Μονή Παναγίας Ολυμπιώτισσας: Στο φως σπάνιοι Βυζαντινοί θησαυροί

Σπάνια κειμήλια από την Βιβλιοθήκη της Ιεράς ...

Σπάνια κειμήλια από την Βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Παναγίας Ολυμπιώτισσας, στην Ελασσόνα, συντηρούνται στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας. Τους θησαυρούς και την ομάδα των συντηρητών, μας παρουσιάζει η διευθύντρια του Μουσείου, Σταυρούλα Σδρόλια.

Χειρόγραφοι κώδικες ακόμη και από τον 13ο-14ο αιώνα, έγγραφα, αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, πατριαρχικά σιγίλια (έγγραφα με σφραγίδα του Πατριάρχη), ειλητάρια (πάπυρος ή χαρτί τυλιγμένο σε ρολό), αλλά και έντυπες εκδόσεις από τον 15ο αιώνα, ένας πολύτιμος θησαυρός κρύβεται στην βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ολυμπιώτισσας, που είναι το πιο παλιό και το πιο γνωστό μοναστήρι της παρολύμπιας περιοχής και ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα της Θεσσαλίας.

Χτισμένη σε περίοπτη θέση στο λόφο πάνω από την Ελασσόνα Λάρισας, η Μονής της Ολυμπιώτισσας χρονολογείται από τον 13ο αιώνα, ενώ ουδέποτε διαλύθηκε στη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας και γνώρισε την μεγάλη της ακμή κατά τον 18ο αιώνα, την εποχή του Διαφωτισμού. Τα πολύτιμα κειμήλια της βιβλιοθήκης βγαίνουν για πρώτη φορά στο φως για να συντηρηθούν, στα πέντε εργαστήρια (πέτρας, κεραμικής, εικόνας-ξύλου-χαρτιού, ψηφιδωτού και μετάλλου) του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας.

Μηνιαίο Ιανουαρίου του 16ου αιώνα (Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας)

Σε πρώτη φάση βγήκε από το μοναστήρι ένας μικρός αριθμός χειρογράφων και εγγράφων, όσα κρίθηκε ότι χρήζουν άμεσης συντήρησης, καθώς για αιώνες βρισκόταν στην ίδια θέση και είχαν υποστεί τη φθορά του χρόνου. "Ήταν μια δύσκολη εργασία για τους συντηρητές. Έπρεπε να κάνουν λεπτές χειρουργικές κινήσεις για να σώσουν τα κειμήλια και να τα επιστρέψουν στην αρχική τους μορφή, αλλά προστατευμένα πια", δήλωσε στο "Έθνος της Κυριακής", η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λάρισας και διευθύντρια του Διαχρονικού Μουσείου, Σταυρούλα Σδρόλια, αποκαλύπτοντας πως παράλληλα ξεκίνησε και η μελέτη του πολύ σπουδαίου αυτού αρχείου.

Κατεστραμμένη ράχη σε βιβλίο βυζαντινής εποχής (Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας)

Όπως αναφέρει η κ. Σδρόλια, στην βιβλιοθήκη της Μονής Ολυμπιώτισσας υπάρχουν 233 χειρόγραφοι κώδικες, στους οποίους εντάσσονται λίγοι βυζαντινοί, ενώ οι περισσότεροι είναι του 16ου-18ου αιώνα. Πρόκειται κυρίως για κώδικες εκκλησιαστικού περιεχομένου, ενώ υπάρχουν επίσης ιστορικά και επιστημονικά βιβλία, όπως αυτά που χρησίμευσαν ως διδακτικά συγγράμματα στο παρελθόν, καθώς και  ιατρικά, που έχουν μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον. Ιδιαίτερης ιστορικής, και όχι μόνο, αξίας είναι 53 έγγραφα από το παλιό αρχείο της Μονής (14ος-19ος αιώνας). Σε αυτά ανήκουν αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, πατριαρχικά σιγίλια, έγγραφα ζητείας της μονής (με τα οποία ζητούσε από τους πιστούς να προσφέρουν κάτι για τα έξοδά της), επιστολές επισκόπων και οθωμανικών αρχών.

Στερέωση φύλλων σε Μηνιαίο του 18ου αιώνα (Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας)

"Από τα έντυπα βιβλία της περιόδου 15ου-19ου αιώνα, που είναι συνολικά 639 στον αριθμό, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Γραμματική του Κωνσταντίνου Λασκάρεως μια σπάνια έκδοση του 1489", προσθέτει η κ. Σδρόλια. Ο λόγιος και σπουδαίος δάσκαλος της Αναγέννησης, Κωνσταντίνος Λάσκαρις (1434-1501) έγραψε την Γραμματική αυτή στα 1465 για να γνωρίσει την ελληνική γλώσσα η Ιππολύτη,  κόρη του δούκα του Μιλάνου, Φραντζέσκο Σφόρτζα. Η πρώτη εκτύπωση έγινε στο Μιλάνο το 1476. Επανεκδόθηκε επίσης στο Μιλάνο στα 1480 και έκανε άλλες δύο ανατυπώσεις στα 1489 στην Βιτσέντζα και στα 1494 στην Βενετία. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η βιβλιοθήκη της Ολυμπιώτισσας εμπλουτίστηκε και με το περιεχόμενων άλλων βιβλιοθηκών από μονές της περιοχής του θεσσαλικού κάμπου, που διαλύθηκαν κατά τον 20ο αιώνα. Την καταλογράφηση των χειρογράφων έκανε ο φιλόλογος και αρχειοδίφης, Βαγγέλης Σκουβαράς και ο κατάλογος εκδόθηκε το 1976 από την Ακαδημία Αθηνών, ενώ τον κατάλογο των εντύπων εξέδωσε ο Αχιλλέας Λαζάρου το 1964.

Ράψιμο των φύλλων (Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας)

Ο αρχαιότερος κώδικας της μονής (ιστορικό και οικονομικό κατάστιχο) του 18ου αιώνα εκδόθηκε από τον ιστορικό Γρηγόριο Βέλκο και μέσα από αυτόν προκύπτει ανάγλυφα το έργο σπουδαίων προσώπων, όπως ο ηγούμενος Άνθιμος, στα τέλη του 18ου αιώνα, ενώ το αρχείο μικροφωτογραφήθηκε παλαιότερα από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας και είναι προσβάσιμο σε ερευνητές με αντίγραφα για μελέτη. Με το πέρασμα των αιώνων μεγάλο μέρος του αρχείου της βιβλιοθήκης χάθηκε ή υπέστη ζημιές κατά το παρελθόν από λεηλασίες και φυσικές καταστροφές, ωστόσο το σύνολό του διαφυλάχθηκε μέσα από την συνεχή λειτουργία της Μονής Ολυμπιώτισσας από τον 14ο αιώνα και υπό το άγρυπνο μάτι των μοναχών-σήμερα είναι γυναικείο μοναστήρι με μονοψήφιο αριθμό μοναχών.

Μονή Παναγίας Ολυμπιώτισσας

"Από τα ιστορικά στοιχεία που περιέχονται στα τεκμήρια της βιβλιοθήκης, φαίνεται η μεγάλη σημασία της μονής για την υλική και πνευματική υποστήριξη του πληθυσμού της Ελασσόνας, κυρίως τον 18ο αιώνα, οπότε είχε μεγάλη οικονομική δυνατότητα. Πολλοί πεφωτισμένοι μοναχοί ήρθαν από το εξωτερικό την περίοδο του Διαφωτισμού, φέρνοντας μαζί τους σπάνιες και δυσεύρετες εκδόσεις από την Βιέννη και αλλού. Αυτοί βοήθησαν στην πνευματική αναγέννηση των υπόλοιπων μοναχών και στον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης. Επιπλέον η ίδια η Μονή Ολυμπιώτισσας, που δεν γνώρισε κατοχή, την περίοδο εκείνη ήταν στήριγμα για τον ντόπιο πληθυσμό, ενώ οι μοναχοί δεν αρνούνταν την βοήθειά τους και στους Οθωμανούς κατοίκους, όταν είχαν ανάγκη", μας είπε η κ. Σδρόλια. Από εκείνη την εποχή προέρχονται και πολλά κειμήλια του μουσείου που βρίσκεται εντός της Μονής: εικόνες, χρυσοκέντητα, αργυρά σκεύη, άμφια. Ξεχωρίζει η σπάνια ξυλόγλυπτη βυζαντινή θύρα του 13ου αιώνα, που είναι από τα σπουδαιότερα βυζαντινά κειμήλια της περιοχής της Θεσσαλίας.

Η ξυλόγλυπτη βυζαντινή θύρα του 13ου αιώνα

Η πρώτη φάση του έργου συντήρησης χειρογράφων ολοκληρώθηκε το προηγούμενο διάστημα και αφορούσε σε έγγραφα που ήταν κατεστραμμένη η στάχωση (βιβλιοδεσία) και άλλα που είχαν υποστεί μεγάλη φθορά. Παράλληλα ολοκληρώθηκε η καταγραφή των φθορών και ετοιμάζεται η μελέτη συντήρησης του υλικού, ώστε να βρεθεί χρηματοδότηση για μια πιο εκτεταμένη εργασία. Ταυτόχρονα προγραμματίζονται και σωστικές εργασίες στο καθολικό της Μονής, που είναι ένα από τα ωραιότερα δείγματα της Παλαιολόγειας Εποχής.

Έγγραφο ζητείας του 18ου αιώνα (Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας)

Η ιστορία της Ιεράς Μονής Υπεραγίας Θεοτόκου Ολυμπιώτισσας ανάγεται στον 13ο-14ο αιώνα και η πρώτη γραπτή μαρτυρία είναι το σιγίλιο γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχης Ιωάννου του ΙΔ΄ Καλέκα (1342), η γνησιότητα του οποίου ουδέποτε αμφισβητήθηκε. Με το γράμμα αυτό ο Πατριάρχης απαγόρευε την ανάμειξη των κοσμικών ή εκκλησιαστικών αρχόντων της περιοχής στην διοίκηση και λειτουργία της Μονής. Από το περιεχόμενο του κειμένου γίνεται γνωστό ότι το 1342 λειτουργούσε η Ιερά Μονή της Ελασσώνος επ’ ονόματι της Θεοτόκου, με την προσωνυμία «Ολυμπιώτισσα». Το Καθολικό της κτίσθηκε μέσα στο παλαιό κάστρο, ήταν ανδρώα, πατριαρχική και σταυροπηγιακή.

Συμπλήρωμα ξύλινης πινακίδας σε Μηνιαίο του 16ου αιώνα (Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας)

Ένα δεύτερο σημαντικό στοιχείο είναι ένα χρυσόβουλο του 1336, που αποδίδεται στον βυζαντινό αυτοκράτορα Ανδρόνικο τον Γ’ τον Παλαιολόγο και το οποίο κατοχυρώνει την περιουσία του μοναστηριού. Χορηγοί για το κτίσιμο της Μονής θεωρούνται οι «σεβαστοκράτορες» Κωνσταντίνος και Θεόδωρος, συνδιοικητές της Θεσσαλίας κατά το διάστημα 1289-1303. Ως προς το θέμα της ονομασίας, η Μονή αρχικά ήταν αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Σε διασωθέντα έγγραφα και σε κώδικες αναφέρεται ότι μέχρι και τον 18ο αιώνα η ονομασία της «Μεταμορφώσεως» εναλλάσσεται με αυτήν της Ολυμπιώτισσας, ενώ αναφέρεται και παράλληλος εορτασμός των δύο εορτών του Αυγούστου.

Πηγή:  Μ. Ριτζαλέου, Έθνος