Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στην Ίο - Μέρος 1ο

Άποψη της Ιου με τον αρχαιολογικό χώρο του Σκάρκου Αυτή την βδομάδα η Εφορεία  Αρχαιοτήτων Κυκλάδων μας ξεναγεί στο νησί της Ίου. Γενικά   Η...

Άποψη της Ιου με τον αρχαιολογικό χώρο του Σκάρκου

Αυτή την βδομάδα η Εφορεία  Αρχαιοτήτων Κυκλάδων μας ξεναγεί στο νησί της Ίου.

Γενικά 

Η Ίος ανήκει στο σύμπλεγμα των δυτικών Κυκλάδων και βρίσκεται ανάμεσα στις νήσους Νάξο, Σίκινο και Θήρα. Έχει επιφάνεια 108,713 τ.χλμ. και μήκος ακτών 87 χλμ. 

Οι σημαντικότεροι όρμοι του νησιού είναι ο Γιαλός, ο Μυλοπότας και το Μαγγανάρι. Στον ευλίμενο κλειστό όρμο του Γιαλού μεταξύ των ακρωτηρίων Φανάρι και Ξέρες στο δυτικό τμήμα της νήσου διαμορφώνεται μεγάλος και ασφαλής λιμένας με βυθό επίβολο για τα αγκυροβόλια των πλοίων.  

Χάρτης της Ιου

Αποψη της Χώρας από το Μουσειο Γαϊτη

Η Ίος είναι ως επί το πλείστον ορεινό νησί και τα όρη της απολήγουν σε κορυφές που βρίσκονται στο κέντρο της.  

Η υψηλότερη κορυφή είναι ο Πύργος (732 μ.), ο Προφήτης Ηλίας (500 μ.) και το μεγάλο Βουνί (388μ.). Ανάμεσα στα βουνά σχηματίζονται εύφορες καλλιεργήσιμες κοιλάδες, όπως στη θέση Επάνω και Κάτω Κάμπος στα βορειοδυτικά του νησιού, στη θέση Μαγγανάρι στα νότια, καθώς και στις θέσεις Ψάθη και Αγία Θεοδότη στα ανατολικά. 

Η οικονομία του νησιού στηριζόταν κυρίως στη γεωργία (δημητριακά, ελιές, κρασί) και την κτηνοτροφία. 

Παραδοσιακή μορφή καλλιέργειας γης, που χρονολογείται από τον 6ο αι. π.Χ.  και είναι ιδιαιτέρως γνωστή στις Κυκλάδες, αποτελεί το σύστημα των αναβαθμίδων (πεζούλες), που δημιουργούνται με τη βοήθεια ξηρολιθικών αναλημματικών τοίχων  και επιτρέπουν την καλλιέργεια σε εδάφη με μεγάλη κλίση.

Στην σημερινή Χώρα, η οποία είναι χτισμένη ανάμεσα σε δύο μικρούς λόφους είχε κτιστεί η αρχαία πόλη των ιστορικών χρόνων, η οποία συνεχώς κατοικείται έως σήμερα.

Ιστορία του ονόματος

Υπάρχουν αρκετές εκδοχές για την προέλευση του ονόματος της Ίου. Κατά μια εκδοχή πήρε το όνομα της στην αρχαιότητα από την λέξη ίον, δηλαδή μενεξές, το λουλούδι  που φύτρωνε άφθονα στο νησί. Κατ' άλλους το όνομα της η Ίος το χρωστάει στην φοινικική λέξη ιίον, που σημαίνει σωρός από πέτρες. Μέχρι των αποικισμό των Ιώνων τον 11ο αι. π.Χ. η Ίος ήταν γνωστή ως Φοινίκη, όπως αναφέρει ο Πλίνιος και ο Στέφανος Βυζάντιος. Με την έλευση όμως των Ιώνων στο νησί αποκαλείται «Ίος, νήσος των Κυκλάδων, από Ιώνων οικησάντων, όθεν ην Ομήρου μήτηρ» (Stephani Byzantii  Εθνικών quæ supersunt,  Edit A. Westermann MDCCCXXXIX, 147).

Άποψη της Χώρας

Άποψη του λιμανιού και της Χώρας από επιστολικό δελτάριο 1930

Κατά την Οθωμανική περίοδο το νησί αποκαλούνταν Άνζα ή Αϊνέ, όπως αναφέρει ο Piri  Re’is στο έργο του Bahriye (P. Kahle,  Piri  Re’is Bahriye. Das türkische Segelhandbuch für das Mittellädische Meer vom Jahrr  1521, Berlin, 1926, 45). 

Το όνομα Ίος διατηρείται  έως σήμερα, συχνά όμως αποκαλείται και Νιός, ιδιωματισμός που εμφανίστηκε ήδη από τον 12ο αι. μ.Χ. στο έργο του Άραβα γεωγράφου Muhammad al-Idrisi Kitā Rujār (tabula Rogeriana), 1154. 

Στο έργο Turcograecia του Martinus Crusius, που  δημοσιεύτηκε το 1584  (Lib. VIII. Epistolae extra Constantinopolin, inter Martinum Crusium et Graecos commutatae, 207) αναφέρεται ως Νέος το νησί.  

Επίσης, στο έργο Description des Iles de l' Archipel  του Christophe Buondelmonti (1385-1430), που εκδόθηκε από τον Ernest Leroux το 1897, το νησί αναφέρεται ως Νηώ.  

Χάρτης της Ιου από τον Buondelmonti Cristoforo

Άποψη του λιμανιού το 1939

Κατοίκηση - Ιστορικά στοιχεία

Τα πρωϊμότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας που επισημάνθηκαν ως σήμερα στο νησί προέρχονται από τη θέση Σκάρκος. Εκεί περισυνελέγη επιφανειακή κεραμεική που χρονολογείται στη μετάβαση από την Πρωτοκυκλαδική I στην Πρωτοκυκλαδική II περίοδο (ομάδα Κάμπου, 2.800-2.700 π.Χ.).  

Κατά τις επόμενες περιόδους (Πρωτοκυκλαδική II, ομάδα Κέρου-Σύρου, 2.700-2.400/2.300 π.Χ. και φάση Καστριού, 2.300-2.200 π.Χ.) που οι επικοινωνίες στο Αιγαίο βρίσκονται στο αποκορύφωμα τους («διεθνές πνεύμα»), η Ίος εμφανίζεται ακμαία και πυκνοκατοικημένη. Οικισμοί εντοπίστηκαν κυρίως σε ακρωτήρια και υψώματα σε παράλιες θέσεις, όπως η Αγία Θεοδότη, η Ψάθη και οι Πλάκες στα ανατολικά, το Μαγγανάρι στα νότια και ο Σκάρκος στα δυτικά, όπου βρίσκεται ο μεγαλύτερος και πιο σημαντικός οικισμός του νησιού, η συστηματική ανασκαφική έρευνα του οποίου συνεχίζεται μέχρι σήμερα υπό τη δ/νση της Δρ. Μαρίζας Μαρθάρη. Τα νεκροταφεία των οικισμών αυτών ταυτίστηκαν επίσης. Παράλληλα όμως επισημάνθηκαν νεκροταφεία, με πιο σημαντικό εκείνο στη θέση Πλακωτός στα βόρεια του νησιού, οι οικισμοί των οποίων παραμένουν ακόμη άγνωστοι.

Αρχαιολογικός χώρος Μαγγαναρίου

Επιφανειακά κυρίως ευρήματα από το Μαγγανάρι, το Σκάρκο και άλλες θέσεις δείχνουν ότι η ζωή συνεχίζεται στην Ίο κατά την Πρωτοκυκλαδική III περίοδο (ομάδα Φυλακωπής I, 2.200-2.000 π.Χ.). Συνεχίζονται επίσης οι επαφές του νησιού με το γύρω του κόσμο, όπως δείχνει η εισηγμένη ανοικτόχρωμη κεραμεική από τη Μήλο και τη Θήρα.  

Η ζωή συνεχίστηκε στην Ίο κατά τη Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού (2η χι-λιετία π.Χ.), όπως φαίνεται κυρίως από τις έρευνες στην περιοχή του Σκάρκου.

Η μετάβαση από τους προϊστορικούς στους ιστορικούς χρόνους παραμένει σκοτεινή για την Ίο, αφού ως σήμερα δεν προήλθαν από τις έρευνες στοιχεία για την Πρωτογεωμετρική και Γεωμετρική περίοδο. Μοναδικός σύνδεσμος των δύο εποχών μπορεί να θεωρηθεί η αρχαία παράδοση σύμφωνα με την οποία οικιστές θεωρούνται οι Ίωνες με αρχηγό το Νηλέα του Κόδρου. Αντίθετα υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν τη συνεχή κατοίκηση της Ίου από την Αρχαϊκή περίοδο ως την Ύστερη Αρχαιότητα.

Η Ίος είναι μία από τις επτά πόλεις που φέρονται ως πατρίδα του μεγάλου ποιητή Ομήρου. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο και άλλες ιστορικές πηγές, ο Όμηρος ενταφιάστηκε στην Ίο, τόπο καταγωγής της μητέρας του Κλυμαίνης, ενώ ο τάφος του θεωρείται ότι βρισκόταν στη βόρεια άκρη του νησιού στην περιοχή του Πλακωτού.  

Αρχαιολογικός χώρος Πλάκες-Μπουντάρι της Κυρά Λένης

Η Ίος αποτελεί ήδη από την Αρχαϊκή περίοδο μια μικρή πόλη-κράτος, η οποία αναγκάστηκε λόγω της αδυναμίας της να δεχθεί την ηγεμονία των ναυτικών δυνάμεων που κυριάρχησαν διαδοχικά στο Αιγαίο. 

Κατά τους κλασσικούς χρόνους υπήρξε μέλος της Ιωνικής αμφικτιονίας της Δήλου και στη συνέχεια μέλος της Α' και Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας. Κατά την Ελληνιστική εποχή (323-30 π.Χ.) μετείχε στο Κοινόν των Νησιωτών, που ένωσε τις πόλεις των Κυκλάδων με έδρα τη Δήλο το 314π.Χ. Στο νησί λατρευόταν η Αθηνά Πολιάς και ο Ζευς Πολιεύς. Υπήρχε ιερό του Απόλλωνα Πυθίου, καθώς και ιερό ή ηρώο αφιερωμένο στο Όμηρο. Επίσης ένας από τους μήνες του τοπικού ημερολογίου ονομαζόταν Ομηρεών. 

Χάρτης της Ιου από τον Choiseul Gouffier 1782

Τον 3ο αιώνα π.Χ. (246-220 π.Χ.) η Ίος περιέρχεται στη σφαίρα επιρροής της μακεδονικής επικράτειας. Ακολουθεί η επιρροή της Ρόδου στην περιοχή που συνεχίζεται για έναν τουλάχιστον αιώνα. Η Ίος συνδέεται στενά με τη Ρόδο από το 220 π.Χ. ως τουλάχιστον τα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ. Στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ. οι Κυκλάδες υποδουλώθηκαν από τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη. Στη συνέχεια, όπως τα περισσότερα Κυκλαδονήσια, έτσι και η Ίος  βρίσκεται στη δίνη των εμφυλίων πολέμων της Ρώμης και περιέρχεται σε δύσκολη οικονομική θέση.

Σε αντίθεση με την ελληνιστική εποχή οι Κυκλάδες δε φαίνεται να διαδραματίζουν κάποιο σπουδαίο ρόλο κατά την ρωμαϊκή εποχή, η πολιτική και οικονομική σημασία τους είναι περιορισμένη. Πολλά νησιά, ανάμεσα τους και η Ίος, χρησιμεύουν ως τόποι εξορίας κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Διοικητικά υπάγονται στην επαρχία της Ασίας τουλάχιστον από τον 2ο αιώνα μ.Χ. Στα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ. οι περισσότερες από τις Κυκλάδες, συμπεριλαμβανομένης της Ίου, εντάχθηκαν στην «επαρχία των νήσων (provincia insularum).

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων