Τι ξέρουμε για τη ρωμαϊκή εποχή στην Αθήνα; Μια ξενάγηση στη Ρωμαϊκή Αγορά

Άγνωστα στο ευρύ κοινό μυστικά από την «παραμελημένη» ρωμαϊκή εποχή στην Αθήνα, η σημασία της πόλης μας για τους Ρωμαίους, η επίδραση των ρω...

Άγνωστα στο ευρύ κοινό μυστικά από την «παραμελημένη» ρωμαϊκή εποχή στην Αθήνα, η σημασία της πόλης μας για τους Ρωμαίους, η επίδραση των ρωμαϊκών αντιλήψεων στη ζωή και άλλα συναρπαστικά στοιχεία σε μια ξενάγηση στη Ρωμαϊκή Αγορά με τον αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων της Πόλης των Αθηνών, Δημήτρη Σούρλα.

Τι ξέρουμε, λοιπόν, για τη ρωμαϊκή εποχή στην Αθήνα; Για πολλά χρόνια η εποχή της ρωμαιοκρατίας ήταν «παραμελημένη». Η ανάγκη μελέτης κυρίως του κλασικού παρελθόντος έφερε σε δεύτερη μοίρα όλες τις άλλες εποχές, πράγμα που συνέβη και με τη μεσαιωνική, όπως και γενικότερα με τα κατάλοιπα του ρωμαϊκού παρελθόντος και των ύστερων χρόνων στην Ελλάδα.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν ερευνητές και επιστήμονες ή παντελής έλλειψη ενδιαφέροντος, ωστόσο ήταν σε δεύτερη μοίρα σχετικά με τα κατάλοιπα ή την προσπάθεια ερμηνείας των καταλοίπων του «ένδοξου» παρελθόντος.

Αναζητώντας τις διαδρομές της ρωμαϊκής Αθήνας, την επίδραση των ρωμαϊκών αντιλήψεων στη ζωή της πόλης και τις αλλαγές που επήλθαν στην αστική δομή της, τον τρόπο με τον οποίο επηρέασαν την καλλιτεχνική δημιουργία, το εμπόριο και τον ιστορικό ρόλο της σημερινής πρωτεύουσας εκείνη την εποχή, φτάνουμε στη Ρωμαϊκή Αγορά για να συναντήσουμε τον αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων της Πόλης των Αθηνών Δημήτρη Σούρλα.

Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε πάει στη Ρωμαϊκή Αγορά ή την έχουμε συνδέσει με κάποια πολιτιστική εκδήλωση ή μια νύχτα πανσελήνου, μια σύνδεση που αδικεί έναν όμορφο χώρο και τον αποστερεί από τη σημασία του. «Έχουμε δώσει αγώνες για να περιοριστεί αυτή η χρήση και μακάρι ο Αθηναίος να βρεθεί εκεί για να ανακαλύψει σε έναν περίπατο στην καρδιά της πόλης ένα κομμάτι της ιστορία της, που εμπεριέχει πολλές ιστορίες που τον αφορούν ακόμα και σήμερα και τον συνδέουν με το παρελθόν μιας πάντα ζωντανής πόλης» μας λέει ο κ. Σούρλας.

— Πόσο έχει προχωρήσει η έρευνα σήμερα;

Τα τελευταία είκοσι και πλέον χρόνια το κλίμα έχει αντιστραφεί πλήρως σε σχέση με ό,τι ίσχυε τα παλαιότερα χρόνια. Υπάρχει μια μεγάλη και ιδιαίτερα χαρακτηριστική μεταστροφή του ενδιαφέροντος, οι ρωμαϊκοί χρόνοι μελετιούνται –και μάλιστα σε βάθος πια– και στα πολιτιστικά κατάλοιπα αυτού του παρελθόντος έχουν γίνει σημαντικές εργασίες ανάδειξής τους. Αυτό δεν αφορά μόνο την Αθήνα, αφορά όλη την Ελλάδα και όλα τα λείψανα αυτής της περιόδου, καθώς υπάρχουν πάρα πολύ σημαντικά μνημεία σε όλο τον ελλαδικό χώρο, εξαιρετικής ιστορικής σημασίας και σε πολλές περιπτώσεις σε καλή κατάσταση.

Αυτό που συνέβη στην Ελλάδα, και στην Αθήνα, είναι ότι οι πόλεις χτίστηκαν πάνω στα αρχαία κατάλοιπα. Κατά συνέπεια, βρίσκονται από τις σωστικές ανασκαφές, κυρίως στα θεμέλια βρίσκουμε λείψανα αυτών των κτισμάτων. Ωστόσο υπάρχουν άλλες ιστορικές περιοχές, όπως η Νικόπολη, πόλη που έχτισε ο Αύγουστος το 31 π.Χ. μετά τη νίκη στο Άκτιο και σηματοδοτεί ουσιαστικά τη γένεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπου τα πολύ σημαντικά κτίσματα σώζονται σε πάρα πολύ καλή κατάσταση, γιατί είναι μια πόλη που δεν κατοικήθηκε, δεν χτίστηκε στους νεότερους χρόνους.

