Μεταξία Τσιποπούλου: «Είμαι άνθρωπος, γυναίκα, Ελληνίδα και αρχαιολόγος, αυτή είναι η ιεράρχηση της ζωής μου»

Η αρχαιολόγος της μινωικής περιόδου και επίτιμη διευθύντρια του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού αφηγείται τη ζωή και την 40ετή πορεία τ...

Η αρχαιολόγος της μινωικής περιόδου και επίτιμη διευθύντρια του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού αφηγείται τη ζωή και την 40ετή πορεία της στο επάγγελμα.

Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αθήνα και συγκεκριμένα στην Κυψέλη, σε μια πολυκατοικία που βρίσκεται στον ίδιο χώρο όπου ήταν το σπίτι του Κωνσταντίνου Κανάρη. Απ' όταν ήμουν 9 ετών είπα στους γονείς μου ότι θα γίνω αρχαιολόγος. Θυμάμαι ότι, τελειώνοντας τη Β' Γυμνασίου, πριν φύγουμε για διακοπές, πήγαμε με τη μητέρα μου στο Βιβλιοπωλείον της Εστίας προκειμένου να αγοράσουμε βιβλία για το καλοκαίρι.

Εκείνη την ημέρα το βλέμμα μου στάθηκε στο βιβλίο του Στυλιανού Αλεξίου με τίτλο Μινωικός Πολιτισμός, που μόλις είχε κυκλοφορήσει. Η μητέρα μου το θεώρησε πολύ εξειδικευμένο και επιστημονικό, αλλά τελικά, αφού αγοράσαμε μερικά από τα σημαντικά μυθιστορήματα της Εστίας, το πήραμε κι αυτό. Το διάβασα κι έτσι αποφάσισα να γίνω μινωικός αρχαιολόγος.

Οι γονείς μου ήταν καταπληκτικοί άνθρωποι. Ο πατέρας μου ήταν χημικός, γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη, και η μητέρα μου είχε καταγωγή από την Αθήνα και δεν εργαζόταν. Τους θυμάμαι πάντα με συγκίνηση. Διάβαζαν, τους γοήτευαν οι τέχνες, λάτρευαν το θέατρο, τους άρεσαν οι επισκέψεις στους αρχαιολογικούς χώρους και στα μουσεία. Είχαν κουλτούρα και κυρίως ένα αξιοθαύμαστο ήθος. Φρόντισαν τα δικά τους ιδεώδη να τα εμφυσήσουν σ' εμένα και τον αδερφό μου. Από τους γονείς μου έμαθα να είμαι περήφανη, έντιμη, να κρατιέμαι στα πόδια μου και, κυρίως, να μην εξαρτώμαι από τους άλλους και να δουλεύω σκληρά.

Είχα μάθει τρεις ξένες γλώσσες προτού τελειώσω το σχολείο. Και είμαι ευγνώμων στους γονείς μου γιατί επέλεξαν να με στείλουν στην Ιταλική Σχολή Αθηνών, ένα σχολείο πολύ φιλελεύθερο και μεικτό. Σπούδασα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αρχαιολογία, ξεκίνησα να δουλεύω στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και λίγα χρόνια αργότερα πήρα το διδακτορικό μου δίπλωμα στο ίδιο πανεπιστήμιο.

Το θέμα της διατριβής μου ήταν η πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στην ανατολική Κρήτη, τη λεγόμενη «ετεοκρητική περιοχή». Στο πλαίσιο των κανονικών εκπαιδευτικών αδειών από την Αρχαιολογική Υπηρεσία έκανα μεταδιδακτορικές σπουδές και έρευνα στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ, στην Αγγλία, για δύο χρόνια, στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών στη Ρώμη ως υπότροφος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, στο Buffalo, ως υπότροφος του Ιδρύματος Fulbright.

Έχω δώσει πλήθος διαλέξεων και σεμιναρίων σε πολλές χώρες της Ευρώπης, στις Ηνωμένες Πολιτείες και στον Καναδά και πρόσφατα ήμουν επισκέπτρια καθηγήτρια στο Μπρίστολ. Εκλέχθηκα αντεπιστέλλον μέλος του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αμερικής και είμαι ιδρύτρια και πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων του Ιστορικού Αρχείου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.

Από μικρή το όνειρό μου ήταν να πάω στην Κρήτη και να γίνω αρχαιολόγος της μινωικής περιόδου. Τελικά, το εκπλήρωσα. Η αρχαιολογία για μένα είναι συνώνυμο της ζωής μου. Μέσω αυτής ονειρευόμουν να κάνω τον κόσμο λίγο καλύτερο. Συγχρόνως, είμαι υπερήφανη για πολλούς από τους συνεργάτες μου, που ήρθαν κοντά μου ως φοιτητές και είναι πλέον καθηγητές σε πολλά πανεπιστήμια στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και στην Αμερική.

Με συναρπάζουν η γνώση και τα γραπτά ντοκουμέντα της προϊστορικής περιόδου, η επεξεργασία των δεδομένων, καθώς και το ότι το μεγαλύτερο μέρος του πολιτισμού είναι άυλο και δεν θα μπορέσουμε ποτέ να το κατανοήσουμε. Οφείλουμε να επιχειρούμε την ερμηνεία των ευρημάτων χωρίς προκαταλήψεις ή προκατασκευασμένες ιδέες, αν και αυτό δεν είναι πάντα εφικτό βέβαια, και στο τέλος να δημοσιεύουμε τα πορίσματά μας, αποδίδοντάς τα στον τελικό αποδέκτη, που είναι η κοινωνία.

Η ζωή μου στην αρχαιολογία με δίδαξε πόσο ανόητες είναι οι διάφορες μικρότητες και εμπάθειες και πόσο τεράστια τύχη είναι να ασχολείσαι με κάτι τόσο μεγαλύτερο από τη σύντομη, φθαρτή ζωή μας. Είναι ασύγκριτο το συναίσθημα να κρατάς στα χέρια σου ένα κύπελλο που κάποιος είχε χρησιμοποιήσει πριν από τέσσερις χιλιάδες χρόνια. Ή να καθαρίζεις τα οστά του. Επίσης, λατρεύω την ομαδική δουλειά και είχα την τύχη να δουλέψω με εξαιρετικούς συνεργάτες, τόσο στο υπουργείο όσον και στην ανασκαφή, και να καμαρώνω για την εξέλιξή τους.

Εργάστηκα στην Αρχαιολογική Υπηρεσία του υπουργείου Πολιτισμού από το 1975 μέχρι το 2011, κυρίως στην Κρήτη – δυτική και κυρίως ανατολική. Από το 2007 ως το τέλος του 2011 ήμουν διευθύντρια του Εθνικού Αρχείου Μνημείων της Κεντρικής Υπηρεσίας του υπουργείου Πολιτισμού και ήμουν υπεύθυνη για τη διαχείριση της ψηφιακής κληρονομιάς, καθώς και για το Ιστορικό Αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Με μια πολύ δημιουργική ομάδα νέων δουλέψαμε καλά και προωθήσαμε ευρωπαϊκά προγράμματα ανάδειξης του ελληνικού πολιτισμού. Συνήθιζα να λέω στους συνεργάτες μου: «Αξίζετε πολύ περισσότερο από τα 1.100 ευρώ που σας πληρώνουν, μην απαλλοτριώνετε τον εαυτό σας. Πού να μάντευα ότι τα 1.100 σήμερα πλέον είναι 600-700, για όποιον έχει την τύχη να εργάζεται.

Τα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη μελέτη της κατανομής των οικισμών, στην κεραμική και στα νεκροταφεία. Διηύθυνα σημαντικές συστηματικές ανασκαφές στην Κρήτη, συμπεριλαμβανομένου του μινωικού αστικού οικισμού, του ανακτόρου και του νεκροταφείου του Πετρά Σητείας και του οικισμού του τέλους της Εποχής του Χαλκού στο Χαλασμένο Ιεράπετρας ‒ και συνεχίζω.

Η Κρήτη είναι μια πολύ σημαντική παράμετρος της ζωής μου. Μελετώ από πολύ νέα εντατικά τη βιβλιογραφία της κρητικής αρχαιολογίας και του προϊστορικού Αιγαίου γενικότερα.

Όταν μετατέθηκα στην ανατολική Κρήτη, ξεκίνησα να γνωρίζω τους αρχαιολογικούς χώρους από κοντά. Από την πρώτη φορά που περπάτησα στον λόφο του Πετρά διαπίστωσα ότι επιφανειακά σώζονταν πάρα πολλά λείψανα, όστρακα και τοίχοι. Ζήτησα από τον έφορο Κωστή Δαβάρα την άδεια και μια μικρή χρηματοδότηση για να κάνω μερικές δοκιμαστικές τομές εκεί το 1985. Τα ευρήματα διέψευσαν την κρατούσα αντίληψη ότι ο χώρος, αν και πρέπει να είχε υπάρξει κάποτε σημαντικός λόγω της τοπογραφίας του, δεν έσωζε πλέον σπουδαία ευρήματα.

Τριάντα επτά χρόνια σκάβω τον Πετρά ‒μία από τις μακροβιότερες ανασκαφές από στέλεχος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας‒ με πολύ σημαντικά αποτελέσματα. Η ανασκαφή είναι διεθνούς εμβέλειας, η χρηματοδότηση έρχεται από το Αμερικανικό Ίδρυμα Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας και ανανεώνεται σε ετήσια βάση με αυστηρά κριτήρια.

Ο Πετράς άρχισε να κατοικείται από τα μέσα περίπου της 4ης χιλιετίας π.Χ. και μέχρι το 1100 π.Χ. Έχουν αποκαλυφθεί ένα μινωικό ανάκτορο, που περιείχε μάλιστα ένα ιερογλυφικό αρχείο, τρεις οικισμοί, ένα πολύ εκτεταμένο ασύλητο ελίτ νεκροταφείο με διάρκεια ζωής περίπου 1.100 ετών και ένα βυζαντινό νεκροταφείο. Το ανάκτορο του Πετρά κτίστηκε γύρω στο 1900 π.Χ. και αποτελούσε διοικητικό, εμπορικό και θρησκευτικό κέντρο της ενδοχώρας του κόλπου της Σητείας. Από αυτό εξαρτιόταν μεγάλη ομάδα τεχνιτών που παρήγαν κεραμική, κοσμήματα από μέταλλο και ημιπολύτιμους λίθους, λίθινα αγγεία, σφραγιδόλιθους, μετάλλινα και υφαντά.

Μετά την καταστροφή του ανακτόρου και την κατάρρευση του ανακτορικού συστήματος ακολούθησε σοβαρή κρίση. Στην Υστερομινωική Περίοδο (1400-1300 π.Χ.) παρατηρείται μικρής έκτασης εγκατάσταση στον χώρο του ανακτόρου αλλά και στις πλαγιές του λόφου. Τον δωδέκατο αιώνα μ.Χ. ιδρύθηκε νεκροταφείο πάνω από τα ερείπια του ανακτόρου.

Το νεκροταφείο είναι αντικείμενο ανασκαφής, μελέτης και δημοσίευσης από το 2004, με τη συμμετοχή διεθνούς διεπιστημονικής ομάδας. Είναι μοναδικό για την έκταση, τον πλούτο και τη χρονική του διάρκεια και ανήκει σε ανώτερες κοινωνικές ομάδες του ανακτορικού οικισμού. Πέραν των πλουσιότατων κινητών ευρημάτων και της πολύ ενδιαφέρουσας αρχιτεκτονικής, για πρώτη φορά στη μινωική αρχαιολογία έχουμε τόσο πολλές πληροφορίες από τους ίδιους τους ανθρώπους, δηλαδή από τα σκελετικά τους κατάλοιπα. Η ανασκαφή, η τεκμηρίωση και η μελέτη του σκελετικού υλικού γίνονται από ομάδα ειδικευμένων οστεοαρχαιολόγων του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Οικογενειακές φωτογραφίες. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Τα κτερίσματα των ταφικών κτιρίων είναι πλουσιότατα, συχνά από πολύτιμες πρώτες ύλες εισηγμένες από την ανατολική Μεσόγειο, και πολλά από αυτά, ιδιαίτερα οι σφραγιδόλιθοι και τα κοσμήματα, εξαιρετικά έργα μικροτεχνίας. Ενδιαφέρουσα όμως είναι και η ίδια η οργάνωση του νεκροταφείου: τα κτίρια μοιάζουν στην κάτοψη με σπίτια, η έκτασή τους σε αρκετές περιπτώσεις ξεπερνάει τα 100 τ.μ. Στην αρχιτεκτονική αντικατοπτρίζεται σαφώς ο κοινωνικός ανταγωνισμός, εφόσον δεν υπάρχουν δύο όμοια κτίρια.

Παρ' όλα τα σπουδαιότατα ευρήματα και τη διεθνή αναγνώριση των ανασκαφών στον Πετρά, αλλά και της μεγάλης αποδοχής από την τοπική κοινωνία, το υπουργείο μέχρι σήμερα έχει παραλείψει να εξασφαλίσει νόμιμη και μόνιμη πρόσβαση στον χώρο του νεκροταφείου, ως οφείλει, με αποτέλεσμα να κινδυνεύει σοβαρά το μνημείο από τη μη ολοκλήρωση της ανασκαφής αλλά και, το κυριότερο, να εμποδίζονται οι εργασίες στερεώσεων, για τις οποίες πρέπει να μεταφερθούν μεγάλες ποσότητες άμμου, τσιμέντου, χώματος και νερού στο υψηλό σημείο του απότομου λόφου όπου βρίσκεται το νεκροταφείο.

Ελπίζω ότι οι συνάδελφοι θα εφαρμόσουν τις εντολές τόσο της Κεντρικής Υπηρεσίας όσο και την περσινή απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας για την εξασφάλιση πρόσβασης με μικρής κλίμακας απαλλοτριώσεις γειτονικών ιδιοκτησιών, ώστε να ολοκληρωθούν η ανασκαφή και οι στερεώσεις και να προχωρήσουμε στη συνέχεια στην ενοποίηση του μνημειακού συνόλου που καταλαμβάνει δύο γειτονικούς λόφους. Από την πλευρά μου έχω ξεκινήσει, με ομάδα ειδικών, τη μελέτη στερεώσεων για να υποβληθεί προς έγκριση στο ΥΠΠΟΑ.

Το 2011 απολύθηκα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, όπως και άλλοι συνάδελφοι, στο πλαίσιο ενός νόμου εφαρμογής του πρώτου μνημονίου. Αυτή την ενέργεια ούτε την κατανόησα ούτε μπορώ να τη συγχωρήσω. Πώς επιλέγει η διοίκηση να διώξει τα ικανότερα και εμπειρότερα στελέχη της, μεταξύ αυτών επιστήμονες διεθνούς κύρους και ικανότατοι μάνατζερ, ιδιαίτερα σε περίοδο κρίσης;

Στη χώρα μας υπάρχουν πολλοί καλοί νόμοι, και θέλω να πιστεύω ότι εφαρμόζονται οι διακηρύξεις περί αξιοκρατίας. Στην Αρχαιολογική Υπηρεσία εργάζονται αξιολογότατα στελέχη που παράγουν έργο διεθνούς αναγνώρισης μέσα σε δύσκολες συνθήκες και κακοπληρωμένα. Στα σαράντα χρόνια που είμαι επαγγελματίας έχω γνωρίσει πολλούς υπουργούς. Πολλές φορές είδα να λείπει ένα συνολικό όραμα που θα κινητοποιούσε τους πάντες.

Οι αρχαιολόγοι βρίσκονται συχνά στο στόχαστρο της κριτικής των τοπικών κοινωνιών, με λαϊκίστικα επιχειρήματα «περί εχθρών της προόδου». Και συχνά δεν έχουν την απαραίτητη στήριξη από την πολιτική ιεραρχία. Ανησυχώ για το μέλλον. Φοβάμαι ότι θα υπάρξουν επιλογές να δοθεί βάρος σε λίγα μνημεία, που συνδέονται με τον τουρισμό, και σε λιγοστά μουσεία. Όπως, όμως, η μνήμη δεν μπορεί να είναι επιλεκτική, έτσι και οι τοπικές κοινωνίες έχουν δικαίωμα να διατηρούν τα μνημεία τους και να είναι ουσιαστικά υπερήφανες γι' αυτά, γιατί θα τα γνωρίζουν και θα τα προστατεύουν.

Απογοητεύομαι όταν δεν εφαρμόζονται οι νόμοι και όταν λείπει η αξιοκρατία. Δεν πρόκειται για καμιά επαναστατική έννοια, το θέμα είναι απλό: ορίζεται πρώτα ποια είναι η δουλειά που πρέπει να γίνει και επιλέγεται ο πλέον αποτελεσματικός για να την κάνει. Όλοι έχουμε μόνο μια ζωή και είναι κρίμα να εμποδίζεται κάποιος να προσφέρει όσα θα μπορούσε και θα ήθελε. Δυστυχώς, έχω δει τη δημιουργικότητα όχι μόνο ατόμων, αλλά κυρίως ομάδων, να συνθλίβεται.

Ο πολιτισμός είναι κάτι πολύ σημαντικό, είναι ομαδική προσπάθεια, και πιστεύω ότι ιδανικό θα ήταν οι ηγεσίες να συνδύαζαν τον ρόλο του διανοούμενου με αυτόν του μάνατζερ. Προσωπικά, πιστεύω στους θεσμούς και τους θεωρώ απαραίτητους για την κοινωνική πρόοδο. Υπηρετώντας εδώ και σαράντα χρόνια την προστασία των μνημείων της χώρας μας, επιστημονικά και διοικητικά, γνωρίζω καλά ότι όλοι προσθέτουμε ψηφίδες σε ένα ψηφιδωτό, από το οποίο πάντα θα λείπουν κομμάτια. Με ενοχλούν η ανεπάρκεια και η αντίληψη μερικών ότι είναι ικανοί να τα κάνουν όλα μόνοι τους, με αποτέλεσμα την έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους ικανούς συνεργάτες και την επιλογή μόνο όσων μπορούν εκείνοι να ελέγξουν.

Στην Αθήνα υπάρχουν πολλές στιγμές που αισθάνομαι ξένη. Έχω λείψει πολλά χρόνια, αλλά την αγαπώ βαθιά, γιατί είναι η πόλη μου. Κάποτε περπατούσα ώρες ατελείωτες. Παρατηρούσα μέρη, σημεία και διαδρομές. Με πονάει το γεγονός ότι λείπει από την πρωτεύουσα η κοινωνική συνοχή. Είναι παράλογο να παρκάρει κανείς στα πεζοδρόμια, αδιαφορώντας για μαμάδες με καρότσια ή ηλικιωμένους. Πριν από χρόνια παραπάτησα κι έπεσα πηγαίνοντας στη δουλειά μου. Με προσπέρασαν τρεις-τέσσερις καλοντυμένοι άνθρωποι και ήρθε ένας άστεγος να με βοηθήσει να σηκωθώ. Οι πιο πολλοί δεν νοιάζονται για τον διπλανό τους. Αντιμετωπίζουμε καθημερινά προκλητικές συμπεριφορές που ξεπερνούν τα όρια της λογικής.

Με τον σύζυγό μου David Rupp είμαστε μαζί εδώ και 24 χρόνια. Ήταν κεραυνοβόλος έρωτας. Ο ίδιος ζούσε για πολλά χρόνια στον Καναδά, αλλά αποφάσισε, για χάρη της σχέσης μας, να τα παρατήσει όλα και να μείνουμε μαζί στην Ελλάδα. Το μυστικό της πολυετούς συμβίωσης δεν ξέρω ποιο είναι, αλλά υποθέτω ότι η επιτυχημένη σχέση ενός ζευγαριού εξαρτάται από το πόσο πολύ συμπληρώνει ο ένας τον άλλον. Δεν με απασχόλησε ποτέ ως γυναίκα η γονιδιακή μου συνέχεια. Γι' αυτό και έχουμε ένα γιο 23 χρονών, τον Ρωμανό-Ανδρέα, που είναι υιοθετημένος και ασχολείται επαγγελματικά με τη μαγειρική, μετά από καλές σπουδές που έκανε στην Ελλάδα και στη Γαλλία.

Ως χαρακτήρας πάντα μου αρέσει να κοιτώ μπροστά. Δεν πιστεύω στην τύχη. Γενικά, είμαι ευγνώμων για όσα έχω ζήσει, για όσους ανθρώπους και τόπους έχω γνωρίσει, και αισθάνομαι χορτασμένη. Δεν μπορώ να φθονήσω κανένα ούτε για τα πλούτη ούτε για τις αρχαιολογικές του επιτυχίες.

Ευτυχία δεν είναι η ηρεμία αλλά η δράση. Ο μεγαλύτερός μου φόβος είναι μη χάσω το μυαλό μου. Η λέξη «θεός» δεν σημαίνει πολλά για μένα. Οι θεοί είναι δημιουργήματα των ανθρώπινων κοινωνιών. Πάντως, σέβομαι απεριόριστα όσους πιστεύουν.

Δεν ξέρω αν υπάρχει άλλη ζωή, γι' αυτό ας τη ζήσουμε όσο καλύτερα μπορούμε. Δύναμη μού δίνουν τα πρόσωπα που αγαπώ. Είμαι άνθρωπος, γυναίκα, Ελληνίδα και αρχαιολόγος: αυτή είναι η ιεράρχηση της ζωής μου. Ευτυχώς, δεν έχω πολλά πράγματα για τα οποία ντρέπομαι. Στη διάρκεια του βίου μου έχω μάθει ότι το σημαντικό είναι να ακολουθείς κάποιες βασικές αρχές και να πορεύεσαι με τις θεμελιώδεις αξίες σου. Και, κυρίως, να αγαπάς και να αγαπιέσαι.

Περισσότερες πληροφορίες: www.petras-excavations.gr

Petras Excavations, Siteia, CRETE | Facebook

Πηγή: Γ. Πανταζόπουλος, LiFO