Οι στρώσεις του χρόνου στην Αθήνα

«Οδός Πανεπιστημίου», έργο του Παύλου Μαθιόπουλου (φωτογράφιση: Νίκος Δουγέκος, πηγή: Συλλογή της Αθηναϊκής Λέσχης). Το ζαχαροπλαστείο του Π...

«Οδός Πανεπιστημίου», έργο του Παύλου Μαθιόπουλου (φωτογράφιση: Νίκος Δουγέκος, πηγή: Συλλογή της Αθηναϊκής Λέσχης). Το ζαχαροπλαστείο του Πετρίτση, στέκι των Αθηναίων απέναντι από το Οφθαλμιατρείο και την αθηναϊκή Τριλογία, έβγαζε τραπεζάκια στο πλακόστρωτο πεζοδρόμιο. Στο βάθος αριστερά διακρίνεται το Μέγαρο Σερπιέρη. Η Πανεπιστημίου, χωμάτινη ακόμα, φωτίζεται το σούρουπο από αναμμένους φανοστάτες. Φωτ. ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΛΕΣΧΗΣ

Η Τράπεζα της Ελλάδος ακτινογραφεί το αρχαίο υπέδαφος και τη νεοκλασική προϊστορία του οικοδομικού τετραγώνου της.

Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, το άλμα της Αθήνας ως μητρόπολης σηματοδοτείται συμβολικά αλλά και επί της ουσίας με την ανέγερση δύο οικοδομικών μεγαθηρίων στο κέντρο της πόλης. Το Μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (Σταδίου-Βουκουρεστίου-Πανεπιστημίου-Αμερικής), σε δύο φάσεις, που ολοκληρώθηκαν πριν από τον πόλεμο, και το Μέγαρο της Τράπεζας της Ελλάδος (Πανεπιστημίου – Ομήρου – Σταδίου – Εδουάρδου Λω), επίσης, σε δύο φάσεις, η πρώτη στη δεκαετία του 1930 και η επέκταση στη Σταδίου, τη δεκαετία του 1970. Η Τράπεζα της Ελλάδος, με έτος ίδρυσης 1928, αποκτά (από το 1938 όταν εγκαινιάζεται) περίοπτη πρόσοψη απέναντι από την αστική προθήκη των αρχιτεκτονημάτων του 19ου αιώνα, από την Καθολική Εκκλησία και το Οφθαλμιατρείο ώς την Τριλογία, και υψώνεται στη θέση παλαιότερων οικιστικών στρώσεων που τις σκέπασε η λήθη. Η μεταπολεμική επέκταση προς τη Σταδίου έγινε εις βάρος πλήρως ανεπτυγμένου νεοκλασικού μετώπου από την αθηναϊκή μπελ επόκ, καταγεγραμμένο ως εικόνα σε φωτογραφίες.

Το τετράγωνο 15 επί της Σταδίου. Φωτογραφία: Δημήτρης Παπαδήμος, 1962. Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. Αριστερά εικονίζεται η οικία Καστόρχη, δίπλα, Σταδίου 18, το μεγάλο κτίριο του ΜΤΣ, όπου στεγάστηκαν το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο και το Κρατικό Ενεχυροδανειστήριο. Σε εξέλιξη βρίσκεται η κατεδάφιση των δύο επόμενων κτιρίων προς την Ομήρου.

Ενας τόμος, πραγματικό εκδοτικό επίτευγμα, ήρθε στο φως ως ένα δώρο της έρευνας από την ίδια την Τράπεζα της Ελλάδος. Η έκδοση, εκτός εμπορίου αλλά προσβάσιμη από την ιστοσελίδα της Τράπεζας, έχει τίτλο «Εκ θεμελίων» και ιστορεί όλες τις στρώσεις του χρόνου στο οικοδομικό τετράγωνο 15, σύμφωνα με τους πρώτους χάρτες της νεότερης Αθήνας. Είναι μια συναρπαστική τομογραφία στη στρωματογραφία της πρωτεύουσας, που φέρνει στον νου πλήθος πρωτογενών πληροφοριών για τη διαχρονία της αθηναϊκής ζωής από τους γεωμετρικούς χρόνους ώς την πρόσφατη περίοδο, εκεί ακριβώς όπου υψώνεται το Μέγαρο της Τράπεζας της Ελλάδος. Είναι έκδοση του Κέντρου Πολιτισμού, Ερευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος, με διευθυντή τον Παναγιώτη Παναγάκη, και αποτέλεσμα της έρευνας της αρχαιολόγου Κλεοπάτρας Παπαευαγγέλου – Γκενάκου, η οποία επί μία διετία ερεύνησε διεξοδικά οτιδήποτε είχε σχέση με την προϊστορία αυτού του οικοδομικού τετραγώνου.

Αποψη της οδού Σίνα και του Λυκαβηττού από τη σημερινή Εδουάρδου Λω, π. 1910. Φωτογραφία: Albert Winslow Barker. Πηγή: Bryn Mawr College Special Collections, αριθ. 2013.18.151. Αριστερά διακρίνεται μικρό τμήμα του Μεγάρου Σερπιέρη. Δεξιά, τα νεοκλασικά κτίρια στο οικοδομικό τετράγωνο 15, επί της οδού Οφθαλμιατρείου/Εδουάρδου Λω. Στη συνέχεια, εικονίζεται το Οφθαλμιατρείο με τον κήπο του και το συγκρότημα κτιρίων (Σίνα 4, ανέγερση 1897) όπου στεγάστηκε το Λεόντειο Λύκειο Αγιος Διονύσιος.

Η αφετηρία ήταν τα 43 αρχαία αντικείμενα που βρέθηκαν στη διάρκεια της εκσκαφής για τη θεμελίωση του Μεγάρου. Αυτά παρέμεναν αδημοσίευτα και φυλάσσονται από το 1933 στα γραφεία της διοίκησης και από το 2017 – όταν η Τράπεζα απέκτησε άδεια συλλέκτη, μέρος των Συλλογών της. «Ξεκίνησα από τα αγγεία αλλά βρέθηκα μακριά…», λέει η Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου – Γκενάκου, η οποία χάρη στο ερευνητικό της δαιμόνιο προχώρησε σε πλήρη χαρτογράφηση όλων των ιδιοκτησιών στο μεγάλο οικοδομικό τετράγωνο της Τράπεζας από τον 19ο αιώνα ώς τις μεταπολεμικές δεκαετίες. Ηρθαν στο φως ανέλπιστα ευρήματα και συμπληρώθηκαν κενά.

Η Αθήνα σε μια συναρπαστική διαδρομή στον χρόνο ως ένας τόπος συνεχώς βιωμένος, με διαφορές σε πυκνότητα και ένταση, αναδύεται πρωταγωνίστρια. Οι αρχαιολογικές εκσκαφές στο οικόπεδο της Τράπεζας επί της Σταδίου (όπως και οι πληρέστερες ανασκαφές στο οικόπεδο των βασιλικών στάβλων) έχουν αποκαλύψει τις νεκροπόλεις που υπήρχαν στα βορειοανατολικά της πόλης, για αυτό και όλα τα ευρήματα είναι κτερίσματα πλην του μεγάλου γεωμετρικού αμφορέα που ήταν, όμως, τεφροδόχο αγγείο γυναικείας ταφής. Οπως λέει η Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου – Γκενάκου, ήταν γνωστό πως εκεί βρίσκονταν τα νεκροταφεία, έξω από τα τείχη της πόλης, για πολλούς αιώνες από τους γεωμετρικούς χρόνους ώς τα όψιμα ρωμαϊκά χρόνια, κοντά στις πύλες του Θεμιστόκλειου Τείχους. 

Αποψη του οικοδομικού τετραγώνου 15 από την Πανεπιστημίου. Φωτογραφία: Πέτρος Πουλίδης, 1920/1921. Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ Α.Ε. – Συλλογή Πέτρου Πουλίδη. Από τα αριστερά προς τα δεξιά: α. το γωνιακό οθωνικό μέγαρο, ήδη κτισμένο από το 1858/1859, ιδιοκτησία τώρα του Ν. Ρούσσου, β. το κτίριο της Πανεπιστημίου 25, εκλογικό κέντρο του κόμματος των Φιλελευθέρων, γ. η οικία της Καλλιρρόης Παρρέν (Πανεπιστημίου 27), δ. το ζαχαροπλαστείο του Πετρίτση και ε. στην άλλη πλευρά της Εδουάρδου Λω, το Μέγαρο Σερπιέρη.

Η ανάδυση της γεωμορφολογίας της Αθήνας συντελείται μαζί με την ανέλκυση μιας γοητευτικής στρωματογραφίας μνήμης. Η έρευνα για τους νεότερους χρόνους άντλησε υλικό από γκραβούρες και πρώιμες φωτογραφίες, εντοπίζοντας τη θέση του οικοδομικού τετραγώνου σε όλες τις φάσεις ανάπτυξης των νεότερων Αθηνών και σταδιακά μελέτησε εξαντλητικά το ιδιοκτησιακό καθεστώς κάθε οικοδομής στη διάρκεια της οθωνικής περιόδου και των χρόνων του Γεωργίου Α΄. 

Αεροφωτογραφία της Αθήνας από τα νοτιοανατολικά, π. 1930. Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Ιστορικού Μουσείου. Εικονίζεται η βορειοανατολική περιοχή της Αθήνας: η οδός Σταδίου και η λεωφόρος Πανεπιστημίου από το Σύνταγμα μέχρι την πλατεία Κλαυθμώνος, την οδό Κοραή και την Εθνική Βιβλιοθήκη.

Θα ενθουσιάσει κάθε μελετητή της Αθήνας η προσφορά τόσων πληροφοριών, από την κατοικία της Καλλιρρόης Παρρέν, νεοκλασικό με αέτωμα επί της Πανεπιστημίου, ώς τη θέση του ζαχαροπλαστείου Πετρίτση (Πανεπιστημίου και Εδουάρδου Λω) που έχει απαθανατίσει σε ρομαντικό πίνακα ο Παύλος Μαθιόπουλος. Η πλευρά της Σταδίου, γνωστή από φωτογραφίες, με διάσημα τοπόσημα όπως το εστιατόριο «Διεθνές» και διάφορα καταστήματα και ξενοδοχεία, έναντι της Παλαιάς Βουλής, ακτινογραφείται με τα αποτελέσματα της έρευνας σε στρώσεις ιδιοκτησιών, με τις οποίες συνδέονται μεγάλες οικογένειες που έδρασαν στην Αθήνα και μετείχαν της αστικής ακμής της πρωτεύουσας. Το νεοκλασικό μέτωπο επί της Σταδίου, που χάθηκε για πάντα με την κατεδάφισή του στη δεκαετία του 1960, ήταν ένα πυκνό αποτύπωμα του αθηναϊκού αστισμού όπως ήταν και όλα τα μέτωπα της Σταδίου, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την Πεσμαζόγλου ώς την Αμερικής. 

Η αρχαιολόγος Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου ερεύνησε διεξοδικά ό,τι είχε σχέση με την προϊστορία του οικοδομικού τετραγώνου 15.

Ενας τόμος που προχωράει τη γνώση για την Αθήνα.

Πηγή: Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή