Η αθηναϊκή διαχρονία της Μονής Πετράκη

Η μακραίωνη και εν πολλοίς άγνωστη ιστορία της Μονής Πετράκη αποκαλύπτεται μέσα από μια νέα, μνημειώδη έκδοση που χρηματοδοτήθηκε εξ ολοκλήρ...

Η μακραίωνη και εν πολλοίς άγνωστη ιστορία της Μονής Πετράκη αποκαλύπτεται μέσα από μια νέα, μνημειώδη έκδοση που χρηματοδοτήθηκε εξ ολοκλήρου από το Κοινωφελές Ιδρυμα Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου (φωτ. ΑΝΤΩΝΗΣ ΒΕΝΙΤΗΣ).

Εκείνος ο λόγιος ιατρός, ο ιατροφιλόσοφος, ο Πέτρος Παπασταμάτης, από τα τιμημένα χώματα της Δημητσάνας, με σπουδές στη Μονή Φιλοσόφου, που έφτασε στην Αθήνα τον 17ο αιώνα, κατά ένα τρόπο άλλαξε την ιστορία. Είχε αποκτήσει μόρφωση, γνώσεις ιατρικής πιθανώς στην Ιταλία, ο χαρακτήρας του ήταν ευπροσήγορος, η επιθυμία του ήταν να γίνει μοναχός. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, πολλές μονές ιδρύονταν στις πλαγιές των ορεινών όγκων της Αθήνας, και ο Πέτρος Παπασταμάτης, μοναχός Παρθένιος τότε, βρήκε καταφύγιο στον Καρέα.

Η απαρχή της συναρπαστικής ιστορίας της Μονής Πετράκη, όπως είναι κατανοητή σήμερα αν και εν πολλοίς άγνωστη στο ευρύ κοινό, αρχίζει γύρω στο 1670, όταν ο Παρθένιος («Πετράκης» για τους Αθηναίους) έχοντας ανακαινίσει το παλαιό μετόχι της Μονής Τιμίου Προδρόμου-Καρέα, αποφασίζει να κατηφορίσει στα πεδινά. Ήταν μια γενικότερη τάση στη διάρκεια του 17ου αιώνα στην Αττική, όταν οι πιο προσιτές και εύφορες περιοχές γίνονταν πιο ελκυστικές. Ο ιερομόναχος Παρθένιος αποφάσισε να εγκατασταθεί στη μικρή μονή Κουκοπούλη, στη σημερινή Μονή Ασωμάτων Ταξιαρχών, γνωστή σε όλους ως Μονή Πετράκη στο κέντρο της Αθήνας. Ο παλαιός βυζαντινός πυρήνας ανασυστάθηκε και η Μονή αναγεννήθηκε. Μια νέα εποχή ανέτειλε τότε για την Αθήνα, καθώς η Μονή Πετράκη με το κύρος που αποκτούσε μέσα από την κοινωνική αποδοχή και τις υπηρεσίες που πρόσφερε (ιατρικές, πνευματικές, κ.ά.) ήταν ένας φάρος γνώσης και ελευθερίας στην τουρκοκρατούμενη πόλη.

Λήψη της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, στην οδό Σουηδίας, βορείως της Μονής Πετράκη. Χτίστηκε την περίοδο 1923-25 σε οικόπεδο 5.625 τ.μ. που προσέφερε η Μονή Πετράκη το 1922 (φωτ. ΑΝΤΩΝΗΣ ΒΕΝΙΤΗΣ).

Είναι πράγματι εντυπωσιακό να σκεφτεί κανείς το θαύμα που συντελέστηκε στη Μονή Πετράκη από τα τέλη του 17ου αιώνα ώς τις μέρες μας και πόσο περιορισμένη είναι η λαϊκή γνώση για τη λαμπρή αυτή πορεία. Η εκδοτική πρωτοβουλία για έναν τόμο που βιογραφεί τη Μονή δεν είναι μόνο ένα πνευματικό επίτευγμα αλλά και μια δικαίωση για τη Μονή, που είναι ίσως ο μεγαλύτερος κοινωνικός ευεργέτης στην ιστορία των Αθηνών. Η περιουσία της Μονής ήταν τεράστια, κυρίως δε η κτηματική περιουσία που απλωνόταν σε όλο το λεκανοπέδιο από την Κηφισιά ώς το Νέο Φάληρο, από τον Μαραθώνα ώς τη Βούλα και από το Πικέρμι στα κεντρικά οικόπεδα της αναγεννημένης Αθήνας. Τα περισσότερα νοσοκομεία, εκπαιδευτικά και κοινωφελή ιδρύματα ανεγέρθηκαν σε γη που παραχώρησε η Μονή Πετράκη. Δικαίως ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Ιερώνυμος Β΄ χαρακτηρίζει τη Μονή «πνευματικό λειμώνα εντός των αυχμηρών Αθηνών».

