Μνημεία στη δίνη των πολέμων

Ερείπια του μιναρέ του Αλ Χάντμπα, του Μεγάλου Τεμένους στη Μοσούλη του 1172, που καταστράφηκε από το ISIS το 2017. (UNESCO) To 2016 το Διεθ...

Ερείπια του μιναρέ του Αλ Χάντμπα, του Μεγάλου Τεμένους στη Μοσούλη του 1172, που καταστράφηκε από το ISIS το 2017. (UNESCO)

To 2016 το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης καταδίκασε τον Αχμέντ αλ Μάχντι σε ποινή φυλάκισης εννέα ετών για την καταστροφή πολιτιστικών αγαθών. Ηταν η πρώτη φορά στην ιστορία του δικαστηρίου που επιβαλλόταν ποινή κάθειρξης για εγκλήματα κατά της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ο Αλ Μάχντι ήταν υπεύθυνος για την καταστροφή ενός μουσουλμανικού μνημείου στο Μάλι από τζιχαντιστές της Αλ Κάιντα, το 2012.

Για να φτάσει όμως η στιγμή μιας τέτοιας καταδίκης σε διεθνές επίπεδο, ο δρόμος ήταν μακρύς και πέρασε μέσα από σφοδρούς πολέμους, με θύματα εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές αλλά και μνημεία, όπως ακούσαμε χθες στην παρουσίαση του βιβλίου «Η προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε καιρό πολέμου – Στρατιωτικό εγχειρίδιο» των υπουργείων Πολιτισμού και Εξωτερικών.

Το εγχειρίδιο εκδόθηκε πρώτη φορά το 2016 ως απάντηση στις καταστροφές μνημείων της Μέσης Ανατολής, όπως στην αρχαία Παλμύρα (φωτ. Russian Defense Ministry Press Service Photo via A.P., File)

Μη σας ανησυχήσει, ωστόσο, ο τίτλος του βιβλίου. Το εγχειρίδιο εκδόθηκε πρώτη φορά το 2016 από τον ΟΗΕ και την UNESCO, με ελληνική πρωτοβουλία, και πρόσφατα ολοκληρώθηκε η μετάφρασή του στα ελληνικά. Οπως σημείωσε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη στον χαιρετισμό της, μπορεί η Ελλάδα να απολαμβάνει μια μακρά περίοδο ειρήνης, αλλά τα πολιτιστικά αγαθά σε άλλες χώρες, για παράδειγμα στο Αφγανιστάν, μετά τη νέα επικράτηση των Ταλιμπάν, βρίσκονται σε κίνδυνο, κάτι που φέρνει τη συζήτηση για τη διεθνή προστασία τους στην επικαιρότητα. Το εγχειρίδιο, που απευθύνεται κυρίως στις ένοπλες δυνάμεις, περιλαμβάνει το ισχύον νομικό πλαίσιο καθώς και πρακτικά μέτρα που μπορούν επίσης να ληφθούν και σε καιρό ειρήνης, στην περίπτωση μεγάλων φυσικών καταστροφών.

Η νομική σύμβουλος Α΄ του ΥΠΕΞ, Αρτεμις Παπαθανασίου, ανέλυσε τους όρους της σύμβασης της Χάγης του 1954 για την προστασία των μνημείων σε περίοδο πολέμου, καθώς και τα πρωτόκολλα που τη συμπλήρωσαν με αφορμή τις συρράξεις του ’80 και του ’90. Υπό αυτές τις συνθήκες απαγορεύθηκε, μεταξύ άλλων, η εξαγωγή πολιτιστικών αγαθών από κατεχόμενο έδαφος και η χρησιμοποίηση μνημείων ως στρατιωτικών στόχων, ενώ γίνονται συγκεκριμένες οι υποχρεώσεις των ενόπλων δυνάμεων απέναντι στα μνημεία, όπως φαίνεται και στο βιβλίο. Με στρατηγικούς όρους, η λεηλασία αρχαιοτήτων αφυπνίζει την εχθρότητα τοπικών πληθυσμών, γίνεται όπλο προπαγάνδας ή και πηγή εισοδήματος για τον εχθρό. Η προστασία τους, σημειώνεται στο βιβλίο, μπορεί να κερδίσει «καρδιές και μυαλά».

Τα ερείπια μαυσωλείου από το μνημείο του Νεκροταφείου των Τριών Αγίων, που καταστράφηκε από τζιχαντιστές το 2012.

Λεπτομέρεια από ζημιές στον αρχαιολογικό χώρο της Παλμύρας στη Συρία. (UNESCO)

Ολα αυτά με τον αστερίσκο ότι οι αντιμαχόμενες πλευρές σέβονται τις διεθνείς συνθήκες, αν και, όπως ειπώθηκε, οι σύγχρονες εμφύλιες κατά βάση συρράξεις έχουν αλλάξει την έννοια του πολέμου, ενώ οι αρχαιότητες όταν δεν καταστρέφονται διακινούνται παράνομα με στόχο τη χρηματοδότηση της διεθνούς τρομοκρατίας.

Οι διεθνείς συνθήκες δίνουν τη δυνατότητα στις χώρες να θέτουν μνημεία τους σε καθεστώς ενισχυμένης προστασίας, που σηματοδοτείται με ειδική σήμανση. Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν ακόμη μνημεία που να έχουν τεθεί σε αυτό το ειδικό καθεστώς. Η χώρα θα μπορέσει να υποβάλει υποψηφιότητες όταν ενσωματωθούν οι νομικές προβλέψεις της Χάγης στο εθνικό δίκαιο με σχετικό νομοσχέδιο, το οποίο, όπως είπε η προϊσταμένη της ΔΙΠΚΑ, Ελενα Κουντούρη, επεξεργάζεται νομοπαρασκευαστική επιτροπή.

Πηγή: Σ. Ιωαννίδης, Καθημερινή