (στα εβραϊκά), και (g) Η ίδια περιοχή σε σύγχρονη ορθοφωτογραφία, όπου ο ρωμαϊκός δρόμος εμφανίζεται ως ευθεία γραμμή με απότομες στροφές που εκτείνεται περίπου από νοτιοδυτικά προς βορειοανατολικά σε όλη την εικόνα. (h) Ένα παράδειγμα χρήσης δορυφορικών εικόνων Corona για τον εντοπισμό δρόμων γύρω από την αρχαία πόλη της Σαμοσάτα (Samsat, Τουρκία) πριν από τις πλημμύρες (εικόνα αποστολής Corona DS1107-2138DA061-62) και (i) η τρέχουσα κατάστασή της. [Credit: P. de Soto et al. 2025]

Ένας από τους μεγαλύτερους περιορισμούς του έργου είναι η αδυναμία απεικόνισης της εξέλιξης του οδικού δικτύου στο πέρασμα του χρόνου. Η έλλειψη χρονολογικών στοιχείων για τη δημιουργία και την αλλαγή των δρόμων, συγκρίσιμων σε αυτοκρατορική κλίμακα, καθιστά αδύνατη τη δυναμική ανακατασκευή.

Οι δρόμοι δεν εμφανίστηκαν από τη μια μέρα στην άλλη. Η Αυτοκρατορία ενσωμάτωσε και βελτίωσε παλαιότερα μονοπάτια. Τα δίκτυα μεταφορών αναπτύσσονται οργανικά — νέοι δρόμοι κατασκευάζονται πάνω σε παλαιότερους, οι λειτουργίες και τα φυσικά χαρακτηριστικά αλλάζουν και οι διαδρομές παύουν να χρησιμοποιούνται, εξηγεί το άρθρο. Το Itiner-e αντιπροσωπεύει μια «στιγμιότυπο» γύρω στο 150 μ.Χ., αλλά το σύστημα ήταν ένας ζωντανός οργανισμός που άλλαζε με την πάροδο των αιώνων.

Η ποιότητα και η ποσότητα των πληροφοριών διαφέρουν επίσης σημαντικά από περιοχή σε περιοχή, κάτι που η ομάδα έχει αποτυπώσει σε καινοτόμους χάρτες εμπιστοσύνης. Αυτοί οι χάρτες συνδυάζουν δύο παράγοντες:

• Αντιπροσωπευτικότητα: Έχουμε πολλούς δρόμους και είναι ψηφιοποιημένοι με μεγάλη λεπτομέρεια; Περιοχές όπως η Ιβηρική Χερσόνησος, η νότια Γαλλία ή η ανατολική Μεσόγειος παρουσιάζουν «εξαιρετική» ή «άνω του μέσου όρου» αντιπροσωπευτικότητα. Άλλες, όπως η κεντρική Ανατολία, η Κορσική, η Σαρδηνία ή ο μέσος Δούναβης, έχουν «χαμηλή» αντιπροσωπευτικότητα.

• Αξιοπιστία πηγών: Τα δεδομένα βασίζονται σε λεπτομερή σύγχρονα αρχαιολογικά έργα ή σε παλιούς άτλαντες χαμηλής ανάλυσης; Η Βόρεια Αφρική, η Εγγύς Ανατολή και η Ελλάδα, χάρη σε πρόσφατα έργα, έχουν «υψηλή» αξιοπιστία. Αντίθετα, τμήματα των Βαλκανίων ή της Κεντρικής Ευρώπης έχουν «μέτρια» ή «χαμηλή» αξιοπιστία, καθώς βασίζονται σε λιγότερο ακριβείς πηγές.

Ο χάρτης εμπιστοσύνης που προκύπτει είναι ένα αξιόπιστο εργαλείο που υποδεικνύει με σαφήνεια πού πρέπει να επικεντρωθούν οι μελλοντικές ερευνητικές προσπάθειες.

Το Itiner-e είναι ένας ανοιχτός και δωρεάν πόρος που διατίθεται στην πλατφόρμα Zenodo και στον ιστότοπο https://itiner-e.org. Κάθε τμήμα δρόμου έχει ένα μοναδικό αναγνωριστικό (URI) και συνδέεται με αρχαία μέρη στη βάση δεδομένων Pleiades, διευκολύνοντας τη χρήση του σε υπολογιστικές μελέτες.

Οι πιθανές εφαρμογές είναι τεράστιες. Οι συγγραφείς υποδηλώνουν ότι αυτός ο πόρος είναι μετασχηματιστικός για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η κινητικότητα διαμόρφωσε τη συνδεσιμότητα, τη διοίκηση και ακόμη και τη μετάδοση ασθενειών στον αρχαίο κόσμο. Οικονομολόγοι, ιστορικοί, επιδημιολόγοι ή γενετιστές θα μπορούν να χρησιμοποιήσουν αυτά τα δεδομένα για να μοντελοποιήσουν τη ροή αγαθών, ιδεών ή παθογόνων οργανισμών μέσω των αρτηριών της Αυτοκρατορίας.

Επιπλέον, η διαδικτυακή πλατφόρμα έχει σχεδιαστεί για να αναπτύσσεται. Επιτρέπει στην ακαδημαϊκή κοινότητα να προσθέτει νέα δεδομένα ή να προτείνει διορθώσεις, διασφαλίζοντας ότι το Itiner-e δεν είναι ένα στατικό προϊόν, αλλά το σημείο εκκίνησης για μια ολοένα και βαθύτερη κατανόηση της ρωμαϊκής υποδομής.

Το Itiner-e αποτελεί ένα μνημειώδες επίτευγμα στη μελέτη του αρχαίου κόσμου. Διπλασιάζει την γνωστή έκταση του ρωμαϊκού οδικού δικτύου, αλλά ίσως το πιο σημαντικό είναι ότι μας αναγκάζει να είμαστε ταπεινοί μπροστά στα ιστορικά αρχεία. Μας δείχνει την κολοσσιαία φιλοδοξία της Ρώμης να συνδέσει την αυτοκρατορία της, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα, με πρωτοφανή αριθμητική ακρίβεια, πόσα πολλά μένουν ακόμη να ανακαλυφθούν και να επαληθευτούν στον ίδιο τον τόπο που κάποτε περπατούσαν λεγεώνες, έμποροι και ταξιδιώτες πριν από δύο χιλιετίες.

Όπως συμπεραίνουν οι συγγραφείς, αυτή η πηγή καθιστά για πρώτη φορά σαφείς αυτά τα κενά στην τρέχουσα γνώση μας για τους ρωμαϊκούς δρόμους, επιτρέποντας σε αυτές τις πληροφορίες να τροφοδοτήσουν δοκιμές ανθεκτικότητας και ποσοτικοποιήσεις αβεβαιότητας σε μελλοντικές μελέτες, και προσδιορίζοντας πώς και πού οι μελλοντικές προσπάθειες συλλογής δεδομένων μπορούν να βελτιώσουν την κατανόησή μας. Ο πιο πλήρης χάρτης μέχρι σήμερα είναι, πάνω απ' όλα, μία πυξίδα που καθοδηγεί την έρευνα του αύριο.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

de Soto, P., Pažout, A., Brughmans, T. et al. Itiner-e: A high-resolution dataset of roads of the Roman Empire. Sci Data 12, 1731 (2025). doi.org/10.1038/s41597-025-06140-z

Πηγή: LBV Magazine