Η έκδοση ολοκληρώθηκε με τη χορηγία του κ. Αθανάσιου Μαρτίνου (ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ, Ιδρυμα Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου) και είναι το αποτέλεσμα της επιμέλειας του ιστορικού τέχνης Γιώργου Μυλωνά και του καλλιτεχνικού σχεδιασμού της Μαρίας Στέφωση. «Η ιστορία της Μονής είναι ιστορία προσφοράς, ευεργεσιών, παροχών, περιθάλψεως και συναντιλήψεως», γράφει ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Θαυμακού, κ. Ιάκωβος, καθηγούμενος Ιεράς Μονής Ασωμάτων – Πετράκη. Είναι εντυπωσιακό να αναλογιστεί κανείς πως η Ακαδημία Αθηνών, ο Ευαγγελισμός, η Μαράσλειος, το Αιγινήτειο και το Αρεταίειο, η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη και πλήθος ακόμη ιδρυμάτων ανεγέρθηκαν με ευεργεσία της Μονής Πετράκη. Γεγονός μοναδικό και αξιοσημείωτο.

Το βιβλίο έχει αυτόνομο πνευματικό βάρος με κείμενα που αποτελούν εμβριθείς μελέτες. Ο Γεώργιος Τσούτσος, πολιτικός επιστήμων, ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας και συνεργάτης Βιβλιοθήκης της Ιεράς Συνόδου, γράφει για το έργο της Μονής και την προσφορά στους Αθηναίους. Ο Σοφοκλής Δημητρακόπουλος, θεολόγος, συνεργάτης της Ακαδημίας Αθηνών γράφει για τον ιδρυτή της Μονής, τον ιερομόναχο Παρθένιο (Πέτρο Παπασταμάτη) και τους ηγουμένους εκ της γενεάς Πετράκη. Η Ιωάννα Στουφή, καθηγήτρια της Χριστιανικής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, αναλύει σε δύο κεφάλαια τους αισθητικούς και καλλιτεχνικούς θησαυρούς στο Καθολικό της Ιεράς Μονής Αγίων Ασωμάτων – Πετράκη και στα μετόχια της Μονής.

Όπως η ίδια επισημαίνει πρόκειται για την «παλαιότερη σωζόμενη και σε λειτουργία βυζαντινή εκκλησία της Αθήνας και οι τοιχογραφίες της είναι έργο του σημαντικού ζωγράφου της όψιμης μεταβυζαντινής ζωγραφικής, Γεωργίου Μάρκου» (1719). Ο Γιώργος Μυλωνάς, με τις βαθιές περί την τέχνη γνώσεις του, γράφει για τα κειμήλια της Μονής Πετράκη. Παράλληλα με την έκδοση στα ελληνικά, εκδόθηκε και έκδοση στην αγγλική γλώσσα σε μετάφραση του δρος Νικολάου Κ. Πετρόπουλου, φιλολόγου και επίσημου μεταφραστή του Αρχιεπισκόπου Αθηνών.

Κατανοώντας την ιστορία της Αθήνας από την αρχή

Η Μονή Πετράκη είναι η παλαιότερη σωζόμενη σε λειτουργία βυζαντινή εκκλησία της Αθήνας με σημαντικές μεταβυζαντινές τοιχογραφίες.

Ο τόμος για τη Μονή Πετράκη που μόλις κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου διατίθεται σε βιβλιοθήκες και για ερευνητικούς σκοπούς και αποτελεί ένα δέλεαρ για περαιτέρω γνώση. Πέρα από την προσέγγιση στους καλλιτεχνικούς θησαυρούς, η ίδια η ιστορία της Μονής έτσι όπως αναπτύχθηκε σε αντίξοες συνθήκες είναι μια παράλληλη ιστόρηση της ίδιας της ιστορίας της Αθήνας. Το βλέμμα που γεννιέται, μέσα από το βιβλίο αυτό, κυρίως για τον 17ο και 18ο αιώνα, δίνει τη δυνατότητα ερμηνείας σε θέματα εσωτερικής γεωγραφίας της Αθήνας, κοινωνικής ιεραρχίας, θρησκευτικής πίστης και κτηματικής ανάπτυξης.

Αυτή η τελευταία διάσταση είναι εντυπωσιακή και προκύπτει από τη σοφή διαχείριση των περιουσιακών στοιχείων της Μονής από όλη τη σειρά των ηγουμένων επί σειρά δεκαετιών. Λιγότερο γνωστός είναι ο αγώνας της Μονής να περιφρουρήσει την αυτονομία της επί οθωμανικής διοίκησης χάρη στη φωτισμένη ηγεσία της και στα προνόμια που κατόρθωσε να εξασφαλίσει. Ιδιαίτερης σημασίας ήταν το έργο του ηγουμένου Διονυσίου Α΄ Πετράκη (1793-1822), ο οποίος πρακτικός γιατρός, χωρίς ευρεία παιδεία αλλά άκρως φιλομαθής. Ο Δημήτριος Καμπούρογλου γράφει ότι του «ανήκει δικαιωματικώς ο τίτλος του Μεγάλου Ανδρός» (σύμφωνα με την έρευνα του Σοφοκλή Δημητρακόπουλου). Αλλά το μεγαλύτερο επίτευγμα του Διονυσίου Α΄ ήταν να αποσπάσει από τους οθωμανούς έγγραφο σύμφωνα με το οποίο εξασφαλίστηκε για τη Μονή ο χαρακτηρισμός του βακουφίου για όλη τη μοναστηριακή περιουσία (το 1796 επί Σελήμ Β΄). Αυτή η σημαντική διπλωματική επιτυχία σήμαινε απαλλαγή από δυσβάστακτους φόρους. Ο Διονύσιος Β΄, μαζί με άλλους εξέχοντες Αθηναίους, είχε μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη, όπου επέτυχε επίσης την απαλλαγή των Αθηνών από τον διαβόητο βοεβόδα Χατζή Αλή Χασεκή (1775-1795).

Η συσσώρευση μεγάλης κτηματικής περιουσίας από τα πολλά έσοδα της Μονής ήταν ένας τρόπος ευεργεσίας της πόλεως των Αθηνών μετά την απελευθέρωση. Οι εκτάσεις της Μονής που απλώνονταν σε όλο το Λεκανοπέδιο αιμοδότησαν το ελληνικό κράτος και πλήθος κοινωφελών ιδρυμάτων επιτρέποντας επί της ουσίας την ανάπτυξη της πρωτεύουσας και της πύκνωσης του κοινωνικού ιστού. Η Μονή Πετράκη ως μεγάλος ευεργέτης της Αθήνας μας δείχνει επίσης τη συνέχεια της αθηναϊκής ζωής πέρα από τις τομές της πολιτικής και εθνικής Ιστορίας, καθώς ήταν κοντά στην κοινωνία της Αθήνας τόσο επί τουρκοκρατίας όσο και επί των ημερών του ελεύθερου εθνικού βίου.

Η εξωστρέφεια προς την ευρύτερη κοινωνία, την οποία επιτρέπει και ενθαρρύνει η μνημειώδης αυτή έκδοση, μπορεί να προκαλέσει νέα ώθηση για μελέτη και να απελευθερώσει ερευνητικό έδαφος για τον εμπλουτισμό της ιστορίας της Αθήνας μέσα από την κοινωνική της οργάνωση, την πολιτική της γεωγραφία και τη σχέση Εκκλησίας και κοινωνίας όπως αυτή εκπροσωπείται παραδειγματικά στην περίπτωση της Μονής Πετράκη.

Ο μεγαλύτερος κοινωνικός ευεργέτης

Η Μονή Πετράκη δώρισε γη και κεφάλαια για να ανεγερθεί πλήθος νοσοκομείων καθώς και εκπαιδευτικών και κοινωφελών ιδρυμάτων. Ενδεικτικά:

• Πανεπιστήμιο Αθηνών και Πολιτικό/Δημοτικό Νοσοκομείο, νυν Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων (1837)

• Ριζάρειος Σχολή (1842, 1856)

• Κοιμητήριο Κηφισιάς (1853)

• Ακαδημία Αθηνών (1859)

• Αιγινήτειο (1860)

• Σχολείο των Τεχνών, οδός Πειραιώς (1867)

• Πτωχοκομείο Ελεήμονος Εταιρείας (1873)

• Εθνική Βιβλιοθήκη (1875)

• Μαράσλειος Παιδαγωγική Ακαδημία (1876)

• Ευαγγελισμός (1880-1890)