Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στην Βυζαντινή Αμοργό

Καστρί (Aκρόπολη αρχαίας Αρκεσίνης) Αμοργού. [Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού] Οι γραπτές πηγές για την Α...

Καστρί (Aκρόπολη αρχαίας Αρκεσίνης) Αμοργού.
[Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Οι γραπτές πηγές για την Αμοργό των βυζαντινών χρόνων είναι ελάχιστες. 

Την παλαιοχριστιανική περίοδο (4ος-7ος αι.) ανήκει στην Επαρχία των Νήσων (Provincia Insularum), σύμφωνα με τον Συνέκδημο του Ιεροκλέους. Στα πρακτικά της Συνόδου του 536, ο επίσκοπος Θεόδωρος  υπογράφη ως επισκόπος Παρίων, Σιφνίων και Αμουλγιτών πόλεων. 

Ο Χριστιανισμός φαίνεται ότι διαδόθηκε αρκετά ενωρίς, όπως διαπιστώνεται από τον εξαγνισμό ειδωλολατρικών αντικειμένων, την ανέγερση ευκτήριου οίκου στα Παραδείσια και την ύπαρξη βασιλικών. Τις γνώσεις μας για την παλαιοχριστιανική περίοδο, εκτός από τις πηγές και τους ναούς, συμπληρώνουν οι ανασκαφές που διενεργούνται τα τελευταία χρόνια στα Κατάπολα. Στους αυτοκρατορικoύς  χρόνους η Αμοργός και συγκεκριμένα τα Κατάπολα αποτέλεσαν τόπο εξορίας για επιφανείς Ρωμαίους, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την ακμή του λιμένα. Στα Κατάπολα έχουν έρθει στο φως σημαντικά οικοδομικά λείψανα οικιών και λουτρών που χρονολογούνται από τους αυτοκρατορικούς χρόνους μέχρι και τον 8ο αι. Στα χαμηλότερα άνδηρα της βόρειας κλιτύος της αρχαίας πόλης της Μινώας είναι ορατοί ακόμα και σήμερα ορισμένοι υπέργειοι τάφοι από  το νεκροταφείο της πόλης που χρονολογούνται στους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους.

Ιδιαίτερα σημαντικός  για τη πρωτοβυζαντινή περιόδο (7ος-9ος αι.) είναι ο  νομισματικός θησαυρός που βρέθηκε στο Καστρί (αρχαία Αρκεσίνη) στην Κάτω Μεριά. Ο θησαυρός αποτελείται από 60 χρυσά νομίσματα (σόλιδοι) και χρονολογείται στα χρόνια του Κωνσταντίνου Δ΄ (668-687). Η απόκρυψη του θησαυρού αυτού σε θαλάσσιο όστρεο έχει σχετιστεί με κάποιον αξιωματούχο του στόλου των Καραβισιάνων που συγκροτήθηκε για την αντιμετώπιση των αραβικών επιδρομών. Την περίοδο αυτή, έχουν χρονολογηθεί και ο πρώτος οικιστικός πυρήνας της Χώρας του νησιού, που οργανώθηκε γύρω από το Κάστρο. Την ίδια περίοδο έχει τοποθετηθεί πιθανότατα ο πρώτος οικιστικός πυρήνας της Λαγκάδας στην Αιγιάλη γύρω από βραχώδη λοφίσκο (Τρουτσούλα). Για την εκκλησιαστική κατάσταση της Αμοργού σημαντική πηγή θεωρείται η Notitia episcopatuum από την οποία πληροφορούμαστε ότι η Αμοργός είναι έδρα επισκοπής από τον 7ο έως τον 9ο αιώνα, η οποία υπάγεται στον μητροπολίτη της Ρόδου.

Καστρί (ακρόπολη αρχαίας Αρκεσίνης) Αμοργού. Ναός Παναγίας Καστριανής. 
[Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού] 
 

Από τους ταραγμένους αιώνες της Εικονομαχίας (8ος – 9ος αι.), η Αμοργός είναι γνωστή από ένα μολυβδόβουλο, το οποίο χρονολογείται το 738/739. Στο μολυβδόβουλο αυτό αναφέρεται ο βασιλικός κομμερκιάριος Αμοργού, Μήλου, Άνδρου, Ίου και Ανάφης, που ήταν επιφορτισμένος με τον έλεγχο της εμπορικής δραστηριότητας αυτών των νησιών. Διοικητικά το νησί υπάγεται στο θέμα των Κιββυραιωτών που συστάθηκε το 732 από τον Λέοντα Γ΄ τον Ίσαυρο και είχε ως έδρα την Αττάλεια της Μικράς Ασίας. Στην Αμοργό σώζονται ανεικονικά στρώματα σε δύο ναούς των Καταπόλων. 

Η Αμοργός την μέση βυζαντινή περίοδο ( 9ος –12ος αι.) μας είναι γνωστή κυρίως για την ίδρυση στα χρόνια του Αλεξίου Α΄ του Κομνηνού της Μονής της Χοζοβιώτισσας στη νότια αλίμενη ακτή του νησιού. Η ίδρυση της Μονής το 1088 από τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό αναφέρεται σε μεταγενέστερα πατριαρχικά σιγγίλια που χρονολογούνται ήδη από τον 16ο αιώνα, αλλά και το Βρεβίον της Μονής που χρονολογείται τον 17ο που αντιγράφει παλαιότερο κώδικα του 14ου αιώνα. Τις αρχές του 12ου αι.  ο προσκυνητής Saewulf επισκέφτηκε την Αμοργό στο ταξίδι του  από την Ιταλία στους Αγίους Τόπους, ενώ στα μέσα του ίδιου αιώνα, η Αμοργός αναφέρεται από τον Άραβα γεωγράφο Εντρισί ως ιδιαίτερα κατοικημένη. Εκκλησιαστικά από το 869 και καθ’ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, το νησί της Αμοργού είναι έδρα επισκοπής. Στα μέσα του 9ου αιώνα  η Αμοργός εντάσσεται στο θέμα του Αιγαίου.

Μονή Χοζοβιώτισσας Αμοργού. 
[Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού] 

Η Αμοργός φαίνεται πως λόγῳ της προνομιακής γεωγραφικής της θέσης και του ασφαλούς λιμανιού της ήταν χρήσιμη στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας για την απρόσκοπτη κυριαρχία της στο Αιγαίο. 

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 και την κατάκτηση του Αιγαίου Πελάγους το 1206/07 η Αμοργός περιέρχεται μαζί με τη Νάξο, την Πάρο, την Μήλο, την Αμοργό, τη Σίφνο και τη Σέριφο στην κατοχή του δούκα της Νάξου, Μάρκου Σανούδου. Την εποχή αυτή χρονολογείται η ενίσχυση του Κάστρου της Χώρας με πολεμίστρες. Γύρω στο 1277-1280 μέχρι τα τέλη του 13ου αιώνα το νησί επανήλθε στη βυζαντινή αυτοκρατορία, υπό τον Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη αυτοκράτορα της Νίκαια. 

Για την περίοδο της μακρόχρονης παρουσίας των Ενετών από το 1296 έως το 1537, οι πληροφορίες που αντλούμε από τα αρχεία της Βενετίας και άλλες γραπτές πηγές είναι πολλές. 

Κάστρο Χώρας Αμοργού. 
[Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού] 

Την περίοδο της πρώιμης Λατινοκρατίας ο οικισμός της Χώρας επεκτείνεται στη νότια πλευρά και δημιουργείται η πλατεία Λόζα. 

Από την περίοδο  αυτή σώζονται τρία σημαντικά δείγματα κοσμικής αρχιτεκτονικής,  ο πύργος του Γαβρά, όπου σήμερα στεγάζεται η Αρχαιολογική Συλλογή, βιοτεχνική εγκατάσταση βυρσοδεψείου, γνωστό ως Θόλος και καμαροσκέπαστη υδατοδεξαμενή, γνωστή ως Κάτω Λάκκος. 

Βιβλιογραφία : 

- Λίλα Μαραγκού, Η Μονή της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό, Αθήνα 1988. 

- Λίλα Μαραγκού, Αμοργός Ι-Η Μινώα. Η πόλις, ο λιμήν και η μείζων περιφέρεια, Αθήναι 2002.

-Λίλα Μαραγκού, Αμοργός ΙΙ-Οι αρχαίοι πύργοι, Αθήναι 2005.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων