Αρχαιολόγος, σαν ντετέκτιβ του CSI

Προετοιμάζοντας δείγματα κεραμικής για στοιχειακή ανάλυση. Το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας Fitch της Βρετανικής Σχολής Αθηνών ξεκίνησε τη λει...

Προετοιμάζοντας δείγματα κεραμικής για στοιχειακή ανάλυση. Το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας Fitch της Βρετανικής Σχολής Αθηνών ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1974 και πλέον συμμετέχει σε περισσότερες από 40 έρευνες σε συνεργασία με το ΥΠΠΟ, ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια και ιδρύματα. [Credit: Ceramic Review]

Εντοπίζοντας, με το μικροσκόπιο, παστά ψάρια από τη Μάλαγα στην Κόρινθο του 5ου π.Χ. αιώνα.

Λίκνο της θεωρείται η Βρετανία και σκαπανείς της προοδευτικοί αρχαιολόγοι και θετικοί επιστήμονες που είχαν ενδιαφέρον για το παρελθόν και διάθεση για πειραματισμούς.

Η ενσωμάτωσή της στις παραδοσιακές μεθόδους ήταν μακροχρόνια και όχι πάντα ουσιαστική, ενώ το όνομά της δεν βρίσκει σύμφωνους τους πάντες: ενίοτε τη λέμε ακόμα «αρχαιομετρία», αν και στον αγγλοσαξονικό κόσμο χρησιμοποιείται το «archaeological science», που στα ελληνικά μεταφράζεται με το κάπως ασαφές «αρχαιολογικές επιστήμες». Είναι πάντως ένας ολόκληρος διεπιστημονικός κλάδος, και αν πρέπει να πούμε κάτι για αυτόν, είναι ότι στο κενό μεταξύ αρχαιολογίας και θετικών επιστημών έχει χτίσει αρκετές γέφυρες.

«Εχουμε εξελιχθεί σε διεθνές κέντρο για τη μελέτη της κεραμικής», λέει η Ευαγγελία Κυριατζή, διευθύντρια του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας της Βρετανικής Σχολής Αθηνών.

«Ειδικά η νέα γενιά δεν είναι ούτε μόνο το ένα ούτε μόνο το άλλο. Είτε είναι θετικοί επιστήμονες με εξειδίκευση στην αρχαιολογία είτε αρχαιολόγοι που σε επίπεδο μάστερ και διδακτορικού εκπαιδεύτηκαν λόγου χάρη στις μεθόδους των γεωλόγων, όπως και εγώ», λέει η Ευαγγελία Κυριατζή, διευθύντρια του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας Fitch της Βρετανικής Σχολής Αθηνών. «Θα θυμίζαμε ίσως σε κάποιους τους ντετέκτιβ στις σειρές CSI: πηγαίνουν στο πεδίο, συλλέγουν δεδομένα, τα φέρνουν στο εργαστήριο και συνεργάζονται με τους πιο ειδικούς, που δουλεύουν μονίμως εκεί».

Δείγματα αρχαίας κεραμικής μετατρέπονται σε γυάλινα δισκία, διαδικασία απαραίτητη για να προχωρήσει η στοιχειακή ανάλυση. 
[Credit: Ceramic Review]

Πενήντα χρόνια

Το Εργαστήριο Fitch ιδρύθηκε το 1974 με χρηματοδότηση του ζεύγους Μαρκ και Ισμήνης Φιτς, αλλά και με ένα ρίσκο μπροστά του: να ξεπεράσει το εμπόδιο της απουσίας υποδομών και τεχνογνωσίας που χαρακτήριζε την προσανατολισμένη στις ανθρωπιστικές σπουδές Βρετανική Σχολή. Ευτυχώς, ο οραματιστής του εργαστηρίου, ο αρχαιολόγος Χέκτορ Κάτλινγκ (διευθυντής τότε της Σχολής), είχε επαφές με το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, το οποίο πρόσφερε τον παλιό εξοπλισμό του και ανέλαβε να εκπαιδεύσει τους νέους ερευνητές. Το πρώτο επίτευγμα δεν ήταν χειροπιαστό, είχε όμως τη σημασία του. «Στο ξεκίνημά του το εργαστήριο εξοικείωσε την αρχαιολογική κοινότητα της Αθήνας με την αρχαιομετρία», εξηγεί η κ. Κυριατζή. «Οι αρχαιολόγοι παρακολουθούσαν τις διαλέξεις και τα συνέδριά του και έτσι άρχισαν να ανοίγονται σε συνεργασίες».

Η μελέτη της κεραμικής, συνδυασμένη με τη χημική και πετρογραφική ανάλυσή της (που ανιχνεύουν τη χημική και ορυκτολογική σύσταση ενός αγγείου, ώστε να διαπιστωθεί λ.χ. αν παρήχθη στο σημείο εύρεσης ή αν εισήχθη από κάπου αλλού), ήταν κάτι σαν υπερδύναμη του εργαστηρίου. Ο πρώτος ερευνητής (και διευθυντής του), ο Ρίτσαρντ Τζόουνς, επιβεβαίωσε στη δεκαετία του 1980 το εκτενές εμπόριο μινωικής και μυκηναϊκής κεραμικής στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ στις δεκαετίες του 1990 και του 2000 οι έρευνες διαπίστωσαν ότι μια ξαφνική αλλαγή στην αγγειοπλαστική των Κυθήρων του τέλους της 3ης χιλιετίας π.Χ. οφειλόταν στην εγκατάσταση Κρητών τεχνιτών. Κάπως έτσι, «το πείραμα πέτυχε», λέει η Ευαγγελία Κυριατζή, «και το εργαστήριο έχει πλέον εξελιχθεί σε διεθνές κέντρο για τη μελέτη της κεραμικής».

Το Εργαστήριο Fitch διοργανώνει και μια σειρά από εκπαιδευτικά προγράμματα με πρακτικές εξασκήσεις στο πεδίο, από όπου και το στιγμιότυπο. 
[Credit: Ceramic Review]

Από χθες μέχρι την Κυριακή, το εργαστήριο διοργανώνει το συνέδριο «Μισός αιώνας Αρχαιολογικών Επιστημών στην Ελλάδα. Παρελθόν, παρόν, μέλλον». Πραγματοποιείται στη βιβλιοθήκη της Βρετανικής Σχολής και περιλαμβάνει και διαλέξεις που θα συνδέσουν τις επιστημονικές εξελίξεις στην Ελλάδα με τις παγκόσμιες. Η κ. Κυριατζή μάς παραπέμπει στην κεντρική ομιλία του «αρχαιομέτρη» της Οξφόρδης, καθηγητή Σάντρεκ Τσιρικούρε, η οποία έχει τίτλο «Οι αρχαιολογικές επιστήμες σε μια μεταποικιακή εποχή», καθώς και σε εκείνη του καθηγητή του Κέμπριτζ, Σίπριαν Μπρούντμπανκ, που επικεντρώνεται στις εξελίξεις του κλάδου στην Ελλάδα σε σχέση με εκείνες στην ευρύτερη αρχαιολογία της Μεσογείου. Μερικές φορές τα μικροσκόπια του Εργαστηρίου Fitch βλέπουν ακόμα πιο μακριά. «Ενα ιδιαίτερο πρόγραμμα των τελευταίων χρόνων αφορά ευρήματα από το Τιντάτζελ της Κορνουάλης, μια σημαντική αρχαιολογική θέση της Βρετανίας, που θεωρείται η μυθική πόλη του βασιλιά Αρθούρου. Μας κάλεσαν να μελετήσουμε τα κεραμικά της και φαίνεται πως το μεγαλύτερο μέρος –αμφορείς, επιτραπέζια σκεύη κ.ά.– προέρχεται από τη Μεσόγειο και συγκεκριμένα τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία του 5ου-6ου μ.Χ. αιώνα», λέει η κ. Κυριατζή.

Μια άλλη έρευνα (από τις συνολικά 40 περίπου, που πραγματοποιούνται και σε συνεργασία με το ΥΠΠΟ, ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια και ιδρύματα κ.ά.) τεκμηριώνει τη σχέση της Κορίνθου του 5ου π.Χ. αιώνα με τη Δυτική Μεσόγειο. «Στην Κόρινθο έχει βρεθεί ένα οίκημα, σαν ταβέρνα, γεμάτο με αμφορείς, που οι αναλύσεις έδειξαν ότι προέρχονται από το Κάντιθ της νότιας Ισπανίας και τη Μάλαγα», λέει η διευθύντρια. «Εκείνες οι περιοχές παρήγαν παστά ψάρια του Ατλαντικού, τα οποία έρχονταν στην κοσμοπολίτικη Κόρινθο και σερβίρονταν στους Κορινθίους, που όπως φαίνεται τα προτιμούσαν».

Υπάρχει κάποια τεχνολογική εξέλιξη που περιμένουμε από το μέλλον; «Αναρωτιέται κανείς κατά πόσο μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να βοηθήσει τον μελλοντικό αρχαιολόγο να καταγράψει τα μορφολογικά στοιχεία κάποιων ευρημάτων και να τα συνδυάσει με όλα αυτά τα δεδομένα που προκύπτουν από τις αναλύσεις. Για να το κάνει ένας επιστήμονας, θα χρειαζόταν χρόνια», λέει η Ευαγγελία Κυριατζή και καταλήγει: «Η πρόκληση βέβαια είναι το πώς θα διαχειριστούμε τέτοιο τεράστιο όγκο δεδομένων, ώστε να καταλάβουμε καλύτερα τον άνθρωπο. Δεν θέλουμε να χάσουμε τον άνθρωπο, ούτε ως ερευνητή ούτε ως αντικείμενο της έρευνάς μας».

Πηγή: Ν. Ζώης, Καθημερινή