Έρευνα αποκαλύπτει ότι η πανώλη του Ιουστινιανού προήλθε από την αυτοκρατορία των Λευκών Ούννων στην Κεντρική Ασία

Η Πορεία της Αυτοκρατορίας, του Thomas Cole (1836). [Credit: Public domain / Wikimedia Commons] Για αιώνες, η προέλευση της λεγόμενης Ιουστι...

Η Πορεία της Αυτοκρατορίας, του Thomas Cole (1836).
[Credit: Public domain / Wikimedia Commons]

Για αιώνες, η προέλευση της λεγόμενης Ιουστινιάνειας πανώλης -της επιδημίας που κατέστρεψε τον κόσμο της Μεσογείου τον 6ο αιώνα μ.Χ.- υπήρξε αντικείμενο συζητήσεων και υποθέσεων τόσο εκτεταμένων όσο και αβέβαιων. Τώρα, μια νέα μελέτη των Frantz Grenet και Kyle Harper, που δημοσιεύθηκε στο Journal of Interdisciplinary History, προσφέρει μια αποφασιστική απάντηση σε ένα από τα μεγάλα ερωτήματα της ιστορίας των ασθενειών: Από πού ακριβώς προήλθε ο παράγοντας που προκάλεσε εκείνη την πανδημία;

Η έρευνα υποστηρίζει ότι η πιο πιθανή γεωγραφική προέλευση της αρχικής επιδημίας δεν ήταν η Αφρική, όπως πιστευόταν επί δεκαετίες, αλλά μάλλον η περιοχή που βρίσκεται μεταξύ των βουνών Tian Shan και της λίμνης Issyk Kul στην Κεντρική Ασία, σήμερα τμήμα του Κιργιστάν, της δυτικής Κίνας και του ανατολικού Καζακστάν.

Μέχρι πρόσφατα, η επικρατούσα θεωρία πρότεινε ότι το βακτήριο που ήταν υπεύθυνο για την πανώλη - η Yersinia pestis - είχε αναδυθεί από μια δεξαμενή ζώων στην Ανατολική Αφρική και στη συνέχεια έφτασε στη Μεσόγειο μέσω της Ερυθράς Θάλασσας. Η άποψη αυτή βασιζόταν σε γραπτές πηγές της εποχής που εντόπιζαν τα πρώτα κρούσματα σε περιοχές όπως η Αιθιοπία, το Κους ή η Αίγυπτος.

Η Ασία τον 5ο αιώνα. Στο κέντρο βρίσκεται η Αυτοκρατορία των Εφθαλιτών. [Credit: Talessman / Wikimedia Commons]

Όμως η γενετική ανάλυση του αρχαίου DNA που εξήχθη από τους σκελετούς των θυμάτων της πανώλης άλλαξε εντελώς την προσέγγιση του προβλήματος. Σήμερα είναι σαφές ότι η Κεντρική Ασία διαδραματίζει θεμελιώδη ρόλο στην εξέλιξη των ιστορικών πανδημιών πανώλης, υποστηρίζουν οι συγγραφείς. Πράγματι, τα γενεαλογικά δέντρα του μικροβίου που κατασκευάστηκαν από εκατοντάδες σύγχρονα και αρχαία γονιδιώματα τοποθετούν την πιο ποικιλόμορφη και πρωτόγονη αφετηρία του βακτηρίου στα άγρια τρωκτικά γύρω από το Tian Shan.

Η αυτοκρατορία των Λευκών Ούννων, ένα βασικό κομμάτι του παζλ

Η μελέτη δεν σταματά στη χαρτογράφηση γενετικών δεδομένων. Μέσω σχολαστικής διεπιστημονικής εργασίας, οι Grenet και Harper ενσωματώνουν επίσης ιστορικά, αρχαιολογικά και γεωγραφικά δεδομένα. Η κεντρική τους θέση είναι ότι η πανούκλα μετακινήθηκε από τις δεξαμενές της στην Κεντρική Ασία στα λιμάνια του Ινδικού Ωκεανού χάρη σε μια πολύ συγκεκριμένη πολιτική δομή: την Αυτοκρατορία των Εφθαλιτών ή εκείνη των λεγόμενων «Λευκών Ούννων».

Η αυτοκρατορία αυτή, η οποία κυριαρχούσε από το βορειοανατολικό Αφγανιστάν έως τη βόρεια Ινδία τον 6ο αιώνα, λειτουργούσε ως χερσαία γέφυρα μεταξύ των στεπών της Κεντρικής Ασίας και των λιμανιών του Γκουτζαράτ στη δυτική ακτή της Ινδίας. Από εκεί, σύμφωνα με το μοντέλο που προτείνουν οι συγγραφείς, το βακτήριο θα ταξίδευε δια θαλάσσης στην Ερυθρά Θάλασσα και στη συνέχεια στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και τη βυζαντινή πρωτεύουσά της, την Κωνσταντινούπολη.

Ο βασιλιάς των Εφθαλιτών Mihirakula, σύγχρονος του Ιουστινιανού, πέθανε πιθανότατα από πανώλη. Στην εικόνα η ήττα των Εφθαλιτών το 528, έργο του Ambrose Dudley. [Credit: Public domain / Wikimedia Commons]

Το επιχείρημα ενισχύεται από την παρατήρηση ότι η μόνη πολιτική και στρατιωτική δομή που συνέδεσε ποτέ τους πρόποδες του Tian Shan με τα θαλάσσια λιμάνια της ενδοχώρας υπήρχε ακριβώς τις δεκαετίες πριν από την ιουστινιάνεια πανούκλα. Αυτή η χρονολογική σύμπτωση, αν και περιστασιακή, είναι ιδιαίτερα ενδεικτική.

Το κλειδί της έρευνας βρίσκεται στο DNA. Συγκεκριμένα, στη θέση της αποκαλούμενης «πρώτης πανδημικής γραμμής» στο εξελικτικό δέντρο του Y. pestis. Αυτή η γενεαλογική γραμμή, η οποία περιλαμβάνει τόσο την πανώλη του Ιουστινιανού (541-544 μ.Χ.) όσο και μεταγενέστερες επιδημίες μέχρι τον 8ο αιώνα, εμφανίζεται μεταξύ δύο γνωστών κλάδων του γενετικού δέντρου: 0.ANT1 και 0.ANT2. Αυτές οι δύο σύγχρονες παραλλαγές απαντώνται κυρίως σε τρωκτικά από τη βόρεια Κίνα και το Κιργιστάν.

Το πιο αποκαλυπτικό είναι ότι DNA από το Y. pestis έχει βρεθεί στα λείψανα ενός ατόμου που θάφτηκε κοντά στη λίμνη Issyk Kul και χρονολογείται στον 2ο ή 3ο αιώνα μ.Χ. Το εύρημα αυτό, λένε οι συγγραφείς, επιβεβαιώνει περαιτέρω ότι η περιοχή αυτή αποτελεί τη δεξαμενή της πρώτης πανδημικής γραμμής.

Το βακτήριο που προκαλεί την πανώλη δεν μπορεί να ζήσει επ' αόριστον στον άνθρωπο- χρειάζεται ζωικούς ξενιστές, όπως οι μαρμότες ή οι σκίουροι. Γι' αυτό το βασικό ερώτημα δεν είναι μόνο πού εξαπλώθηκε η ασθένεια, αλλά από ποιο φυσικό οικοσύστημα προέκυψε. Υπό αυτή την έννοια, τα γενετικά δεδομένα υποδεικνύουν ένα μοναδικό -μη επαναλαμβανόμενο- ξέσπασμα που εξήλθε από τη δεξαμενή της Ασίας, γεγονός που θα εξηγούσε τη μοναδικότητα και τη σοβαρότητα της ιουστινιάνειας επιδημίας.

Δύο ανταγωνιστικές υποθέσεις

Μέχρι σήμερα, υπήρχαν δύο κύριες θεωρίες για το πώς η πανούκλα έφτασε στον ρωμαϊκό κόσμο: το μοντέλο της αφρικανικής διαμονής υποστήριζε ότι το βακτήριο έφυγε από την Κεντρική Ασία αιώνες νωρίτερα και εγκαταστάθηκε στην Ανατολική Αφρική, όπου θα παρέμενε «αδρανές» σε μια νέα δεξαμενή μέχρι την επαναδραστηριοποίησή του τον 6ο αιώνα. Και το πρόσφατο μοντέλο εξόδου από την Κεντρική Ασία, το οποίο υποστηρίζει ότι το βακτήριο εγκατέλειψε την αρχική του πατρίδα μόνο λίγες δεκαετίες (ή και χρόνια) πριν εμφανιστεί στην Αίγυπτο.

Δεξαμενές πανούκλας και κατακτήσεις των Εφθαλιτών.
[Credit: F. Grenet, K. Harper]

Οι Grenet και Harper υποστηρίζουν τη δεύτερη επιλογή. Όπως επιβεβαίωσε ο Kyle Harper στο LBV Magazine: «Η κύρια συνεισφορά μας είναι να δείξουμε ότι υπάρχει ένα πειστικό πλαίσιο για αυτό το σκέλος του ταξιδιού της πανούκλας, που αναφέρεται στην χερσαία διαδρομή από τα βουνά Tian Shan προς τις ινδικές ακτές, η οποία στη συνέχεια θα ακολουθούσε ένα θαλάσσιο ταξίδι προς την Ερυθρά Θάλασσα».

Η γραπτή ιστορία της πανούκλας προσφέρει ενδείξεις αλλά και αντιφάσεις. Συγγραφείς όπως ο Προκόπιος της Καισαρείας και ο Ιωάννης της Εφέσου αφηγούνται την πανδημία από διαφορετικές οπτικές γωνίες.

Ο Προκόπιος, μάρτυρας των συνεπειών της πανώλης στην Κωνσταντινούπολη, έγραψε ότι ξεκίνησε μεταξύ των Αιγυπτίων που ζούσαν στο Πηλούσιον, μια πόλη στο Δέλτα του Νείλου. Ωστόσο, δεν εξήγησε πώς έφτασε εκεί. Για τους σύγχρονους ερευνητές, η μαρτυρία του συνάδει με μια θαλάσσια είσοδο μέσω της Ερυθράς Θάλασσας.

Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα είναι η εκδοχή του Ιωάννη της Εφέσου. Αυτός ο Συριακός Μιαφυσίτης επίσκοπος, ο οποίος έζησε στην Αίγυπτο και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, έγραψε: «Αρχικά ξεκίνησε μεταξύ των λαών της ενδοχώρας που βρίσκονται στις νοτιοανατολικές περιοχές της Ινδίας, δηλαδή από το Βασίλειο του Κους, των Χιμιαριτών και άλλων. Αυτή η περιγραφή ταιριάζει κυρίως με τη διαδρομή που προτείνει το νέο μοντέλο: από την Κεντρική Ασία στην Ινδία και από εκεί στην Ερυθρά Θάλασσα μέσω του Ινδικού Ωκεανού».

Παρά τις προόδους αυτές, οι συγγραφείς προειδοποιούν ότι δεν υπάρχουν «αδιάσειστες αποδείξεις». Εξακολουθούν να λείπουν τα αρχαιολογικά ευρήματα που να επιβεβαιώνουν το ακριβές πέρασμα του μικροβίου κατά μήκος των προτεινόμενων διαδρομών. Παρ' όλα αυτά, οι Grenet και Harper καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι, δεδομένων των σημερινών στοιχείων, η ισχυρότερη υπόθεση είναι η πρόσφατη έξοδος από την Κεντρική Ασία: «Αν και είναι πιθανό (ακόμη και πιθανό) να μην προκύψουν ποτέ τέτοιες αποδείξεις, η προσπάθεια να προσδιοριστεί το πιθανότερο πλαίσιο για την κίνηση της πανούκλας στο χώρο και στο χρόνο έχει αναμφισβήτητη αξία».

Με την έρευνα αυτή, το κέντρο βάρους της συζήτησης για την ιουστινιάνεια πανούκλα μετατοπίζεται προς τα ανατολικά. Το επίκεντρο δεν είναι πλέον μόνο η Ερυθρά Θάλασσα ή τα εδάφη του Κέρατος της Αφρικής, αλλά οι εμπορικές, πολιτικές και φυσικές διαδρομές της Κεντρικής Ασίας. Εκεί, στους πρόποδες του Tian Shan, μπορεί να γεννήθηκε μια από τις πιο καταστροφικές καταστροφές στην ανθρώπινη ιστορία.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Frantz Grenet, Kyle Harper, Was the Hephthalite Empire in Central Asia the Cradle of the Justinianic Plague? The Journal of Interdisciplinary History, vol.56, issue 1, Summer 2025. doi.org/10.1162/jinh.a.1

Πηγή: LBV Magazine