Καλά νέα για τον Αγιο Νικόλαο Ραγκαβά

Η εκκλησία είναι χτισμένη στο Ριζόκαστρο, όπως ήταν γνωστή η περιτειχισμένη από τους Φράγκους περιοχή κάτω από την Ακρόπολη. [Credit: ΝΙΚΟΣ ...

Η εκκλησία είναι χτισμένη στο Ριζόκαστρο, όπως ήταν γνωστή η περιτειχισμένη από τους Φράγκους περιοχή κάτω από την Ακρόπολη.
[Credit: ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Όλη η ιστορία της Αθήνας βρίσκεται συμπυκνωμένη στην αρχαιότερη, ίσως, βυζαντινή εκκλησία της πρωτεύουσας, στον Αγιο Νικόλαο Ραγκαβά. Στη σκιά της Ακρόπολης, στην οδό Πρυτανείου, στο τέρμα της αρχαίας οδού Τριπόδων, ο ναός μοιάζει να είναι εγγεγραμμένος στο γονιδίωμα της Αθήνας ήδη από τον 11ο αιώνα, όταν χτίστηκε ως ένας μικρός, αυτοκρατορικός, κατά την παράδοση, ναός. Οι πολλοί επισκέπτες στον Αγιο Νικόλαο Ραγκαβά, όπου προϊστάμενος είναι ο φωτισμένος πατέρας Αλέξανδρος Καριώτογλου (δρ Θεολογίας), γοητεύονται από την ατμόσφαιρα, υπάρχει ένα κλίμα μυσταγωγίας. Είναι, όμως, επίσης σαφές πως ο ναός χρήζει άμεσης αποκατάστασης.

Η θετική είδηση είναι ότι το πολυπόθητο και σύνθετο έργο της αποκατάστασης και ανάδειξης του ναού έχει εξασφαλίσει χρηματοδότηση από το Εθνικό Πρόγραμμα Ανάπτυξης (ΕΠΑ) του υπουργείου Πολιτισμού για την εκπόνηση των απαιτούμενων μελετών ωρίμανσης. Είναι η πρώτη φορά έπειτα από περίπου 40 χρόνια που θα γίνουν επεμβάσεις για την αποκατάσταση του ναού. Για την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών το έργο είναι υψηλής προτεραιότητας.

«Με την ολοκλήρωση των μελετών και την έγκρισή τους από το ΚΑΣ, το έργο της αποκατάστασης του ναού, με εκτιμώμενο προϋπολογισμό 2.000.000 ευρώ περίπου, θα είναι πλήρως ώριμο και θα δρομολογηθεί προς ένταξη στο πρόγραμμα της Περιφέρειας Αττικής (ΕΣΠΑ 2021-2027)», λέει η αρχαιολόγος Ιωάννα Κολώκα. «Η φθορά του χρόνου, η ανερχόμενη υγρασία και η αιθάλη των κεριών έχουν ταλαιπωρήσει επί χρόνια τον ναό, τις τοιχογραφίες και το τέμπλο του. Το έργο προβλέπεται να υποβληθεί για χρηματοδότηση εντός του 2023 και θα αποτελέσει μια από τις πρώτες προτάσεις του υπουργείου Πολιτισμού στην Αττική».

Μέσα στον ναό οι ήχοι της πόλης μοιάζουν μακρινοί και ο επισκέπτης αισθάνεται πως μετέχει ενός άλλου κόσμου. Εχω πολύτιμο ξεναγό τον φιλόλογο, δρα Θάνο Ζήση, τον άνθρωπο που έχει αναλάβει να συμβάλει στην ανέλκυση του ναού στη δημόσια σφαίρα και στη διάσωσή του μελετώντας όλες τις πτυχές της ιστορίας του.

Πάνω, το εσωτερικό του ναού και, κάτω, η ιστορική καμπάνα, η μόνη που χτύπησε χαρμόσυνα στην απελευθέρωση από τα οθωμανικά στρατεύματα.
[Credit: ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Μνήμη πολιτισμών

«Ο ναός κουβαλάει με την ύπαρξη και την αρχιτεκτονική σύνθεσή του τη μνήμη και το αποτύπωμα ποικίλων πολιτισμών, μορφών και προθέσεων», λέει. Ο ναός είχε σπουδαία σημασία στη βυζαντινή περίοδο, παρέμεινε σε λειτουργία σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, αλλά μετά την απελευθέρωση έγινε ενοριακός. Επεκτάθηκε επί Οθωνος και με τη συνδρομή του τσάρου Νικολάου Α΄ (την οποία ζήτησαν σε συγκινητική επιστολή οι εκπρόσωποι της ενορίας) ο ναός εμπλουτίστηκε με τέχνη της ρωσικής σχολής. Σήμερα αποτελεί ένα παλίμψηστο αρχιτεκτονικών μελών και αισθητικών επιρροών.

Ο δρ Θάνος Ζήσης μου επισημαίνει τη μοναδικότητα του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά. Πρώτα από όλα η θέση του, στην οχυρωματική ζώνη κάτω από την Ακρόπολη, στο Ριζόκαστρο, όπως ήταν γνωστή η περιτειχισμένη από τους Φράγκους περιοχή.

«Ηταν το αριστοκρατικότερο τμήμα της βυζαντινής Αθήνας», λέει ο δρ Θάνος Ζήσης. «Εδώ πιστεύεται πως κατοικούσαν η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία και η συγγενής της, αυτοκράτειρα Θεοφανώ». Η ίδια η γένεση του ναού είναι συναρπαστική και συνδέεται τόσο με την Κωνσταντινούπολη όσο και με το Αγιον Ορος.

To όνομα «Ραγκαβάς» ήταν επώνυμο μεγάλης οικογένειας της Αθήνας και της Κωνσταντινούπολης. Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Α΄ ο Ραγκαβές (811-813 μ.Χ.) είναι το πιο προβεβλημένο μέλος, όμως είναι ο πρωτότοκος γιος του, Θεοφύλακτος, που σχετίζεται με τον ναό. Στέφεται συμβασιλέας από τον πατέρα του, οι αντίπαλοί του τον ευνουχίζουν, εκείνος γίνεται μοναχός και λέγεται πως κατέφυγε στην Αθήνα και έχτισε τον πρώτο ναό (που καταστράφηκε), ίσως πάνω σε ερείπια αρχαίου ναού. Το πιθανότερο είναι ότι ο ευνούχος συμβασιλέας ταυτίζεται με τον Οσιο Παύλο, ιδρυτή της Ιεράς Μονής Ξηροποτάμου αλλά και της Μονής Αγίου Παύλου στο Αγιον Ορος.

Αυτή η αθηναϊκή παράδοση «για την αυτοκρατορική καταγωγή του πρώτου κτήτορα ήταν τόσο έντονη, ώστε το 1885 δωρίζεται στον ναό εικόνα του Οσίου Παύλου του Ξηροποταμηνού».

Τα ερείπια εκείνου του πρώτου ναού του 9ου αιώνα μ.Χ. παρέμειναν έτσι για 200 χρόνια, αλλά μεταξύ 1050-1080 μ.Χ., «περίοδος μεγάλης ακμής για την Αθήνα», ανεγείρεται στο ίδιο σημείο ο ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά από την οικογένεια των Ραγκαβάδων της Αθήνας.

«Η φθορά του χρόνου, η ανερχόμενη υγρασία και η αιθάλη των κεριών έχουν ταλαιπωρήσει επί χρόνια τον ναό, τις τοιχογραφίες και το τέμπλο του», λέει η αρχαιολόγος Ιωάννα Κολώκα.

Ο σημερινός επισκέπτης θα πρέπει να ξεναγηθεί μέσα στον ναό ώστε να κατανοήσει τα όρια και την έκταση εκείνου του πρώτου βυζαντινού πυρήνα. Ηταν ένας πολύ μικρός και απλός ναός ο αρχικός, καθότι ήταν ιδιωτικός. Από εκείνον τον πρώτο βυζαντινό ναΐσκο επιβιώνουν ο κομψός τρούλος του λεγόμενου αθηναϊκού τύπου (ο οποίος επανήλθε στην αρχική μορφή του στην αποκατάσταση του 1980), οι κίονες που στηρίζουν τον τρούλο με αρχαία κιονόκρανα σε δύο εξ αυτών, θραύσματα στο προαύλιο από το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο… Η Αγία Τράπεζα στηρίζεται σε ένα πλούσια διακοσμημένο και μεγάλων διαστάσεων ανεστραμμένο κιονόκρανο κορινθιακού ρυθμού, «προερχόμενο πιθανώς από τη Στοά του Ευμένους».

Στη σκιά της Ακρόπολης, στην οδό Πρυτανείου, στο τέρμα της αρχαίας οδού Τριπόδων, ο ναός χτίστηκε ως ένας μικρός, αυτοκρατορικός, κατά την παράδοση, ναός τον 11ο αιώνα. 

Φορητές εικόνες

Στον βυζαντινό πυρήνα του ναού δεν υπάρχουν τοιχογραφίες, ούτε ψηφιδωτά. «Προκαλούν εντύπωση οι δύο φορητές βυζαντινές εικόνες, η μία του Αγίου Νικολάου, με χρυσό φόντο και πολλές παραστάσεις γύρω από τον Αγιο, και η δεύτερη του Αγίου Αθανασίου. Αποτελούν κειμήλια του ναού και φυλάσσονται», λέει ο δρ Θάνος Ζήσης.

Υπάρχει μια ατμόσφαιρα που γεννάει το βάθος του χρόνου. Οι αιώνες που κύλησαν βρίσκουν τον αρχαίο, βυζαντινό ναό στη νέα ενορία που γεννιέται λίγο λίγο μετά την απελευθέρωση της Αθήνας τον 19ο αιώνα. Ο ναός θα γίνει πλέον ενοριακός, αλλά τα οικονομικά είναι φτωχά, τόσο «ώστε η ενοριακή επιτροπή στέλνει επιστολή-έκκληση προς τον τσάρο της Ρωσίας Νικόλαο Α΄ για οικονομική ενίσχυση». Ο ναός πρέπει να μεγαλώσει και πρέπει να συντηρηθεί.

Ο τσάρος Νικόλαος Α΄ (1796-1885) ήταν παππούς της μετέπειτα βασίλισσας των Ελλήνων, Ολγας (πατέρας της ήταν ο γιος του Νικολάου Α΄, μέγας δούκας Κωνσταντίνος Νικολάγεβιτς). Αλλά το 1838, όταν εστάλη η επιστολή, στην Ελλάδα υπήρχε άλλη δυναστεία. Η θετική ανταπόκριση του τσάρου οδηγεί σε νέα εποχή τον ναό του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά. Θραύσματα μόνο από το βυζαντινό παρελθόν επιβιώνουν, όπως περιγράψαμε προηγουμένως, και οι εργασίες επέκτασης και αναμόρφωσης του ναού προϋποθέτουν καθαιρέσεις και ανεγέρσεις.

Προστέθηκαν νέος νάρθηκας, ένα νέο κλίτος, το παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής, το κωδωνοστάσιο και ο γυναικωνίτης.

Εγινε η συναίρεση του βυζαντινού σπαράγματος με τη ναοδομία του 19ου αιώνα. Πολλές αλλοιώσεις υπέστη σταδιακά ο ναός κυρίως εξωτερικά (όπως το επίχρισμα, η κάλυψη του τρούλου με φύλλα μολύβδου κ.ά), οι οποίες όμως αποκαταστάθηκαν στις εργασίες που έγιναν το 1980.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει για τον επισκέπτη και τον ιστορικό της τέχνης το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού. Οπως ήταν η γενικότερη τάση τον 19ο αιώνα, έτσι και στον Αγιο Νικόλαο Ραγκαβά επικρατούν η δυτικής τεχνοτροπίας τοιχογραφίες, σύμφωνα με τη σχολή των Ναζαρηνών. Ναζαρηνές αγιογραφίες υπάρχουν έως και τις αρχές του 20ού αιώνα (π.χ. ο Αγιος Δημήτριος και ο Αγιος Γεώργιος του Κωνσταντίνου Αρτέμη είναι δημιουργίες του 1915). Ιδιαίτερης ομορφιάς, αυτές οι νεο-αναγεννησιακές αγιογραφίες δηλώνουν και μια αλλαγή υποδείγματος και φιλοσοφικής απόκλισης από τον δισδιάστατο βυζαντινό κανόνα. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει η μέσα σε κύκλο απεικόνιση της Αγίας Τριάδας στην επίπεδη οροφή. Η ρωσική επιρροή είναι εμφανής.

Ενισχυτικό στοιχείο των επιρροών που ανιχνεύονται στη μακραίωνη ιστορία του ναού είναι και τα οκτώ κουφικά κοσμήματα που σώζονται στην εξωτερική τοιχοδομία, «διακοσμητικά σχήματα που μιμούνται την τετράγωνη αρχαία αραβική γραφή που εμφανίστηκε στον Ευφράτη, στην πόλη Κούφα».

Συγκινητική και απαραίτητη στάση κατά την επίσκεψη στον ναό είναι η παρατήρηση της ιστορικής καμπάνας, που κρέμεται στο εσωτερικό. Οταν το 1833 τα οθωμανικά στρατεύματα εγκατέλειψαν την Ακρόπολη, ήταν η μόνη καμπάνα που υπήρχε στην Αθήνα και χτύπησε χαρμόσυνα αναγγέλλοντας την απελευθέρωση.

Είναι σημαντικό, επίσης, πως όλη η ιστορία του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά είναι το θέμα ενός ιστορικού ντοκιμαντέρ με τίτλο «Ο Αγιος Νικόλαος Ραγκαβά» με την έγκριση και άδεια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών και σκηνοθέτη τον Νίκο Κρητικό. Υπεύθυνος της παραγωγής και της ιστορικής μελέτης πάνω στην οποία βασίστηκε το ντοκιμαντέρ είναι ο δρ Φιλολογίας Θάνος Ζήσης. Συμμετείχαν οι ηθοποιοί Γεράσιμος Μιχελής, Ιφιγένεια Γρίβα καθώς και η υμνωδός Νεκταρία Καραντζή. Τα έξοδα της παραγωγής καλύφθηκαν ως δωρεά από την κυρία Δήμητρα Χατζηκώστα Ζήση.

Υπάρχει επίσης σχετικό αίτημα από το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο προς τον Δήμο Αθηναίων για την αποκατάσταση του εξωτερικού χώρου του ναού, ώστε να αναδειχθεί ουσιαστικότερα το ιστορικό μνημείο, και αίτημα να αποδοθεί το όνομα του Μίκη Θεοδωράκη σε αυτή τη μικρή πλατεία ως ελάχιστος φόρος τιμής στον μεγάλο δημιουργό.

Πηγή: Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή