Να ανηφορίζεις, όχι να γλιστράς

Ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης κλείνει τον 25ετή επιτυχημένο κύκλο του ως διευθυντής στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με την έκθεση «Κάλλος. Η Υ...

Ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης κλείνει τον 25ετή επιτυχημένο κύκλο του ως διευθυντής στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με την έκθεση «Κάλλος. Η Υπέρτατη Ομορφιά».

«Το πρότυπο της ομορφιάς είναι μια έννοια που την έχουμε οι νεότεροι πολιτισμοί στο μυαλό μας», επισημαίνει ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης πριν μας ταξιδέψει στην έκθεση «Κάλλος. Η Υπέρτατη Ομορφιά», με την οποία κλείνει τον 25ετή επιτυχημένο κύκλο του ως διευθυντής στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, καθώς ένας καινούργιος άνοιξε, στη θέση του εκλεγμένου διευθυντή στο Μουσείο της Ακρόπολης. Ο πρώτος γενικός διευθυντής στην ιστορία του μουσείου.

Εντέλει τι σημαίνει όμορφο, το αψεγάδιαστο; «Είναι εύμορφο, το καλό της μορφής. Αυτό που προσλαμβάνει όχι μόνο ο αμφιβληστροειδής μας, αλλά το εσωτερικό μας μάτι. Επομένως η έννοια του εξωτερικού κάλλους και του εσωτερικού κάλλους άλλοτε μπορεί να συμβαδίζουν κι άλλοτε όχι. Γι’ αυτό οι αρχαίοι Ελληνες κάποια στιγμή κατέληξαν ότι το καλό, οπτικό, θα πρέπει να είναι και το καλό, το ηθικό, το εσωτερικό. Καλός καγαθός, δηλαδή. Θεωρώ ότι ιδέες, έννοιες, νοήματα που μας δημιουργούνται στο μυαλό είναι αιχμάλωτα, για να μην πω θνησιγενή, εάν δεν μπορείς να τα εκφράσεις με λέξεις».

Στην έκθεση αυτή (από 29/9), που επιμελήθηκε ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης με τον δρα Ιωάννη Δ. Φάππα, είναι σαφές ότι η έννοια του «κάλλους» στην υπέρτατη διάστασή της δεν είναι απλώς μια λέξη που σημαίνει μόνο «ομορφιά». Το ιδεώδες που αναπτύχθηκε στην αρχαία ελληνική σκέψη εκφράστηκε μέσα από τα ποιήματα των επικών (8ος αι. π.Χ.) και λυρικών ποιητών (7ος-6ος αι. π.Χ.) και αποκρυσταλλώθηκε σταδιακά στα κείμενα των φιλοσόφων του 5ου-4ου αι. π.Χ. και εξής, οι οποίοι αναφέρθηκαν σε αυτό ως συνδυασμό της φυσικής εμφάνισης και των αρετών της ψυχής. Εδώ, ο επισκέπτης θαυμάζει πτυχές του κάλλους στην καθημερινή ζωή και στη φιλοσοφική σκέψη της αρχαίας Ελλάδας μέσα από 322 αντικείμενα τα οποία προέρχονται από μουσεία και συλλογές της Ελλάδας, της Ιταλίας και του Βατικανού.

«Εάν αρχίσεις από τον Ομηρο και πας στη λυρική ποίηση, η έννοια του κάλλους νομίζεις ότι είναι εξωτερική. Ομως, αν διαβάσεις τα συμφραζόμενα των φράσεων, καταλαβαίνεις ότι η Πηνελόπη, για παράδειγμα, δεν είναι μόνο μια βασίλισσα αρχοντική, όμορφη κ.λπ., αλλά της προσδίδει και ηθικά χαρακτηριστικά για την πίστη της, την υπομονή της κ.ά. Και προσέξτε: αυτά τα ηθικά αντανακλούν στο πρόσωπο», λέει στην «Κ» ο Ν. Σταμπολίδης, τονίζοντας πως, με όσα διαθέτουμε σήμερα στην αρχαία γραμματεία μας, πρέπει να μάθουμε να σκεφτόμαστε διαφορετικά. Με τα δικά τους κριτήρια, όχι τα σημερινά. «Είναι λάθος να σκεφτόμαστε ότι η Ωραία Ελένη, για παράδειγμα, δεν ήταν και εσωτερικά –ηθικά– καλή. Ισως το σκεφτόμαστε με τα βικτοριανά και τα συντηρητικά μας πρότυπα, ενώ ο λόγος που η Ελένη εγκατέλειψε τον άνδρα της είναι υπέρλογος, ο έρωτας. Εκεί δεν μπορείς να κάνεις τίποτα».

Η έκθεση που αναπτύσσεται στα δύο κτίρια του μουσείου, την πτέρυγα της Νεοφύτου Δούκα και το Μέγαρο Σταθάτου, φωτίζει τη διαδικασία καλλωπισμού σε όλα τα στάδια, τον έπαινο της φυσικής ομορφιάς νέων, ανδρών και γυναικών στην αρχαία Ελλάδα, το «κάλλος» των θνητών με μορφές της αρχαιότητας γνωστές για την ομορφιά τους, όπως η Ωραία Ελένη, ο Αδωνις κ.ά., επίσης το αθλητικό, το ηρωικό αλλά και το δαιμονικό κάλλος (Μέδουσα, Σκύλλα, Σφίγγα). Επιπλέον προβάλλονται οι «Ωραίοι άωροι», οι νέοι στο αποκορύφωμα της νεότητάς τους που βρήκαν άδικο θάνατο. Υπάρχουν όμως και οι «Αρπαγές κάλλους και συνευρέσεις».

Είναι η αγαπημένη ενότητα της έκθεσης για τον Ν. Σταμπολίδη. «Διότι ένας ανθρωποκεντρικός πολιτισμός, όπως ο ελληνικός, είναι αυτός που δημιουργεί τους θεούς του κατ’ εικόνα και ομοίωση του ιδίου του ανθρώπου, όχι αντίστροφα, όπως ο ιουδαϊσμός. Οι ίδιοι οι θεοί, με όλες τις δυνάμεις και τις δυνατότητές τους, πέφτουν στην παγίδα να θέλουν να αποκτήσουν το κάλλος, να το κλέψουν και να συνευρεθούν μαζί του, διότι έρως χωρίς ερωτική πράξη δεν υπάρχει. Θέλεις να το κατακτήσεις».

Είναι από τις πιο αισθησιακές ενότητες της έκθεσης η αρπαγή της ομορφιάς. Σκηνές συνεύρεσης, πόθου και πάθους που συνδέονται αμέσως ή εμμέσως με αρπαγές. Στον κατάλογο της έκθεσης (αξίζει να τον αποκτήσετε), ο Ν. Σταμπολίδης σημειώνει ότι πρωταγωνιστής των αρπαγών νεαρών γυναικών ήταν ο Δίας. Μεταμορφωμένος σε ταύρο αρπάζει την Ευρώπη, όπως αποδίδεται στον ερυθρόμορφο κρατήρα του ΜΚΤ του 400-375 π.Χ. Σε ερυθρόμορφη υδρία περίπου του 430 π.Χ. κυνηγά τη νύμφη Αίγινα, ανάμεσα σε ξαφνιασμένες αδελφές της. «Χαρακτηριστική η αναφορά της κυνηγημένης ως ΚΑΛΕ (δηλ. καλή/όμορφη) που αναγράφεται πλάι της, αλλά και ο θεός χαρακτηρίζεται επίσης ΚΑΛΟΣ».

Ο ερωτοχτυπημένος Ποσειδώνας καταδιώκει την Αμφιτρίτη στην ερυθρόμορφη πυξίδα από την Αίγινα του 460 π.Χ. Ο φτερωτός Βοριάς άρπαξε την Αθηναία βασιλοπούλα Ωρείθυια που τρέχει τρομαγμένη προς ένα βωμό, πάνω στην υδρία του 500-490 π.Χ. από τη Βοιωτία. Για χάρη της φύσηξε ο Βορέας καταστρέφοντας στον Αθω και στο Αρτεμίσιο τον στόλο των Περσών που κατευθυνόταν στην Αθήνα.

Εκείνη όμως από τους θεούς που συναγωνίζεται τον Δία σε αρπαγές όμορφων, καλογυμνασμένων νεαρών είναι η Ηώς/Αυγή. Σε αττική ερυθρόμορφή υδρία του 460-450 π.Χ. εικονίζεται να κυνηγά άγνωστο νέο. «Η ακόρεστη ερωτική επιθυμία της για όμορφους νέους φαίνεται, σύμφωνα με τον μύθο, να οφείλεται στην κατάρα της Αφροδίτης, επειδή η Ηώς τόλμησε να κοιμηθεί με τον Αρη». Απαγωγές αγοριών γίνονταν και για λογαριασμό του Δία, όπως αυτή του Γανυμήδους από την Ηώ.

Εντυπωσιακό αρχαϊκό σύμπλεγμα που εικονίζει την αρπαγή της βασίλισσας των Αμαζόνων Αντιόπης από τον Θησέα, βασιλιά της Αθήνας. Διακοσμούσε το δυτικό αέτωμα του αρχαϊκού ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνος στην Ερέτρια.

Ο Δίας ως αετός

Εντυπωσιακό είναι το χάλκινο κάτοπτρο από την Ηλεία που παρουσιάζεται στην έκθεση, όπου ο Δίας, γνωστός για τις μεταμορφώσεις του, παριστάνεται ως αετός. «Εξαιρετικό δείγμα τέχνης, με το σώμα του νεαρού αγοριού πάνω στο, σε δεύτερο επίπεδο, αετίσιο κορμί του Διός να αίρεται στα ύψη». 

Σε μαρμάρινο μικρό ανάγλυφο του 1ου-2ου αι. μ.Χ. από την Κνωσό αποτυπώνεται η παθιασμένη συνεύρεση του Δία μεταμορφωμένου σε κύκνου, «πρωταγωνιστική και βίαια, σε σύγκριση με τη γυμνή Λήδα αριστερά, να λυγίζει με αιδημοσύνη τα γόνατα για να δεχθεί τον θεό, παρουσία του φτερωτού Ερωτος, δεξιά. Αρπαγή, αποπλάνηση και συνεύρεση εν ταυτώ», περιγράφει ο Ν. Σταμπολίδης και συνεχίζει με το ερωτικό σύμπλεγμα από τον αρχαϊκό ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνος στην Ερέτρια.

Οποιος και αν ήταν ο πλάστης του, αποτύπωσε στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. με όλη τη δύναμη της ψυχής του τον Αθηναίο Θησέα να έχει αρπάξει τη βασίλισσα των Αμαζόνων Αντιόπη για να την οδηγήσει από τον Εύξεινο Πόντο στην ιοστέφανη, κατά τον Πίνδαρο, στη μενεξεδένια Αθήνα. «Η ελαφριά κλίση του κεφαλιού προς τα εμπρός, σε συνδυασμό με το πανωκόρμι της, που μοιάζει να αντιστέκεται ακόμα, και το δεξί της χέρι σε αντίθεση να θέλει να στηριχθεί στην πλάτη και στους ώμους του αρπαγέα της, φανερώνουν την ψυχική της ταραχή, αντίσταση και έλξη μαζί». Σώματα κολλημένα και μικρές λεπτομέρειες. Οπως το πρόσωπο του Θησέα που εκφράζει απόλαυση, πόθο, σιγουριά και προστασία.

Δεν μου αρέσει να λέω τι θα κάνω, παρά μόνον όταν το κάνω

Με ποια συναισθήματα κλείνει ο 25ετής κύκλος του Ν. Σταμπολίδη στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης; «Φεύγω από το ΜΚΤ με την έκθεση “Κάλλος”, την ομορφιά, για να ανηφορίσω προς την ελληνική καλαισθησία, το Μουσείο Ακρόπολης. Το θέμα είναι κάθε φορά να ανηφορίζεις κι όχι να γλιστράς. Θυμάμαι πάντα τα λόγια της μάνας μου, η οποία στα 16 μου με ρώτησε με τι ήθελα να ασχοληθώ και της απάντησα «εγώ θέλω να κάνω αυτά που θα κάνω». Εκείνη είχε τον τελευταίο λόγο: “Να γίνεις αυτό που θέλεις εσύ να γίνεις! Με έναν όρο: Αν είναι να γίνεις παπάς, θα γίνεις πατριάρχης”».

Οσον αφορά τη νέα του θέση, «δεν μου αρέσει να λέω τι θα κάνω, παρά μόνον όταν το κάνω».

Μουσείο Ακρόπολης, ανασκαφή στην αρχαία πόλη και στη νεκρόπολη της Ελεύθερνας, Μουσείο Ελεύθερνας, πώς τα προλαβαίνει; «Η αγάπη μου, η αρχαιολογία», γελάει.

«Από την καινούργια θέση μπορώ να κάνω περισσότερα και για την Ελεύθερνα. Δόξα τω Θεώ, έχω μαθητές που είναι ήδη καθηγητές πανεπιστημίου αλλά και άλλους νεότερους. Εχω μεταδώσει πράγματα για να μπορούν με λίγες συναντήσεις και ελάχιστες καθοδηγητικές γραμμές να υλοποιούν τη συνέχεια του προγράμματος εκεί». 

Στο ανασκαφικό μέτωπο της Ελεύθερνας έχει ρίξει το βάρος του πια στην ανατολική πλευρά του λόφου. «Τώρα σκάβω παλαιοχριστιανικά κατάλοιπα. Οπως βλέπετε, δεν κολλάω σε μια εποχή. Η αρχαιολογία είναι μία και αδιαίρετη».

Η φετινή έρευνα ολοκληρώθηκε –μου δείχνει τους κάλους στις παλάμες του–, ενώ απαριθμεί τα ευρήματα: ψηφιδωτά, αρχιτεκτονικά μέλη, θωράκια, γλυπτοί άμβωνες, κ.ά. «Περιμένω αρχιτέκτονες και δομοστατικούς μηχανικούς να ετοιμάσουμε τη μελέτη για την παλαιοχριστιανική βασιλική, η οποία σώζει και πολλά αρχιτεκτονικά ρωμαϊκά στοιχεία. Θα είναι ουσιαστικά το πρώτο μνημείο από τα νεότερα χρόνια που αναστηλώνεται με τη στέγη του». Πριν αποχαιρετιστούμε αναφέρει αυτό που τον συγκίνησε στην τελευταία του έκθεση στο ΜΚΤ. «Εν μέσω κορωνοϊού συνάδελφοι μού άνοιξαν το 70% των μουσείων και αποθηκών της χώρας. Συνάντησα την αγάπη και τον σεβασμό των συναδέλφων μου, εδώ και έξω. Δεν είναι λίγο».

 

Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 16/1/2022 και πραγματοποιείται με την υποστήριξη της L’Oréal. 

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή