Ο Μέγας Αλέξανδρος καταδιώκει τριχωτές γυναίκες με σκυλιά. Αλεξάνδρου Βίος (Cod. 5), 14ος αι., Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντ...
 |
| Ο Μέγας Αλέξανδρος καταδιώκει τριχωτές γυναίκες με σκυλιά. Αλεξάνδρου Βίος (Cod. 5), 14ος αι., Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών |
Ο Φίκος παρουσιάζει τη βυζαντινή τέχνη με σοβαρότητα και γνώση σε μια σελίδα στο Instagram που έχει φανατικό κοινό από ολόκληρο τον κόσμο.
— Πώς ξεκίνησες τη σελίδα @byzantinepainting;
Τα τελευταία χρόνια άρχισα να βλέπω όλο και περισσότερα βυζαντινά έργα τέχνης να κυκλοφορούν στο Instagram. Διάφορες χριστιανικές σελίδες (κυρίως ελληνικές και ρωσικές) μοιράζονται βυζαντινές εικόνες, τοιχογραφίες κ.λπ., με πολλές χιλιάδες likes, μάλιστα. Αρχικά σκέφτηκα πως αυτό είναι καλό, απο την άποψη της ορατότητας, αλλά κάτι με προβλημάτιζε και ακόμα με προβληματίζει: όλα αυτά τα έργα δημοσιεύονται εντελώς ανώνυμα. Κανένα στοιχείο γι’ αυτά· oύτε ποιος τα ζωγράφισε, ούτε πότε, ούτε καν πού βρίσκονται. Ουσιαστικά, χρησιμοποιούνται με έναν τρόπο σχεδόν εξαναγκαστικό –αφού το Instagram λειτουργεί με εικόνες– και ο ρόλος τους περιορίζεται στο να συνοδεύσουν το ρητό ενός αγίου που, τις περισσότερες φορές, δεν έχει καν σχέση με το έργο που δημοσιεύεται. Έγραψα σε 3-4 σελίδες, ζητώντας στοιχεία για κάποια από αυτά τα «ανώνυμα» έργα που μου άρεσαν, αλλά κανείς δεν απάντησε.
Ως καλλιτέχνης ο ίδιος, αλλά και ως κάποιος που αναγνωρίζει και θαυμάζει το μεγαλείο της βυζαντινής τέχνης, άρχισε να με ενοχλεί η σχεδόν υποτιμητική αντιμετώπισή της. Αλλά τι μπορούσα να κάνω γι’ αυτό;
Τον προηγούμενο Μάρτιο διαγνώστηκα με ένα πολύ σπάνιο και επιθετικό είδος κακοήθη όγκου στις φωνητικές χορδές. Μεταξύ επεμβάσεων στην Κύπρο και τη Γερμανία (όπου με τις νοσηλείες έκατσα πάνω από έναν μήνα), αναγκαστικά έριξα κάπως τον ρυθμό της ζωής μου, με αποτέλεσμα να έχω περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Τότε αποφάσισα να υλοποιήσω την ιδέα: αφού δεν το κάνουν οι άλλοι, θα το κάνω εγώ! Όσο και όπως μπορέσω, θα προσπαθήσω να προωθήσω τη βυζαντινή ζωγραφική με τρόπο που της αρμόζει! Έτσι κι αλλιώς, ασχολούμαι με αυτήν, πρακτικά και θεωρητικά, 25 χρόνια· είναι η ζωή μου.
Μεγάλη Παρασκευή, 22 Απριλίου 2022, δημοσίευσα μια τοιχογραφία από τη Μονή Βατοπαιδίου, ένα λεπτό πριν μπω στο χειρουργείο.
 |
| Επιτάφιος Θρήνος, 1312, Μονή Βατοπαιδίου. |
— Ποιο είναι το concept της σελίδας; Είναι κάτι σαν μαθήματα αγιογραφίας;
Δεν το βλέπω ως διδασκαλία, παρόλο που έχει και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Γενικά, θα έλεγα ότι αυτή η σελίδα εξυπηρετεί διάφορους σκοπούς. Μερικοί απο αυτούς είναι:
• Αποτελεί ένα κανάλι μέσω του οποίου μοιράζομαι το πάθος και την αγάπη μου γι’ αυτή την τέχνη.
• Παρουσιάζει όμορφα, σπουδαία, ενδιαφέροντα και άγνωστα έργα βυζαντινής τέχνης, όπως σπάνια ψηφιδωτά και χειρόγραφα.
• Αναδεικνύει τη δυναμική της εξέλιξη μέσα στον χρόνο καθώς και τις διάφορες τεχνοτροπίες/«σχολές» της.
• Εξετάζει τη βυζαντινή ζωγραφική μέσα στο ιστορικό της πλαίσιο και καταδεικνύει την επιρροή της στην τέχνη μακρινών τόπων, όπως το Νόβγκοροντ και η Γεωργία.
• Αναλύει με απλό τρόπο διάφορα έργα και εξηγεί πώς λειτουργεί το εικαστικό της σύστημα.
• Φέρνει στο προσκήνιο κάποιους επώνυμους Βυζαντινούς ζωγράφους (ναι, δεν ήταν όλοι «ανώνυμοι ταπεινοί τεχνίτες»!).
• Επιχειρεί να καταρρίψει τους μύθους που επικρατούν σχετικά με αυτήν.
 |
| Ένας Βυζαντινός καλλιτέχνης ζωγραφίζει πάντα με Λόγο, δηλαδή με λογική· με έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης που διέπει κάθε πτυχή του έργου του. Αυτό σημαίνει πως δεν κάνει πράγματα επειδή «έτσι του αρέσει» -όπως ένας σύγχρονος καλλιτέχνης-, αλλά υπηρετεί πάντοτε την Ενότητα του έργου τέχνης, η οποία με τη σειρά της υπηρετεί την κοινωνία μεταξύ του ίδιου και του θεατή. Σε ένα βυζαντινό έργο τέχνης, επομένως, ο ίδιος ρυθμός και βαθμός αφαίρεσης διέπει τα πάντα –από τη γενικότερη σύνθεση έως τις μικρότερες λεπτομέρειες- με τέτοια συνέπεια ώστε, αν γνωρίζεις πώς να το «διαβάσεις», το έργο τέχνης μοιάζει σχεδόν σαν ένα μαθηματικό ή επιστημονικό εγχείρημα. Ένα απλό παράδειγμα: σε αυτή την εικόνα, το σώμα, το κεφάλι, τα υπερόφρυα τόξα, τα ζυγωματικά, τα μάτια, η ίριδα, ακόμα και η κόρη των ματιών, σχεδόν τα πάντα έχουν σχεδιαστεί με βάση ένα συγκεκριμένο επιμήκες οβάλ σχήμα. Εάν η κόρη του ματιού είχε ζωγραφιστεί στρογγυλή (το οποίο είναι “σωστό” στη φύση), αυτό θα ήταν “λάθος” για το συγκεκριμένο έργο τέχνης, αφού θα ερχόταν σε ασυμφωνία με τον Λόγο με τον οποίο είναι φτιαγμένα όλα τα υπόλοιπα στοιχεία και, συνεπώς, θα διατάρασσε την Ενότητα του έργου. Άγιος Αντώνιος, Μιχαήλ Δαμασκήνός, 16ος αι. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα |
— Είναι παρεξηγημένη η βυζαντινή τέχνη;
Σε υπερβολικό βαθμό. Οι μύθοι που την περιβάλλουν είναι τόσοι πολλοί ώστε ελάχιστα απ’ όσα γράφονται και λέγονται γι’ αυτήν ισχύουν τελικά. Και το πρόβλημα είναι πως δεν υπάρχει μια έγκυρη πηγή που να μπορούμε να εμπιστευτούμε. Για να καταλάβεις, μου έτυχε δύο φορές πρόσφατα να διαβάσω περιγραφές έργων από «επίσημες» πηγές που σε κάποια σημεία όχι μόνο δεν ήταν σωστές, αλλά στην πραγματικότητα ίσχυε το ακριβώς αντίθετο από αυτό που ισχυρίζονταν.
— Ποιες είναι οι πιο κοινές παρανοήσεις γι’ αυτήν;
Επειδή είναι πολλές, θα αναφέρω μόνο μια –την πιο σημαντική, κατά την άποψή μου–, και αυτή δεν είναι άλλη από την πεποίθηση πως η βυζαντινή τέχνη είναι μια αποκλειστικά θρησκευτική τέχνη και, ως τέτοια, δύναται και πρέπει να εκφράζει μόνο το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα. Κάτι τέτοιο όχι μόνο δεν ισχύει, αλλά δεν θα μπορούσε να ισχύει. Η βυζαντινή ζωγραφική είναι ένα μέσο, μια εικαστική γλώσσα, και ως γλώσσα δεν μπορεί να είναι «ιερή», για τον ίδιο λόγο που δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως τα ελληνικά είναι μια «ιερή γλώσσα» επειδή, π.χ., σε αυτήν γράφτηκαν τα Ευαγγέλια· στην ίδια γλώσσα γράφτηκαν κι άλλα πράγματα και στην ίδια γλώσσα βρίζουμε τον μπροστινό που μας έκλεισε τον δρόμο. Αλλά ας μη μιλάμε θεωρητικά. Τα ίδια τα έργα τέχνης αποδεικνύουν πως δεν τέθηκε ποτέ θέμα θρησκευτικής αποκλειστικότητας στη βυζαντινή τέχνη. Δίπλα σε εικόνες αγίων θα βρούμε απεικονίσεις αρχαίων ελληνικών θεοτήτων, αγροτικών εργασιών, ζωδιακών κύκλων, προσωποποιήσεων στοιχείων της φύσης, εικονογραφήσεις επιστημονικών συγγραμάτων και πολλών άλλων θεμάτων.
 |
| Γεωργός καίει κέρατα ελαφιού ως φιδοαπωθητικό. Νικάνδρου Θηριακά (Suppl. gr. 247), 10ος αι., Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, Παρίσι |
 |
| Είδη πτηνών. "Περὶ ὕλης ἰατρικῆς" του Διοσκουρίδη, π. 512, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας, Βιέν |
— Είναι δηλαδή η εσφαλμένη αντίληψη πως η βυζαντινή τέχνη έχει να κάνει μόνο με τη θρησκεία; Είναι ο λόγος που σήμερα είναι τόσο παραγκωνισμένη;
Είναι σύνθετο το θέμα, αλλά σίγουρα η αποκλειστική σύνδεσή της με τη θρησκεία είναι ένας από τους κύριους λόγους. Ένας άλλος είναι πως ζούμε σε έναν κόσμο όπου ο κυρίαρχος πολιτισμός είναι η –εχθρική προς το Βυζάντιο– Δύση. Πάρε ένα βιβλίο τέχνης· σχεδόν πάντα ξεκινάει από την Αναγέννηση – της οποίας, παρεμπιπτόντως, το όνομα υπονοεί ότι μεταξύ της ίδιας και της αρχαίας ελληνορωμαϊκής τέχνης δεν υπήρξε τίποτα. Είναι πραγματικά θλιβερό μια παράδοση 1.500 χρόνων (4ος-19ος αι.) να απορρίπτεται με τέτοιον «αναπολογητικό» τρόπο (για να χρησιμοποιήσω και μια λέξη της εποχής).
Φυσικά, το ίδιο ισχύει και για ολόκληρο τον πολιτισμό της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (αυτού που αποκαλούμε «Βυζάντιο», δηλαδή), ο οποίος έχει γίνει εξαρχής «cancel» από την ποπ κουλτούρα και τη δημόσια σφαίρα γενικότερα. Για παράδειγμα, τη στιγμή που το Netflix έχει γεμίσει με σειρές για την «ισχυρή» αρχαία Ρώμη, τους «μεγαλοπρεπείς» Οθωμανούς Τούρκους, και τους «θρυλικούς» Βίκινγκς, μια χιλιετία –και πλέον– βυζαντινού πολιτισμού είναι σαν να μην υπήρξε ποτέ! Και το ακόμα πιο θλιβερό είναι ότι το πιστέψαμε κι εμείς οι Έλληνες αυτό, που κανονικά εμείς θα έπρεπε να κάνουμε ό,τι μπορούμε για την ανάδειξή του. Μέχρι και τη δεκαετία του ’60-’70, κάτι γινόταν. Υπήρχε ένας Νίκος Φώσκολος που σκηνοθετούσε τη ζωή του Βυζαντινού βασιλέα Ρωμανού Διογένη στη (χαμένη πλέον) σειρά «Αίμα και Πορφύρα». Ένας Φώτης Κόντογλου που ζωγράφιζε με βυζαντινό ύφος ολόκληρη την ιστορία του ελληνισμού στο δημαρχείο Αθηνών. Ένας Ελύτης που έγραφε το «Θάνατος και Ανάστασις του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου». Αλλά πάνε αυτά. Τώρα γίναμε «Ευρώπη»! Βλέπουμε όποιον ασχολείται με το Βυζάντιο ως έναν γραφικό, έναν «βυζαντινοτέτοιο».
Όμως, υπάρχει ελπίδα! Έχει κανα-δυο δεκαετίες που το παγκόσμιο ενδιαφέρον για το Βυζάντιο και την τέχνη του ανεβαίνει με γοργό ρυθμό! Και, αργά ή γρήγορα, θα ακολουθήσει και η Ελλάδα – όπως κάνει πάντα, άλλωστε.
 |
| Ιπποκράτης. (Gr. 2144), 1341-1345, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, Παρίσι |
— Ποια είναι η ανταπόκριση του κόσμου; Για ποιον λόγο έγινε τόσο δημοφιλής η σελίδα;
Δεν μπορώ να περιγράψω το πόσο θερμή είναι η ανταπόκριση του κόσμου. Αρχικά πίστευα πως η σελίδα θα ενδιέφερε ελάχιστα μόνο άτομα με ειδικό ενδιαφέρον για το Βυζάντιο, αλλά γρήγορα έφτασε να έχει ένα ποικίλο και ενθουσιώδες κοινό, από το Μεξικό έως την Ιαπωνία. Από τις πρώτες εβδομάδες μέχρι και σήμερα λαμβάνω διαρκώς μηνύματα υποστήριξης και ευγνωμοσύνης.
Κάποιοι μου εξηγούν ότι δεν περίμεναν ποτέ πως η βυζαντινή τέχνη είχε τέτοιο καλλιτεχνικό βάθος, ενώ άλλοι πως, επισκεπτόμενοι το τάδε μνημείο, θυμήθηκαν αυτά που διάβασαν στη σελίδα και έτσι κατάλαβαν κάποια πράγματα που αλλιώς θα προσπερνούσαν. Κάποιοι, μάλιστα, μου έστειλαν με έκπληξη πως, ενώ σπούδασαν βυζαντινολογία, δεν διδάχθηκαν ποτέ για όσα γράφονται στη σελίδα.
Για να μιλήσω και με αριθμούς, που καμιά φορά είναι ενδεικτικοί, μέσα σε λίγους μόλις μήνες από τη στιγμή που ξεκίνησε, και χωρίς πληρωμένη διαφήμιση, δημοσίευση της σελίδας έφτασε να διαβαστεί από περίπου 80.000 άτομα, σύμφωνα με τα στατιστικά του Instagram.
Τα παραπάνω νομίζω πως αποδεικνύουν ότι, αν αξιολογηθεί σωστά, η βυζαντινή τέχνη έχει πολλά να πει ακόμα. Τώρα, για ποιον λόγο έγινε τόσο δημοφιλής η σελίδα, μπορώ μόνο να υποθέσω.
 |
| Προσωποποίηση του Ήλιου. Χριστιανική Τοπογραφία του Κοσμά Ινδικοπλεύστη (Vat. gr. 699), 9ος αι., Βιβλιοθήκη του Βατικανού |
 |
| Κύκλος με μήνες, ημέρες και ώρες κατα τις οποίες αλλάζει το κάθε ζώδιο. Μαθηματική Σύνταξις του Πτολεμαίου (Vat. gr. 1291), 9ος αι., Βιβλιοθήκη του Βατικανού |
Όπως εξήγησα, αυτό που, μεταξύ άλλων, προσπαθώ να κάνω είναι να αναδείξω και την καλλιτεχνική της πλευρά, πράγμα που δεν κάνει κανένας άλλος.
Επίσης, στα σύντομα κειμενάκια που φέρει η κάθε δημοσίευση, δεν θα δεις πομπώδεις –και στην ουσία κενές– εκφράσεις όπως «το φως του ενδύματος εξαϋλώνει τη μορφή προσδίδοντάς της μια ανυπέρβλητη πνευματικότητα». Εκτός του ότι αποστρέφομαι αυτό το ύφος, ο στόχος μου είναι να πω κάτι που πραγματικά ισχύει, και θα ήθελα αυτό το κάτι να το καταλάβει ο αναγνώστης (αλλιώς, σε ποιον απευθύνομαι;)· συνεπώς, γράφω σαν φυσιολογικός άνθρωπος. Οι μόνοι που ίσως συναντήσουν μια δυσκολία στην κατανόηση είναι όσοι δεν γνωρίζουν καθόλου αγγλικά – αν και αυτοί θα μπορούσαν να πατήσουν το κουμπάκι «μετάφραση», και φυσικά να απολαμβάνουν τις εικόνες. Επέλεξα να κρατήσω τη σελίδα στα αγγλικά καθώς, δυστυχώς, υπάρχει θέμα περιορισμένου χρόνου (και χώρου στο Instagram) και δεν θα μπορούσα να γράφω τα πάντα σε δύο γλώσσες, αλλά ο πιο σημαντικός λόγος είναι ότι πιστεύω πως το Βυζάντιο και η τέχνη του αποτελούν παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, δεν αφορούν αποκλειστικά την Ελλάδα.
 |
| Προσωποποίηση του χειμώνα. 5ος αι., αρχαία λουτρά κοντά στους Αγίους Ταξιάρχες, Άργος |
 |
| Το φυτό μανδραγόρα. "Περὶ ὕλης ἰατρικῆς" του Διοσκουρίδη (MS M.652), π. 950, Morgan Library, Νέα Υόρκη |
 |
| Προσωποποίηση της θάλασσας. Μιχαήλ Αστραπάς, 1321, Μονή Gracanica, Κόσοβο |
 |
| Ψηφιδωτή απεικόνιση θεραπαινίδας που βοηθάει στον στολισμό της κυρίας της. Dominus Julius mosaic, π. 400, Εθνικό Μουσείο Τυνησίας, Μπαρντό |
 |
| Ιπποκράτεια χειροπρακτική. Κώδικας του Νικήτα (Cod. Plut. 74.7), 10ος αι., Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, Φλωρεντία |
 |
| Η γέννηση του θεού Διονύσου απο τον μηρό του Δία. 12ος αι., Μονή Παντελεήμονος, Άγιον Όρος (Credit - Antonio Guiomar) |
 |
| Ο μήνας Απρίλιος με το ζώδιο του Κριού. Τυπικόν (Cod. 1199), 1346, Μονή Βατοπαιδίου |
Μπορείτε να ακολουθήσετε τον Φίκο στο Instagram, στον ακόλουθο σύνδεσμο:
https://www.instagram.com/byzantinepainting/
Πηγή: M. Hulot, LiFO
Δεν υπάρχουν σχόλια