Οι Ρωμαίοι δεν έχτισαν καινούργιες πόλεις παρά τις λάμπρυναν με κτίρια και κυρίως εγκαταστάσεις προς όφελος των πολιτών, διάφορες νεότερες βοηθητικές κατασκευές, υδραγωγεία, λουτρά και κρήνες. Παράδειγμα, η Αθήνα.

«Το σημαντικό που θέλουμε να δείξουμε στον επισκέπτη είναι πως εδώ βρισκόμαστε σε ένα παλίμψηστο της ιστορίας των Αθηνών, που διακρίνει όλες τις περιόδους. Γιατί η Ρωμαϊκή Αγορά δεν είναι μόνο ένα κτίσμα της εποχής, δίπλα έχει το ωρολόγιο του Κυρρήστου, το Φετιχέ Τζαμί και κάτω από τζαμί είναι μια μεσοβυζαντινή μάλλον βασιλική, πολύ σημαντική, που ήταν και το πρώτο τζαμί των Αθηνών. Αυτό συμβαίνει γιατί βρισκόμαστε και στο κέντρο της πόλης και στο κέντρο της μεσαιωνικής Αθήνας. Εδώ, σε αυτό το σημείο, αναπτύχθηκε από τα βυζαντινά χρόνια και από τον Μεσαίωνα το παζάρι της πόλης. Εδώ ήταν, μάλιστα, ο χώρος του σημαντικότερου παζαριού της πώλησης των σιτηρών». 

Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

— Η σημασία της Αθήνας για τους Ρωμαίους;

Η Αθήνα ήταν για τους Ρωμαίους κάτι εξέχον. Η πατρίδα της δημοκρατίας, το κέντρο του πολιτισμού, η πατρίδα των φιλοσόφων. Και από τον δεύτερο π.Χ αιώνα έχουμε πληθώρα ποιητών που επισκέπτονται την Αθήνα, τον Οράτιο, τον Βιργίλιο Κάτωνα, για να θαυμάσουν την πόλη αυτή. Εκστασιάζονται και αυτό φαίνεται και από τα κτίρια που χτίστηκαν τη ρωμαϊκή περίοδο αλλά και από το πώς αντιμετώπισαν οι ίδιοι χώρους γνωστούς από την αρχαιότητα, όπως η Αρχαία Αγορά. Όχι μόνο δεν την παραμέλησαν αλλά και τη φρόντισαν, όπως φρόντισαν να κατασκευαστούν και καινούργια κτίσματα, κυρίως από ιδιώτες, από πλούσιους αστούς ή εξέχοντα μέλη της αθηναϊκής ελίτ, τα οποία όμως έγιναν, υποτίθεται, για το κοινό συμφέρον της πόλης. 

— Και ως προς το πολίτευμα;

Το πολίτευμά τους, φυσικά, δεν έχει σχέση με τη δημοκρατία όπως ασκήθηκε στην Αθήνα στα κλασικά χρόνια. Εξάλλου, μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για μια εποχή, κυρίως στα μεταχριστιανικά χρόνια, που οι πράξεις των Ρωμαίων ξεκινούσαν και τέλειωναν στις προθέσεις του εκάστοτε αυτοκράτορα. Σε πολλές περιπτώσεις, αλλά κυρίως στην Αθήνα, υπήρχαν παρεμβάσεις από αρκετά πλούσιους ανθρώπους, φτάνοντας στο «ακραίο», με την έννοια του ευεργετικού, παράδειγμα του Ηρώδη του Αττικού.

— Πόσοι Ρωμαίοι κατοίκησαν την Αθήνα;

Σε αυτή την πόλη έφτασαν και κατοίκησαν Ρωμαίοι, τα ονόματα των οποίων έχουμε σε επιγραφές ήδη από τον δεύτερο αιώνα π.Χ – στη συνέχεια αυτό εντάθηκε. Καθοριστικό για την ιστορία της Αθήνας και για τη σχέση της με τη Ρώμη είναι το γεγονός ότι ήδη βίωνε μια παρακμή κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, όπως γνωρίζουμε, και την εγκαθίδρυση των Μακεδόνων, ενώ μετά από αυτή την περίοδο έκανε αποτυχημένες επιλογές συμμαχιών, ευρισκόμενη πάντα στη λάθος παράταξη. Με μία από αυτές, την καταστροφή της Δήλου από τα στρατεύματα του «πειρατή» Μιθριδάτη, συνδέεται η αύξηση των Ρωμαίων πολιτών και εμπόρων, οι οποίοι έφτασαν στην Αθήνα από το νησί, που εκείνη την εποχή ήταν το κέντρο του εμπορίου. Αυτό σχετίζεται με τη δημιουργία του κτιρίου της Ρωμαϊκής Αγοράς. 

Το κτίριο της Αρχαίας Αγοράς, στον βασικό του σχεδιασμό, ήταν ένα κτίριο ορθογώνιο, περίκλειστο, και από τις τέσσερις πλευρές είχε εισόδους. Είχε δύο πρόπυλα, εισόδους δηλαδή, την πύλη της αρχηγέτιδας Αθηνάςν που είναι και η σημερινή είσοδος του χώρουν και την ανατολική, από την οποία έβγαιναν ή έμπαιναν. Υπήρχε και μία τρίτη είσοδος στη νότια πλευρά που είχε μια μικρή κλίμακα, προφανώς για να επικοινωνεί με την κατωφέρεια του βράχου. Εκεί υπήρχε η κρήνη με τρεχούμενο νερό, που κυλά κατά περιόδους και φτάνει εδώ μέσα από τον βράχο της Ακρόπολης, και άλλοι μικρότεροι χώροι, που πρέπει να ήταν σαν δωμάτια της διοίκησης. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

— Υπήρξε κάποιο γεγονός που καθόρισε τη σχέση των Ρωμαίων με τους Αθηναίους;

Το πιο καθοριστικό γεγονός είναι η αντίδραση των Ρωμαίων στην τότε συμμαχία των Αθηναίων με τον Μιθριδάτη. Ο Κορνήλιος Σύλλας, Ρωμαίος στρατηγός, εισέβαλε στην Ελλάδα, πολιόρκησε την Αθήνα και την κατέστρεψε. Στον Κεραμεικό έχουν βρεθεί πολλά βλήματα καταπελτών και γνωρίζουμε ότι κατέστρεψε κομμάτι της Αρχαίας Αγοράς και κατέσφαξε τον πληθυσμό. Στο τέλος εισέβαλε στην Ακρόπολη και σφαγίασε τους υπεύθυνους της πόλης. Ήταν μια καταστροφή καθοριστική για την πόλη από πολλές απόψεις, με άμεσες συνέπειες, γιατί μεγάλο μέρος του οικοδομικού ιστού καταστράφηκε.

Ξέρουμε από τις ανασκαφές, κυρίως στην Αρχαία Αγορά και στα σημεία γύρω από αυτήν, ότι συνοικίες ολόκληρες επιχώστηκαν και έμειναν καλυμμένες για έναν αιώνα τουλάχιστον, μέχρι να υπάρξει σχετική αναγέννηση και να φτάσουμε τελικά στον δεύτερο αιώνα, που υπάρχει η απόλυτη άνθηση, επί Αδριανού. 

Οι Αθηναίοι δεν σταμάτησαν εκεί, συνέχισαν, κάνοντας εσφαλμένες επιλογές, και στην περίπτωση του Βρούτου και μετά, κυρίως στην υπόθεση του Αυγούστου με τον Μάρκο Αντώνιο, με τον οποίο είχαν συμμαχήσει οι Αθηναίοι. 

Μετά το Άκτιο δίνεται στον Οκταβιανό ο τίτλος του Αυγούστου και ξεκινά η γενεαλογία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Είναι η σημαντικότερη μορφή της ρωμαϊκής ιστορίας, ο πατριάρχης όλων των Ρωμαίων μέχρι την εμφάνιση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο Αύγουστος δεν τιμώρησε τους Αθηναίους για τη στάση τους, ήταν αδιάφορος ή εχθρικός, αλλά όχι καταστροφικός για την πόλη.

Στη συνέχεια, υπήρξε μια μεταστροφή, γιατί έγινε μια θερμή προσέγγιση από τους ίδιους του Αθηναίους, που πλέον κατάλαβαν ότι, για να μπορέσουν να επιβιώσουν, έπρεπε να δείξουν κάποιας μορφής καλή θέληση απέναντι στον νέο αυτοκράτορα και στη νέα δύναμη. Ας μην ξεχνάμε ότι εν ήταν όλοι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες εξαιρετικώς καλλιεργημένοι ούτε ανήσυχα πνεύματα, κυρίως αυτή η πρώτη γενιά των αυτοκρατόρων. Η εικόνα του φιλοσόφου αυτοκράτορα ξεκινά με τον Αδριανό και συνεχίζεται με τον Μάρκο Αυρήλιο, πολύ αργότερα.

Ο Αύγουστος, στην αντιμετώπιση της πόλης, ακολούθησε την επιλογή του πολύ γνωστού ηγεμόνα Ιούλιου Καίσαρα: άρχισε να δίνει χρήματα στην πόλη – βέβαια, κάποια από αυτά αργότερα τα ζήτησε πίσω, εξαιτίας των επιλογών των Αθηναίων. Τότε ήταν και μια εποχή μεγάλων αναταράξεων και στην ίδια τη Ρώμη, που δεν επέτρεπαν τη εφαρμογή της εξωτερικής πολιτικής με επίκεντρο την ευμάρεια των πόλεων, ακόμα κι αν αυτές ήταν μέρος της λεγόμενης αυτοκρατορίας. 

Επίσης, η Ελλάδα, μετά την κατάκτησή της από τους Ρωμαίους, χωρίστηκε σε επαρχίες, αυτή της Μακεδονίας και της Αχαΐας με έδρα την Κόρινθο. Η Κόρινθος καταστράφηκε εκ θεμελίων από τον Μώμιο το 146 π.Χ., αλλά ξαναχτίστηκε πλήρως. Αυτή που βλέπουμε, πια, εκτός από τον ναό του Απόλλωνα, είναι μια ρωμαϊκή πόλη, που μάλιστα ονομάστηκε «ρωμαϊκή αποικία». Η Αθήνα, αντίθετα, ήταν από την πρώτη στιγμή –και αυτό σημαίνει ότι είχε ένα εξαιρετικό προνόμιο– ελεύθερη πόλη, που σημαίνει ότι είχε «δικαίωμα» να ασκεί τη δική της πολιτική με πολλούς περιορισμούς και διατήρησε αυτή την ελευθερία που τη βοήθησε πολύ γενικά, και ιδίως να διατηρήσει έντονα το ιστορικό παρελθόν της. 

Κάθε πλευρά έχει μια στοά με διαφορετικού ρυθμού κίονες. Εξωτερικά ιωνικού ρυθμού, εσωτερικά δωρικού με μάρμαρο από τον Υμηττό και λιγότερο από την Πεντέλη. Βεβαίως, η εικόνα δεν ήταν αυτή. Ο χώρος ήταν κατειλημμένος όλος και όταν ξεκίνησαν οι ανασκαφές τον δέκατο ένατο αιώνα, με μοναδικό ορατό σημείο την πύλη της αρχηγέτιδας Αθηνάς, κατεδαφίστηκαν οι κατοικίες και έγινε αποκοπή του δρόμου, μάλιστα κάποιοι κίονες βρέθηκαν σε υπόγειο σπιτιού. Το 1910 και το 1930 έγιναν συστηματικότερες ανασκαφές για να φτάσει ο χώρος στη μορφή που είναι σήμερα. Όλα τα μνημεία του κέντρου έχουν σήμερα αυτήν τη μορφή χάρη στις εργασίες της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων, της συνένωσης που δεν πραγματοποιήθηκε όλη. Τη δεκαετία του '60 ξεκίνησε ένα πρόγραμμα πολλών απαλλοτριώσεων στην Πλάκα για την ενοποίηση, που αλλού προχώρησε και αλλού σταμάτησε. Οι αναστηλωτικές εργασίες έγιναν από τον Ορλάνδο, διευθυντή της αναστήλωσης τότε, που ανέσκαψε τον χώρο.Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Η Αθήνα αρχίζει να επανέρχεται μετά την καταστροφή από τους Έρουλους το 267 μ.Χ και τη μετέπειτα παρακμή της κατά τον 16ο-17ο μ.Χ. Μέχρι τότε είναι μια σκοτεινή εποχή και από άποψη τεκμηρίων, αλλά υπάρχει ένα έντονο ενδιαφέρον από τους ερευνητές σήμερα για τη μελέτη της ύστερης αρχαιότητας, ώστε να καταλάβει και εκείνη τη θέση και την αξία της στο πολιτισμικό τοπίο. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

— Πόσο συνέβαλαν οι πλούσιοι πολίτες στην ανοικοδόμηση της πόλης; 

Στην Αθήνα υπήρξε μια ελίτ επιφανών οικογενειών. Μία από αυτές ήταν του Ηρώδη, του οποίου ο παππούς βοήθησε τον Αύγουστο να δώσει τα χρήματα για να χτιστεί η Ρωμαϊκή Αγορά των Αθηνών. Ήταν μια οικογένεια που διατήρησε τη δύναμή της καθ’ όλη της διάρκεια της ρωμαϊκής περιόδου. Ο Ηρώδης Αττικός ήταν και συγκλητικός και παιδαγωγός αυτοκρατόρων, κατείχε τρομερά αξιώματα για άνθρωπος της εποχής. Και μπορούσε να κάνει πρεσβεία στον ίδιο τον αυτοκράτορα, κάτι σχεδόν αδιανόητο τότε.

Τα μέλη της οικογένειας αυτής είχαν λόγο και δικαιοδοσία να το κάνουν. Φυσικά, ο πληθυσμός της Αθήνας εκείνης της εποχής δεν ήταν σαν τον Ηρώδη, η πλειονότητα ήταν φτωχοί, αγράμματοι, αμαθείς, οι οποίοι το μόνο που προσπαθούσαν ήταν να επιβιώσουν σε ένα περιβάλλον το οποίο, από ένα σημείο και μετά, τους βοήθησε πολύ. 

— Πότε αρχίζουν να φτάνουν στην Αθήνα οι πρώτοι «τουρίστες;

Τον δεύτερο αιώνα μ.Χ. αρχίζει η εποχή του τουρισμού. Επισκέπτεται την Ελλάδα ο Παυσανίας και βλέπουμε ήδη σε επιγραφές ότι υπήρχαν οι εξηγητές, οι σημερινοί ξεναγοί.

Οι επισκέπτες της Ελλάδας ήθελαν να πάνε σε δύο μέρη, στην Αθήνα και τη Σπάρτη, γιατί αυτά γνώριζαν από τον Θουκυδίδη και τους αρχαίους συγγραφείς. Συνεπώς, το παρελθόν των πόλεων ήταν καθοριστικό. Αν η Ρώμη «κατέκτησε» την Αθήνα και εκμεταλλεύτηκε την παρακμή του ελλαδικού χώρου εκείνη την περίοδο, παράληλα «κατακτήθηκε» μέσω του ελληνικού πνεύματος. Πληθώρα αρχαίων κλασικών (έργων αρχαιότητες όλων των κατηγοριών, γλυπτά, πίνακες, ακόμα και αρχιτεκτονικά μέλη) μεταφέρθηκε στη Ρώμη ως λεία, κυρίως για να στολίσει επαύλεις ηγετών η πλουσίων. 

Σήμερα στον χώρο βλέπουμε περίπου το μισό μνημείο, το υπόλοιπο βρίσκεται κάτω από τον πολεοδομικό ιστό. Δηλαδή τα κτίρια που βρίσκονται γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο προς τον βορρά είναι χτισμένα πάνω στη Ρωμαϊκή Αγορά. Τα απέναντι σπίτια έχουν θεμελιωθεί επάνω στην αρχαία στοά. Το υπόλοιπο οικοδομικό τετράγωνο είχε δύο εκκλησίες, τη Γρηγορούσα και τον Προφήτη Ηλία, που καταστράφηκε, κατεδαφίστηκε. Ένα κομμάτι της Ρωμαϊκής Αγοράς βρίσκεται απέναντι, στην άλλη πλευρά του δρόμου. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

— Θα κρίνατε θετικά ή αρνητικά τη ρωμαιοκρατία;

Η ρωμαιοκρατία δεν έχει αρνητική ερμηνεία, δεν καταστράφηκε ο κλασικός πολιτισμός από τους Ρωμαίους. Και όλα τα έργα που έγιναν εκείνη την εποχή, έγιναν από Έλληνες, δεν υπάρχει κανένα αμιγώς ρωμαϊκό έργο.

Αντιθέτως, σε όλα αυτά τα έργα υιοθετήθηκαν στοιχεία είτε του ελληνιστικού είτε και του κλασικού παρελθόντος. Υπάρχει μια ώσμωση των δύο, ένας καλώς νοούμενος συμφυρμός πραγμάτων που ήταν πολύ γόνιμος, και αρχιτεκτονικών ρυθμών και ύφους, δημιουργώντας εξαίσια δείγματα τέχνης και αρχιτεκτονικής, ακόμα και γλυπτών και άλλων μορφών καλλιτεχνικής δημιουργίας, μέχρι και στη λογοτεχνία, όπου ο Όμηρος υπήρξε μεγάλη πηγή έμπνευσης. Υπήρχαν πολύ δημιουργικές περίοδοι, υπήρχαν και πολύ κακές, αλλά αυτό συνέβαινε και θα συμβαίνει πάντα στην ανθρώπινη ιστορία.

— Έχουν καταγραφεί οι Ρωμαίοι που έφτασαν στην Αθήνα; Για τι αριθμό μιλάμε;

Μετά το 67 μ.Χ. και την καταστροφή της Δήλου έχουμε την άφιξη εκατοντάδων ή χιλιάδων πολιτών, αυτά γνωρίζουμε από τα επιγραφικά κατάλοιπα, από τις επιτύμβιες στήλες ή από κιονίσκους και τους καταλόγους των εφήβων. Όλοι οι Αθηναίοι έφηβοι ήταν υποχρεωμένοι να λάβουν διετή εκπαίδευση στα γυμνάσια της πόλης, κάτι που καθιερώθηκε στους κλασικούς και άνθησε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους.

Συνεπώς, όλοι οι Αθηναίοι γράφονταν σε καταλόγους και με βάση το χρονολογικό σύστημα των αρχόντων χρονολογούμε την εποχή. Σε αυτούς τους καταλόγους υπάρχουν πολλά ονόματα Ρωμαίων. Βέβαια, υπάρχει και μια κατηγορία Αθηναίων που πολιτογραφούνται Ρωμαίοι, κυρίως τα μεταγενέστερα χρόνια. Αυτά τα στοιχεία δεν είναι απολύτως ασφαλή, αλλά μας δίνουν ένα πλαίσιο που βεβαίως μπορεί να ανατραπεί από νεότερα στοιχεία έρευνας ευρημάτων ή ανασκαφών. 

Το μόνο βέβαιο είναι ότι η αγορά χτίστηκε σύμφωνα με κάποιους άξονες, γι' αυτό υπάρχει και τόση απόκλιση μεταξύ των δύο προπύλων. Δεν είναι στην ίδια ευθεία, είναι λοξά, διαγώνια, δεν είναι όπως θα περίμενε κανείς σε έναν απόλυτα τακτοποιημένο σχεδιασμό. Ο άλλος λόγος ίσως είναι το ρολόι του Κυρρήστου που δεν είναι μέρος της Ρωμαϊκής Αγοράς, προϋπήρχε. Το ρολόι, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, έγινε το τελευταίο τέταρτο του δευτέρου π.Χ. αιώνα. Κατασκευάστηκε από τον Ανδρόνικο, αλλά δεν ξέρουμε από ποιον χρηματοδοτήθηκε και τον σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκε. Όμωςν κρίνοντας από τις θέσεις, βρίσκεται σε ένα ψηλό σημείο της πόλης συγκριτικά με την Αρχαία Αγορά, είναι ένας μετεωρολογικός σταθμός που έδειχνε την ώρα, τους ανέμους. Ήταν ένα πλανητάριο της εποχής, χτίστηκε για τις ανάγκες των ναυτιλλομένων και των εμπόρων, που ήθελαν να οργανώσουν το ταξίδι τους. Υπάρχει και η άλλη εκδοχή, ότι μπορεί να αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτερου συγκροτήματος, γιατί ακόμα αναζητούνται κτίρια και ένα από αυτά, που μπορεί να σχετίζεται, είναι το γυμνάσιο του Πτολεμαίου. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

— Φτάνοντας στο μέρος όπου βρισκόμαστε, τι γνωρίζουμε για την ίδρυση της Ρωμαϊκής Αγοράς;

Μετά την είσοδο στην Αθήνα αυτών που είχαν φύγει από τη Δήλο, κυρίως έμπορων, χρειάστηκαν νέοι χώροι και νέες αγορές. Η περιοχή όπου βρισκόμαστε καταχρηστικά ονομάζεται Ρωμαϊκή Αγορά, κανονικά θα έπρεπε να ονομαστεί «εμπορική αγορά», ωστόσο αυτή η ονομασία έμεινε σε χρήση για να αντιδιαστέλεται από την Αρχαία Αγορά.

Εν αντιθέσει με τον χώρο της Αρχαίας Αγοράς, που επίσης δεν ήταν γνωστός μέχρι τον εικοστό αιώνα, οπότε έγιναν οι γιγάντιες απαλλοτριώσεις, η Ρωμαϊκή Αγορά ήταν πλήρως καλυμμένη από τον οικιστικό ιστό της πόλης, ήταν άγνωστης ταυτότητας και το μόνο ορατό σημείο της ήταν η πύλη της αρχηγέτιδας Αθηνάς και ορισμένα άλλα σημεία εντός της.

— Ουσιαστικά οι περιηγητές ανακάλυψαν πρώτοι την Αγορά;

Ήδη από τον δέκατο όγδοο αιώνα και μετά, όπως γνωρίζουμε, υπήρξε ένα μεγάλο κύμα περιηγητών από την Ευρώπη, που, γοητευμένοι από την Ανατολή και τα αρχαία κατάλοιπα, άρχισαν να περιηγούνται στην τότε τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Έρχονταν με τον Παυσανία υπό μάλης, αναζητώντας τα κατάλοιπα του παρελθόντος και μαζεύοντας αρχαιότητες.

Το τετρακιόνιο πρόπυλο, το μόνο ορατό σημείο της σημερινής Ρωμαϊκής Αγοράς, πολλοί περιηγητές είχαν βιαστεί να το ταυτίσουν με κάποιον ναό. Οι πρώτοι που έδωσαν τη σωστή ερμηνεία του χώρου, το έργο των οποίων χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα, ήταν οι Στιούαρτ και Ρέβετ (J. Stuart & N.Revett), αρχιτέκτονες Βρετανοί που κατέγραψαν και σχεδίασαν με εξαιρετικής ποιότητας σχέδια τα κατάλοιπα και ερμήνευσαν τον χώρο ως αρχαία αγορά. Βασίστηκαν στις επιγραφές που φέρουν το επιστύλιο και η επιγραφή στην παραστάδα της εισόδου του Αδριανού για τις υποχρεώσεις φορολογίας των εμπόρων του λαδιού. 

Η Ρωμαϊκή Αγορά χτίστηκε ταχύτατα και αυτό φαίνεται τόσο στις κατασκευαστικές ατέλειες όσο και στο ότι χρησιμοποιήθηκαν μέλη από άλλα κτίρια: έχει έναν κίονα από πεντελικό μάρμαρο, ενώ οι άλλοι είναι από τον Υμηττό, έχει τέτοιες διαφοροποιήσεις στοιχείων. Έχουν χρησιμοποιηθεί μέλη από κτίρια που προφανώς έχουν καταστραφεί από τον Σύλλα, και επαναχρησιμοποιήθηκαν. Αφιερώθηκε στην αρχηγέτιδα Αθηνά. Στην κορυφή του αετώματος υπάρχει αποτύπωμα της βάσης έφιππου αδριάντα του εγγονού του Αυγούστου, ο οποίος πέθανε το 2 π.Χ. και αφιέρωσαν ένα άγαλμα προς τιμή του. Έχει βρεθεί παλαιά στις ανασκαφές μια βάση προ τιμήν της γυναίκας του Αυγούστου και εικάζουμε ότι σε κάποιο σημείο της αγοράς θα πρέπει να υπάρχει και ένα σημείο λατρείας του αυτοκράτορα, γιατί εκείνη την εποχή ο αυτοκράτορας και η οικογένειά του άρχισε να λατρεύεται σαν ισόθεος αρχικά και σαν θεός στη συνέχεια. Οι ελληνιστικοί ηγεμόνες λατρεύονται σαν θεοί με όλα τα συνακόλουθα και με περιπτώσεις ακόμα και εξαιρετικής αλαζονείας από τους θνητούς μονάρχες. Ίσως είναι από τα δωμάτια εκατέρωθεν του ανατολικού προπύλου.
Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

— Σχετίζεται με την Αρχαία Αγορά;

Ο χώρος της Ρωμαϊκής Αγοράς επιλέχθηκε και σχετίζεται με την αρχαία αγορά, που ήταν χώρος εμπορίου, αλλά κυρίως το κέντρο της πολιτικής ζωής της αρχαίας Αθήνας. Μας διαφεύγει συχνά ότι στις αρχαίες πόλεις, και στην Αθήνα, που ήταν το κέντρο του αρχαίου κόσμου, υπήρχαν πολλές αγορές, και μάλιστα όχι σε μόνιμες κατασκευές. 

Αυτό που βλέπουμε στην Αρχαία Αγορά αυτήν τη στιγμή είναι το δημιούργημα των ελληνιστικών χρόνων, η μεγάλη αναστηλωμένη στοά είναι η προσφορά του Αττάλου στην πόλη και οι άλλες στοές που χτίστηκαν είναι όλες ελληνιστικών χρόνων. Υπάρχουν πρωιμότερες που βρίσκονται στη βόρεια πλευρά, δίπλα στις γραμμές του τρένου, είναι στοές του πέμπτου αιώνα – αυτή η περιοχή που ανασκάπτεται τα τελευταία χρόνια συνεχώς. 

Κάθε πόλη, και η Αθήνα, για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της, έπρεπε να έχει πολλές και διαφορετικές αγορές. Υπήρχε αγορά για τα ψάρια, για τα κρέατα, για το κάρβουνο και διαφορετική αγορά για τους δούλους. Συνεπώς, πρέπει να σκεφτόμαστε ότι οι αγορές ήταν πολλές, μάλιστα ο Στράβωνας αναφέρει την περιοχή ανατολικά της Αγοράς, την ονομάζει ερέτρεια αγορά και ο Παυσανίας την αναφέρει ως Κεραμεικό.

Το άλλο στοιχείο που μας οδηγεί σε μια ασφαλέστερη ερμηνεία για το ότι εδώ ήταν αγορά, τόπος εμπορίου, είναι τα σηκώματα, που στους αρχαίους χρόνους ήταν τράπεζες μετρήσεων βάρους. Είναι σαν μεζούρες, όπου έβαζαν μικρά χάλκινα σκεύη για να μετρήσουν τα αγαθά. Προφανώς, αυτά, επειδή βρίσκονται στον στυλοβάτη, δεν θα μετρούσαν κάτι βρώσιμο.
Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Το κτίριο της εμπορικής αγοράς έχει τέσσερις στοές σκεπασμένες. Η μία έχει διπλή κιονοστοιχία και η ανατολική έχει μικρούς χώρους που ερμηνεύονται ως καταστήματα. Όμως φαίνεται ότι καταστήματα δεν ήταν μόνο αυτά. Όταν μιλάμε για τη Ρωμαϊκή Αγορά, μιλάμε για ένα κτίριο 117 μ. επί 110 μ. και ένας τόσο μεγάλος χώρος δεν μπορεί να στέγαζε τόσο λίγα καταστήματα. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Εμπορικές λειτουργίες είχαν και οι στοές και το συμπεραίνουμε από τα χαράγματα των εμπόρων, από το πόστο, το σημείο όπου οι συγκεκριμένοι εμπορεύονται, τους πάγκους ή τα παραπήγματα. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Όλο το κέντρο της αγοράς ήταν πλακοστρωμένο με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες. Βλέπουμε μια διχρωμία που μπορεί να είναι κατασκευαστική αλλά και ενδεικτική διαδρομών. Ωστόσο, αυτό που ξέρουμε μετά βεβαιότητας είναι ότι επαναχρησιμοποιήθηκαν, για παράδειγμα, κείμενα του Μάρκου Αυρήλιου, γραμμένα σε μαρμάρινες πλάκες ως κομμάτια της επίστρωσης. Πρόκειται για επανάχρηση αρχαίων λίθων που οι Ρωμαίοι, όντες πρακτικοί άνθρωποι, τα χρησιμοποιούσαν ως υλικό. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Η αγορά χτίστηκε σε αυτό το σημείο και γιατί βρισκόταν σε σημαίνουσες αρτηρίες της αρχαίας πόλης. Η Αθήνα είχε μια δύσκολη κυκλοφορία, με στενούς δρόμους, κακοφτιαγμένους, συνεπώς, όταν υπήρχαν μεγάλες αρτηρίες οδικές, όπως η αρχαία οδός Τριπόδων, σηματοδοτούσαν σημαντικά περάσματα ή κτίρια. Αποδώ περνούσε ένας σημαντικός δρόμος, μέσα από την αγορά, που προχωρούσε προς τα πάνω, αλλά κλείστηκε, ωστόσο μπορούσαν να περάσουν και να βγουν από την άλλη πλευρά, μάλιστα υπάρχει και η άποψη ότι μέσα από την αγορά μπορούσε να περάσει και άμαξα. Από το κεντρικό άνοιγμα της πύλης της αρχηγέτιδας Αθηνάς θα μπορούσε να περάσει άμαξα, καθώς είναι μεγαλύτερο. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Η Ρωμαϊκή Αγορά έμεινε, όπως φαίνεται, σε λειτουργία και εμπορική χρήση τουλάχιστον μέχρι την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου, καθώς έχουν βρεθεί ενεπίγραφα βάθρα, θραύσματα που αναφέρουν ότι αυτός και ο γιος του δώρισαν στην Αθήνα σίτο. Η πόλη της Αθήνας συνδέεται με το σιτάρι ήδη από την κλασική εποχή, αλλά κυρίως τον δεύτερο αιώνα οι Αθηναίοι τιμούσαν τους μονάρχες που εξασφάλιζαν το απαραίτητο σιτάρι για την πόλη και την επιβίωση των κατοίκων. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

 

Εικάζουμε, λοιπόν, ότι η περιοχή εδώ, ανατολικά της Αρχαίας Αγοράς, ήταν χώρος ελεύθερου εμπορίου. Ξέρουμε ότι στην ευρύτερη περιοχή υπήρχε μια ακμάζουσα συνοικία των ελληνιστικών χρόνων, σπίτια και καταστήματα απλώνονταν εδώ και προς τη βιβλιοθήκη του Αδριανού, όμορα κτίρια, περίπου ίδιου σχεδιασμού και με δέκα μέτρα απόσταση το ένα από το άλλο.

Το κτίριο της Ρωμαϊκής Αγοράς σχεδιάστηκε σε σημείο όπου προφανώς υπήρχαν προγενέστερες χρήσεις αγοράς και σε συνάφεια με την Αρχαία Αγορά. Η τελευταία πιστεύεται –λανθασμένα κατά τη γνώμη μου– ότι κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους έχασε τον εμπορικό και διοικητικό χαρακτήρα της και παρέμεινε μουσείο της πόλης. Αυτή είναι μια παλιά άποψη, γιατί δεν μπορεί ιστορικά κτίρια που είχαν ως σκοπό το εμπόριο ή την προστασία του κόσμου από τις καιρικές συνθήκες να παρέμειναν σε αχρηστία ως κενοί χώροι ή μουσειακά εκθέματα.

Θαρρώ, υπήρχαν και εμπορικές δραστηριότητες στην Αρχαία Αγορά, και βεβαίως διοικητικές. Τμήμα αυτών των δραστηριοτήτων μεταφέρθηκε εδώ, στη Ρωμαϊκή Αγορά, που άρχισε να χτίζεται από τον Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος έδωσε χρήματα για να κατασκευαστεί το κτίριο. Πολλοί υποστηρίζουν ότι τα έδωσε επειδή ο αντίπαλός του, ο Πομπήιος, έδωσε χρήματα για κατασκευή ανάλογη στον Πειραιά. Δεν ξέρουμε σε τι βαθμό είχε προχωρήσει η κατασκευή από τον Καίσαρα. Ολοκληρώθηκε από τον παππού του Ηρώδη του Αττικού και εγκαινιάστηκε το 11 π.Χ. 

Πηγή: Αργ. Μποζώνη, LiFO