Πορφύρα της Τύρου: Η χαμένη αρχαία χρωστική ουσία που ήταν πιο πολύτιμη από τον χρυσό

Γ ια χιλιετίες, το μωβ χρώμα της Τύρου ήταν το πιο πολύτιμο χρώμα στον πλανήτη. Μετά χάθηκε η συνταγή για να το φτιάξεις. Συνδυάζοντας αρχαί...

Για χιλιετίες, το μωβ χρώμα της Τύρου ήταν το πιο πολύτιμο χρώμα στον πλανήτη. Μετά χάθηκε η συνταγή για να το φτιάξεις. Συνδυάζοντας αρχαίες ενδείξεις, θα μπορούσε κάποιος να το επαναφέρει;

Στην αρχή, έμοιαζαν απλώς με λεκέδες. Ήταν το 2002 στην τοποθεσία Qatna – ένα ερειπωμένο παλάτι στην άκρη της ερήμου της Συρίας, στις όχθες μιας λίμνης που είχε εξαφανιστεί από καιρό . Πάνω από τρεις χιλιετίες μετά την εγκατάλειψή του, μια ομάδα αρχαιολόγων είχε λάβει άδεια να ερευνήσει – και ήταν στο κυνήγι του βασιλικού τάφου.

Αφού περιηγήθηκαν στους μεγάλους διαδρόμους και τους στενούς διαδρόμους, συνάντησαν ένα βαθύ φρεάτιο. Στη μια πλευρά υπήρχαν δύο πανομοιότυπα αγάλματα που φύλαγαν μια σφραγισμένη πόρτα. Μέσα υπήρχε ένας θησαυρός αρχαίων θαυμάτων – 2.000 αντικείμενα, μεταξύ των οποίων κοσμήματα και ένα μεγάλο χρυσό χέρι. Αλλά υπήρχαν και μερικά ενδιαφέροντα σκοτεινά μπαλώματα στο έδαφος. Έστειλαν ένα δείγμα για τεστ – τελικά διαχωρίζοντας ένα ζωντανό μωβ στρώμα από τη σκόνη και τη λάσπη.

Οι αρχαιολόγοι είχαν αποκαλύψει ένα από τα πιο θρυλικά εμπορεύματα στον αρχαίο κόσμο. Αυτό το πολύτιμο προϊόν σφυρηλάτησε αυτοκρατορίες, κατέστρεψε βασιλιάδες και εδραίωσε τη δύναμη γενεών παγκόσμιων ηγεμόνων. Η βασίλισσα της Αιγύπτου Κλεοπάτρα είχε τόση εμμονή με αυτό, που το χρησιμοποιούσε ακόμη και για τα πανιά του σκάφους της , ενώ ορισμένοι Ρωμαίοι αυτοκράτορες διέταξαν ότι όποιος συλλαμβανόταν να το φοράει –εκτός από αυτούς– θα καταδικαζόταν σε θάνατο.  

Αυτή η εφεύρεση ήταν το μωβ χρώμα της Τύρου, η Τυρρηνική πορφύρα. Όμως, αν και αυτή η ευγενής χρωστική ουσία ήταν το πιο ακριβό προϊόν στην αρχαιότητα – αξίας τριπλάσιου του βάρους της σε χρυσό, σύμφωνα με ένα ρωμαϊκό διάταγμα που εκδόθηκε το 301 μ.Χ. – κανείς που ζει σήμερα δεν ξέρει πώς να το κάνει. Μέχρι τον 15ο αιώνα , οι περίτεχνες συνταγές για την εξαγωγή και την επεξεργασία της βαφής είχαν χαθεί.

Γιατί όμως εξαφανίστηκε αυτό το σαγηνευτικό χρώμα; Και μπορεί να αναστηθεί;

Σε μια μικρή καλύβα κήπου στη βορειοανατολική Τυνησία, σε μικρή απόσταση από την παλιά φοινικική πόλη της Καρχηδόνας, ένας άνδρας πέρασε τα περισσότερα από τα τελευταία 16 χρόνια σπάζοντας θαλάσσια σαλιγκάρια – προσπαθώντας να μετατρέψει τα εντόσθιά τους σε κάτι που μοιάζει με το τυριανό μωβ.

Το μωβ της Τυρίας ήταν σύμβολο δύναμης, κυριαρχίας και χρήματος. Οι αρχαίοι συγγραφείς ασχολούνται ιδιαίτερα με την ακριβή απόχρωση που άξιζε το όνομα: ένα βαθύ κοκκινωπό-μωβ , σαν αυτό του πηγμένου αίματος, με μαύρο χρώμα. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος το περιέγραψε ως «λαμπερό όταν κρατιέται στο φως».

Με το μοναδικά έντονο χρώμα και την αντοχή του στο ξεθώριασμα, το τυριανό μωβ λατρεύτηκε από τους αρχαίους πολιτισμούς στη Νότια Ευρώπη, τη Βόρεια Αφρική και τη Δυτική Ασία. Ήταν τόσο κεντρικό για την επιτυχία των Φοινίκων – πήρε το όνομά του από την πόλη-κράτος τους την Τύρο, και έγιναν γνωστοί ως ο «πορφυρός λαός». Η σκιά μπορούσε να βρεθεί σε όλα, από μανδύες μέχρι πανιά, πίνακες ζωγραφικής, έπιπλα, γύψο, τοιχογραφίες , κοσμήματα, ακόμη και ταφικά σάβανα.

Το 40 μ.Χ., ο βασιλιάς της Μαυριτανίας σκοτώθηκε σε αιφνιδιαστική δολοφονία στη Ρώμη, με εντολή του αυτοκράτορα. Παρά το γεγονός ότι ήταν φίλος των Ρωμαίων, ο άτυχος βασιλιάς είχε προκαλέσει σοβαρή προσβολή όταν μπήκε σε ένα αμφιθέατρο για να παρακολουθήσει έναν αγώνα μονομάχων… φορώντας μια μωβ ρόμπα. Ο ζηλιάρης, ακόρεστος πόθος που άναβε το χρώμα παρομοιαζόταν μερικές φορές με ένα είδος τρέλας.

Οι αρχαίοι Ρωμαίοι συγγραφείς συνέκριναν το μωβ της Τυρίας με το χρώμα του θρομβωμένου αίματος. [Credit: Mohammed Ghassen Nouira]

Ένα γλοιώδες μυστήριο

Παραδόξως, η πιο διάσημη χρωστική ουσία που έχει γνωρίσει ο κόσμος δεν ξεκίνησε ως ένας όμορφος πολύτιμος λίθος, όπως το σύγχρονο λάπις λάζουλι του – ή ένα ζωντανό κουβάρι από ροζ κοραλλιογενείς ρίζες , όπως η κόκκινη βαφή. Αντίθετα, ξεκίνησε ως ένα διαυγές υγρό που παράγεται από τα θαλάσσια σαλιγκάρια στην οικογένεια Murex. Πιο συγκεκριμένα, ήταν βλεννογόνος.

Το μωβ της Τυρρηνικής πορφύρας θα μπορούσε να παραχθεί από τις εκκρίσεις τριών ειδών θαλάσσιου σαλιγκαριού, καθένα από τα οποία είχε διαφορετικό χρώμα: Hexaplex trunculus (μπλε μοβ), Bolinus brandaris (κοκκινωπό μωβ) και Stramonita haemastoma (κόκκινο).

Μόλις τα σαλιγκάρια είχαν συλλεχθεί, είτε με το χέρι κατά μήκος βραχωδών ακτών είτε με παγίδες δολωμένες με άλλα σαλιγκάρια – τα θαλάσσια σαλιγκάρια Murex είναι αρπακτικά – έπρεπε να γίνει η μετατροπή. Σε ορισμένα σημεία, ο βλεννογόνος αδένας κόπηκε σε φέτες χρησιμοποιώντας ένα εξειδικευμένο μαχαίρι. Εναλλακτικά, μικρότερα είδη θα μπορούσαν να συνθλίβονται ολόκληρα.

Αυτό όμως είναι το τέλος της βεβαιότητας. Οι αναφορές για το πώς η άχρωμη γλίτσα σαλιγκαριού μετατράπηκε στη βαφή των θρύλων είναι ασαφείς, αντιφατικές και μερικές φορές προφανώς εσφαλμένες – ο Αριστοτέλης είπε ότι οι βλεννογόνοι αδένες προήλθαν από το λαιμό ενός «μωβ ψαριού». Για να περιπλέξει περαιτέρω τα πράγματα, η βιομηχανία βαφής ήταν εξαιρετικά μυστικοπαθής – κάθε κατασκευαστής είχε τη δική του συνταγή και αυτές οι πολύπλοκες φόρμουλες πολλαπλών βημάτων φυλάσσονταν στενά.

«Το πρόβλημα είναι ότι οι άνθρωποι δεν κατέγραψαν τα σημαντικά κόλπα», λέει η Μαρία Μέλο, καθηγήτρια επιστήμης διατήρησης στο Πανεπιστήμιο NOVA της Λισαβόνας, Πορτογαλία.

Η πιο λεπτομερής αναφορά προέρχεται από τον Πλίνιο, ο οποίος εξήγησε τη διαδικασία τον 1ο αιώνα μ.Χ. Πήγε κάπως έτσι: αφού απομονώθηκαν οι βλεννογόνοι αδένες, αλατίστηκαν και αφέθηκαν να ζυμωθούν για τρεις ημέρες. Ακολούθησε το μαγείρεμα, το οποίο γινόταν σε τσίγκινα ή πιθανώς μολυβένια σκεύη σε «μέτρια» φωτιά. Αυτό συνεχίστηκε μέχρις ότου όλο το μείγμα είχε βράσει σε ένα κλάσμα του αρχικού του όγκου. Τη δέκατη μέρα, η βαφή δοκιμάστηκε βουτώντας κάποιο ύφασμα – αν έβγαινε με την επιθυμητή απόχρωση, ήταν έτοιμη».

Δεδομένου ότι κάθε σαλιγκάρι περιείχε μόνο την ελάχιστη ποσότητα βλεννογόνου, θα χρειαζόταν περίπου 10.000 για να παραχθεί μόνο ένα γραμμάριο βαφής. Σωροί δισεκατομμυρίων απορριπτόμενων κοχυλιών θαλάσσιων σαλιγκαριών έχουν αναφερθεί σε περιοχές όπου κάποτε κατασκευάζονταν. Στην πραγματικότητα, η παραγωγή του Tyrian purple έχει περιγραφεί ως η πρώτη χημική βιομηχανία – και αυτό δεν ισχύει μόνο για την κλίμακα των εργασιών, αλλά και για τον απαιτητικό χαρακτήρα τους. 

«Δεν είναι πραγματικά εύκολο να αποκτήσεις το χρώμα», λέει ο Ιωάννης Καραπαναγιώτης, καθηγητής Χημείας Συντήρησης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εξηγεί ότι το μωβ της Τύρου είναι εντελώς διαφορετικό από άλλες βαφές, όπου η πρώτη ύλη – όπως τα φύλλα – περιέχει ήδη τη χρωστική ουσία. Αντίθετα, ο βλεννογόνος του θαλάσσιου σαλιγκαριού περιέχει χημικές ουσίες που μπορούν να μετατραπούν σε βαφή , αλλά μόνο υπό τις κατάλληλες συνθήκες. «Είναι πολύ εκπληκτικό», λέει. Κι όμως, πολλές κρίσιμες λεπτομέρειες της διαδικασίας έχουν ξεχαστεί εδώ και καιρό.

Απότομη πτώση

Τα ξημερώματα της 29ης Μαΐου 1453, η βυζαντινή πόλη της Κωνσταντινούπολης κατελήφθη από τους Οθωμανούς. Αυτό ήταν το τέλος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας – και πήρε μαζί της το μωβ της Τυρίας .

Εκείνη την εποχή, τα βαφεία της πόλης ήταν στο επίκεντρο της βιομηχανίας. Το χρώμα είχε γίνει βαθιά συνδεδεμένο με τον Καθολικισμό – φοριόταν από καρδινάλιους και χρησιμοποιήθηκε για τη βαφή των σελίδων θρησκευτικών χειρογράφων. Αλλά είχε ήδη υποφέρει, μετά από μια διαδοχή υπερβολικών φόρων. Τώρα η εκκλησία είχε χάσει εντελώς τον έλεγχο της παραγωγής της χρωστικής. Έτσι, ο πάπας αποφάσισε σύντομα ότι το κόκκινο θα γινόταν το νέο σύμβολο της χριστιανικής εξουσίας. Αυτό θα μπορούσε να γίνει εύκολα και φθηνά με τη σύνθλιψη των σαλιγκαριών.

Ωστόσο, μπορεί επίσης να υπήρχε ένας άλλος παράγοντας για τον χαμό του Tyrian purple. Το 2003, οι επιστήμονες έπεσαν πάνω σε ένα σωρό από κοχύλια θαλάσσιων σαλιγκαριών στην τοποθεσία του αρχαίου λιμανιού Andriake στη νότια Τουρκία. Συνολικά, υπολόγισαν ότι αυτός ο σωρός σκουπιδιών, που χρονολογείται στον 6ο αιώνα μ.Χ., περιείχε περίπου 300 κυβικά μέτρα (10.594 κυβικά πόδια) των υπολειμμάτων τους – που αντιστοιχούν σε έως και 60 εκατομμύρια σαλιγκάρια.

Είναι ενδιαφέρον, αν και ο πυθμένας του σωρού – όπου πετάχτηκαν πρώτα τα σαλιγκάρια – περιείχε μερικά παχουλά, παλαιότερα δείγματα, αυτά που απορρίφθηκαν πιο πρόσφατα ήταν σημαντικά μικρότερα και νεότερα . Μια εξήγηση είναι ότι τα θαλάσσια σαλιγκάρια είχαν υποστεί υπερεκμετάλλευση και τελικά, απλά δεν είχαν μείνει ώριμα σαλιγκάρια. Αυτό μπορεί να οδήγησε στην εξαφάνιση της παραγωγής βαφής στην περιοχή , προτείνουν οι ερευνητές.

Αλλά μόλις λίγα χρόνια μετά από αυτή την ανακάλυψη, μια άλλη θα έδινε ελπίδες αναβίωσης αυτού του αρχαίου χρώματος.

Μια αποφασιστική αναβίωση

Μια μέρα τον Σεπτέμβριο του 2007, ο Mohammed Ghassen Nouira έκανε τη συνηθισμένη του μεσημεριανή βόλτα σε μια παραλία στα περίχωρα της πόλης της Τύνιδας, στην Τυνησία. «Υπήρχε μια φρικτή καταιγίδα το προηγούμενο βράδυ, έτσι υπήρχαν πολλά νεκρά πλάσματα στην άμμο, όπως μέδουσες, φύκια, μικρά καβούρια, μαλάκια», λέει. Μετά παρατήρησε μια κηλίδα χρώματος – ένα έντονα κοκκινωπό-μωβ υγρό έτρεχε από ένα ραγισμένο θαλάσσιο σαλιγκάρι.

Για να κολλήσουν οι βαφές στο ύφασμα, τα μόριά τους πρέπει να μετατραπούν σε υδατοδιαλυτή μορφή. Δεν είναι ξεκάθαρο πώς επιτεύχθηκε αυτό στην αρχαιότητα [Credit: Mohammed Ghassen Nouira]

Ο Nouira, ο οποίος εργάζεται ως διευθυντής συμβούλων, θυμήθηκε αμέσως μια ιστορία που είχε μάθει στο σχολείο – ο θρύλος της Τυρρηνικής πορφύρας. Έτρεξε μέχρι το τοπικό λιμάνι, όπου βρήκε πολλά περισσότερα σαλιγκάρια, ακριβώς όπως αυτό στην παραλία. Τα μικρά σπειροειδή σώματά τους είναι καλυμμένα με αιχμές, έτσι συχνά παγιδεύονται στα δίχτυα των ψαράδων.

Αρχικά, το πείραμα του Nouira ήταν εξαιρετικά απογοητευτικό. Εκείνο το βράδυ, άνοιξε τα σαλιγκάρια και έψαξε για τα ζωηρά μωβ εντόσθια που είχε δει στην παραλία. Αλλά δεν υπήρχε τίποτα εκεί εκτός από χλωμή σάρκα. Τα έβαλε όλα σε μια τσάντα για να τα πετάξει και πήγε για ύπνο. Την επόμενη μέρα, το περιεχόμενο της τσάντας είχε μεταμορφωθεί. «Εκείνη την εποχή, δεν είχα ιδέα ότι το μωβ ήταν αρχικά διαφανές – είναι σαν το νερό», λέει.

Οι επιστήμονες γνωρίζουν τώρα ότι για να εκτινάξουν τις χημικές ουσίες στα σαλιγκάρια Murex από την άχρωμη κατάστασή τους, πρέπει να εκτεθούν στο ορατό φως . Αρχικά οι εκκρίσεις τους θα γίνουν κίτρινες, στη συνέχεια πράσινες, τιρκουάζ, μπλε και τελικά μια απόχρωση του μωβ, ανάλογα με το είδος του σαλιγκαριού. «Αν κάνετε αυτή τη διαδικασία μια ηλιόλουστη μέρα, χρειάζονται λιγότερο από πέντε λεπτά για να έχετε αυτή τη μεταμόρφωση», λέει ο Καραπαναγιώτης.

Αλλά αυτό δεν είναι το στιγμιαίο μωβ της Τύρου. Η απόχρωση στην πραγματικότητα αποτελείται από πολλά διαφορετικά μόρια χρωστικής, που λειτουργούν όλα μαζί. Ο Melo εξηγεί ότι υπάρχει το indigo, το οποίο είναι μπλε, το “βρωμιωμένο” indigo, το οποίο είναι μοβ και το indirubin, το οποίο είναι κόκκινο. «Ανάλογα με την επεξεργασία του εκχυλίσματος σας και με το είδος σαλιγκαριού, μπορείτε να έχετε πολύ διαφορετικά χρώματα», σημειώνει. Ακόμη και όταν επιτευχθεί το επιθυμητό χρώμα, πρέπει να γίνει ακόμη περισσότερη επεξεργασία για να μετατραπούν οι χρωστικές σε βαφή, όπως η μετατροπή τους σε μορφές που θα κολλήσουν στο ύφασμα.

Για τον Nouira, αυτή ήταν η αρχή μιας 16χρονης εμμονής για την αποκάλυψη της χαμένης μεθόδου για να φτιάξεις την Τυρρηνική πορφύρα. Αν και άλλοι έχουν ερευνήσει τις εκκρίσεις των θαλάσσιων σαλιγκαριών στο παρελθόν – συμπεριλαμβανομένου ενός επιστήμονα που επεξεργάστηκε 12.000 σαλιγκάρια σε 1,4 g καθαρής χρωστικής σε σκόνη χρησιμοποιώντας βιομηχανικές τεχνικές – ο Nouira ήθελε να το κάνει με τον παλιό τρόπο και να ανακαλύψει ξανά την αυθεντική απόχρωση που λατρευόταν για χιλιετίες.

Όταν πήρε αυτά τα πρώτα θαλάσσια σαλιγκάρια στο διαμέρισμά του το 2007, ήταν μόλις μια εβδομάδα μετά τον μήνα του μέλιτος. «Η γυναίκα μου τρομοκρατήθηκε από τη μυρωδιά· παραλίγο να με διώξει από το σπίτι… Αλλά έπρεπε να συνεχίσω», αναφέρει.

Χρειάστηκαν χρόνια για να φτιάξει την πρώτη του βαφή σε σκόνη, και όταν το έκανε, ήταν ένα απαλό λουλακί χρώμα, τίποτα σαν το μωβ της Τύρου και εξαιρετικά θαμπό. Μέσα από χρόνια δοκιμών και σφαλμάτων, ο Nouira ανακάλυψε σταδιακά κόλπα που υποπτεύεται ότι μπορεί να χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαιότητα – αναμειγνύοντας εκκρίσεις και από τα τρία είδη θαλάσσιων σαλιγκαριών που αναφέρονται στην αφήγηση του Πλίνιου, προσαρμόζοντας την οξύτητα του μείγματος, εναλλάσσοντας την έκθεση στο φως του ήλιου με το σκοτάδι κατά την προετοιμασία και μαγειρεύοντας τα μείγματά του για διαφορετικά χρονικά διαστήματα.

Για αναφορές, ο Nouira χρησιμοποίησε ως επί το πλείστον βυζαντινά ψηφιδωτά που απεικονίζουν τον Ιουστινιανό Α’ και τη σύζυγό του Θεοδώρα – αν και αργότερα συνέκρινε τα αποτελέσματά του με σωζόμενα θραύσματα υφάσματος. Τελικά κατέληξε με αγνές χρωστικές και βαφές που πιστεύει ότι πλησιάζουν ασυνήθιστα το αληθινό μωβ της Τυρίας – και ανταποκρίνονται στην αρχαία διαφημιστική εκστρατεία. «Είναι [το χρώμα] πολύ ζωντανό, πολύ δυναμικό», λέει. «Ανάλογα με το φως, μετατοπίζεται και λαμπυρίζει… αλλάζει συνέχεια και κάνει κόλπα στα μάτια σας».

Μετά από δεκαετίες πικάντικων πειραμάτων στο υπόστεγο του, ο Nouira έχει προσκληθεί να παρουσιάσει τις χρωστικές και τα βαμμένα προϊόντα του σε εκθέσεις σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του Βρετανικού Μουσείου στο Λονδίνο και του Μουσείου Καλών Τεχνών της Βοστώνης.

Αλλά το μωβ της Τυρίας είναι και πάλι υπό απειλή. Σήμερα η πρόκληση δεν είναι η εισβολή ή η μυστικότητα γύρω από τον τρόπο κατασκευής του – αν και όπως και οι αρχαίοι ομόλογοί του, ο Nouira είναι κρυφός για τις ακριβείς λεπτομέρειες των μεθόδων του – αλλά η εξαφάνιση. Τα θαλάσσια σαλιγκάρια Murex απειλούνται από ένα μπαράζ ανθρώπινων επιρροών, συμπεριλαμβανομένης της ρύπανσης και της κλιματικής αλλαγής . Το Stramonita, που δίνει στο χρώμα μια κοκκινωπή απόχρωση, έχει ήδη εξαφανιστεί από την ανατολική Μεσόγειο. Έτσι, είτε έχει αναβιώσει τελικά το μωβ της Τυρίας είτε όχι, ένα είναι σίγουρο: θα μπορούσε εύκολα να χαθεί ξανά από την αρχή.

Πηγή: Enikos