Ινδία: Ενα φιλόδοξο project του μουσείου της Μουμπάι

Το άβαταρ Βαράχα, ενσάρκωση του θεού Βισνού, από κόκκινο ψαμμίτη, Σουνάρι, Μάντια Πραντές, Ινδία, 900–1099 μ.Χ., και στο βάθος αριστερά η η ...

Το άβαταρ Βαράχα, ενσάρκωση του θεού Βισνού, από κόκκινο ψαμμίτη, Σουνάρι, Μάντια Πραντές, Ινδία, 900–1099 μ.Χ., και στο βάθος αριστερά η η ζωφόρος του μαυσωλείου της Αλικαρνασσού. [Credit: CSMVS Museum, Mumba]

Η συνεργασία του αξιοσέβαστου CSMVS με κορυφαία δυτικά ιδρύματα δίνει στους Ινδούς τη δυνατότητα μιας άνευ προηγουμένου πρόσβασης σε αιγυπτιακές, ελληνικές και ρωμαϊκές αρχαιότητες, γεννώντας σημαντικά ερωτήματα και θέτοντας την ιστορία της Ινδίας σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο.

Το μουσείο Chhatrapati Shivaji Maharaj Vastu Sangrahalaya (CSMVS) της Μουμπάι, της μητρόπολης της δυτικής Ινδίας, ιδρύθηκε στις αρχές του 1900 και είναι ένας από τους κορυφαίους πολιτιστικούς θεσμούς της χώρας. Αρχικά δημιουργήθηκε ως μνημείο για την επίσκεψη του πρίγκιπα της Ουαλίας, αργότερα βασιλιά Γεωργίου Ε’, με τη μορφή δημόσιου μουσείου. 

Ο θεμέλιος λίθος τοποθετήθηκε από τον πρίγκιπα της Ουαλίας στις 11 Νοεμβρίου 1905 και το μουσείο ονομάστηκε Prince of Wales Museum of Western India. Ηταν το επιστέγασμα της επιθυμίας των κατοίκων της Βομβάης για την κατασκευή ενός μουσείου που θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει την πολιτιστική τους κληρονομιά. Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1914, αλλά άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό πολύ αργότερα, στις 10 Ιανουαρίου 1922. Μέχρι τότε χρησιμοποιήθηκε από τον στρατό ως νοσοκομείο και για εκθέσεις Παιδικής Πρόνοιας. 

Πολλά πράγματα έχουν αλλάξει έκτοτε. Η Βομβάη είναι πλέον γνωστή ως Μουμπάι και το όνομα του μουσείου έχει αλλάξει σε Chhatrapati Shivaji Maharaj Vastu Sangrahalaya. Μέσα σε έναν ωραία διαμορφωμένο κήπο, που διατηρεί το αρχικό του σχέδιο μέχρι σήμερα, το CSMVS είναι ένα σημαντικό κτίριο πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης, που συνδυάζει με συναρπαστικό τρόπο τα αρχιτεκτονικά στυλ της Ινδίας –βουδιστικό, ινδουιστικό και ισλαμικό– με μια μικρή δόση βρετανικού γοτθικού σιδηροδρόμου. 

Το CSMVS συνδυάζει τα αρχιτεκτονικά στυλ της Ινδίας -βουδιστικό, ινδουιστικό και ισλαμικό- με μια μικρή δόση βρετανικού γοτθικού σιδηροδρόμου.
[Credit: Facebook/Chhatrapati Shivaji Maharaj Vastu Sangrahalaya]

Σήμερα στεγάζει περίπου 70.000 αντικείμενα και διαθέτει μια εξαιρετική συλλογή με αγάλματα, κεραμικά, μπρούντζινα, ανασκαμμένα αντικείμενα από αρχαιολογικούς χώρους του Πολιτισμού της Κοιλάδας του Ινδού, μινιατούρες ινδικής ζωγραφικής, έργα ινδικής διακοσμητικής τέχνης, ευρωπαϊκούς πίνακες και διακοσμητικές τέχνες, έργα από πορσελάνη και ελεφαντόδοντο από την Κίνα και την Ιαπωνία κ.λπ., ενώ επίσης διαθέτει ξεχωριστές ενότητες Νομισματικής και Φυσικής Ιστορίας. 

Μια ιστορική έκθεση-πρότυπο 

Κανονικά, η θολωτή είσοδος του μουσείου οδηγεί τον επισκέπτη στην γκαλερί της ινδικής γλυπτικής. Αλλά όπως αναφέρει ο Νιλ ΜακΓκρέγκορ στο άρθρο του στους Financial Times, για το μεγαλύτερο μέρος του επόμενου έτους ο χώρος αυτός θα έχει διαφορετικό ρόλο. 

Τώρα φιλοξενεί θραύσματα δύο εκ των Επτά Θαυμάτων του Αρχαίου Κόσμου και αγάλματα θεών από την Αίγυπτο, την Ελλάδα και τη Ρώμη, που έχουν επιλέξει οι επιμελητές του CSMVS από τις συλλογές του Μουσείου Γκετί στο Λος Αντζελες, των Κρατικών Μουσείων του Βερολίνου και του Βρετανικού Μουσείου, και τα οποία θα εκτίθενται εκεί μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου 2024. 

Κεφαλή Λιονταριού από τον Ναό της Αρτέμιδος, Εφεσος,Τουρκία, 550–510 π.Χ. (Βρετανικό Μουσείο) 

Πρόκειται για την πρώτη μακροχρόνια έκθεση σπουδαίων έργων τέχνης από την αρχαία Μεσόγειο που έχουν εκτεθεί ποτέ στην Ινδία. Εχει τίτλο «Ancient Sculptures: India Egypt Assyria Greece Rome» («Αρχαία Γλυπτά: Ινδία, Αίγυπτος, Ασσυρία, Ελλάδα, Ρώμη») και αποτελεί το πρώτο στάδιο μιας πρωτοποριακής άσκησης παγκόσμιας συνεπιμέλειας. 

Τα αγάλματα της Αφροδίτης, του Διονύσου, του Απόλλωνα και οι λοιπές αρχαιότητες που έχουν δανείσει στο CSMVS τα τρία ιδρύματα αποτελούν την απαρχή της μακροχρόνιας συνεργασία τους, στο πλαίσιο μιας κοινοπραξίας για την ανταλλαγή συλλογών και γνώσεων χρηματοδοτούμενης εξ ολοκλήρου από το Getty Trust, σημειώνει στους Financial Times ο βρετανός ιστορικός τέχνης Νιλ ΜακΓκρέγκορ, ο οποίος υπήρξε από την αρχή σύμβουλος του Getty Trust για αυτό το project. 

Στη συνέχεια, το 2025, αυτή η συνεργασία μουσείων –ξανά με χρηματοδότηση του Getty Trust– θα φέρει στη Μουμπάι περισσότερα από 100 αντικείμενα που αντιπροσωπεύουν τον αρχαίο κόσμο, από την Κεντρική Αμερική έως την Ιαπωνία, αυτή τη φορά, μάλιστα, για τρία χρόνια. Πρόκειται για έναν νέο τρόπο συνεργασίας για όλους τους εμπλεκομένους. 

Αγαλμα της Αφροδίτης στην έκθεση «Αρχαία Γλυπτά: Ινδία, Αίγυπτος, Ασσυρία, Ελλάδα, Ρώμη». [Credit: CSMVS Museum, Mumbai]

Γράφοντας εκ νέου την ιστορία της Αρχαιότητας 

Τα αγάλματα και τα αγγεία από το Βερολίνο, το Λονδίνο και το Λος Αντζελες που συγκεντρώθηκαν στη Μουμπάι αφηγούνται ένα ευρύ φάσμα ιστοριών. Εχουν επιλεγεί, όμως, από τους ινδούς επιμελητές με έναν κοινό σκοπό: να επιτρέψουν στους ινδούς επισκέπτες, και ιδιαίτερα στους μαθητές, όχι απλώς να θαυμάσουν και να απολαύσουν σπουδαία έργα τέχνης, αλλά να σκεφτούν εκ νέου τους περίπλοκους δεσμούς που είχαν αναπτυχθεί μεταξύ της Ινδίας και του υπόλοιπου κόσμου για περισσότερα από 3.000 χρόνια. Είναι βασικά στοιχεία σε μια προσπάθεια να γραφεί μια νέα ιστορία της Αρχαιότητας και του ρόλου που έπαιξε η Ινδία σε αυτήν.

Η προέλαση του Μεγάλου Αλεξάνδρου σταμάτησε στον Ινδό ποταμό. Το ίδιο έκαναν και πολλά ευρωπαϊκά μουσεία. Στο Λούβρο, για παράδειγμα, οι συλλογές της Μεσογείου επεκτείνονται και περιλαμβάνουν την αρχαία Περσία, τον κόσμο που ήταν γνωστός στη Βίβλο και στους κλασικούς. Η Ινδία, ωστόσο, παρότι είχε εκτεταμένες εμπορικές σχέσεις με τη Ρώμη, και της οποίας το πιπέρι ήταν πολύτιμο σε όλη την αυτοκρατορία, βρίσκεται σε ένα ξεχωριστό κτίριο σε άλλο σημείο του Παρισιού. Δεν είναι μέρος της ιστορίας μας. 

Ελληνικό ή Ρωμαϊκό άγαλμα του θεού Διονύσου. [Credit: The British Museum]

Χρειαζόμαστε, λοιπόν, μια νέα, πιο ολοκληρωμένη ιστορία, τονίζει ο Νιλ ΜακΓκρέγκορ στους FT. Η Ινδία, επισημαίνει, είναι πλέον η πολυπληθέστερη χώρα στον κόσμο, διαδραματίζοντας ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στην παγκόσμια σκηνή. Ενας στους τέσσερις από τους 1,4 δισ. κατοίκους της είναι κάτω των 15 ετών. Πώς αυτοί οι νέοι Ινδοί, πολλοί από τους οποίους δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να ταξιδέψουν στο εξωτερικό, σκέφτονται τη θέση της χώρας τους στον κόσμο ανά τις χιλιετίες και τι σημαίνει σήμερα να είσαι Ινδός;

Τα παιδιά σχολικής ηλικίας και οι προπτυχιακοί μελετούν, φυσικά, τον ινδικό πολιτισμό από τη Λίθινη Εποχή μέχρι σήμερα. Σε κάθε μέρος της χώρας, εξάλλου, περιβάλλονται από μνημεία και έργα τέχνης που ενσαρκώνουν τα μεγάλα επιτεύγματα του πολιτισμού τους. Μελετούν, επίσης, τους άλλους μεγάλους αρχαίους πολιτισμούς. Αλλά οι περισσότεροι δεν έχουν την ευκαιρία να δουν στο πρωτότυπο κανένα από τα τεχνουργήματα —αιγυπτιακά, κινεζικά, ελληνικά, ρωμαϊκά— που θα μπορούσαν να δείξουν πώς αυτοί οι άλλοι πολιτισμοί έδωσαν στις ιδέες τους φυσική μορφή και αισθητική έκφραση. 

Στο βάθος η ζωφόρος του μαυσωλείου της Αλικαρνασσού με τη μυθική μάχη ανάμεσα σε έλληνες στρατιώτες και Αμαζόνες , η οποία θεωρείται ένα τα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου, δάνειο του Βρετανικού Μουσείου.
[Credit:CSMVS Museum, Mumbai]

Νέοι τρόποι μάθησης 

Τα μουσεία της Ινδίας είναι πλούσια σε θησαυρούς, αλλά έχουν σχετικά λίγα αντικείμενα εκτός της Νότιας Ασίας. Ετσι, σε αντίθεση με τους ομολόγους τους στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική, οι ινδοί μαθητές έχουν λίγες πιθανότητες να δουν πώς ο δικός τους πολιτισμός παίρνει τη θέση του στην ευρύτερη αφήγηση της ανθρωπότητας και είναι σχεδόν αδύνατο να καταλάβουν πόσα πράγματα έχει δώσει η Ινδία στον κόσμο.

Οι αρχαιότητες που εκτίθενται τώρα στη Μουμπάι επιδιώκουν να το αλλάξουν αυτό. Κανονικά, οι εκθέσεις με δάνεια διαρκούν ένα τρίμηνο, πολύ σύντομο διάστημα για να ξεκινήσουν τα σχολεία ή τα πανεπιστήμια οποιαδήποτε διδασκαλία μεγάλης διάρκειας, που θα βασίζεται σε συναντήσεις με πραγματικά αντικείμενα. Το πολύ μεγαλύτερο χρονοδιάγραμμα έκθεσης αυτών των δανείων θα επιτρέψει νέους τρόπους μάθησης και διδασκαλίας, από το δημοτικό μέχρι το πτυχίο, στην πόλη Μουμπάι, στην πολιτεία Μαχαράστρα και σε ολόκληρη την Ινδία. 

Τα μουσεία της Ινδίας είναι πλούσια σε θησαυρούς.
[Credit: CSMVS Museum, Mumbai]

Το CSMVS έχει τη δυνατότητα να το πετύχει, γιατί υπό την εποπτεία του γενικού διευθυντή Σαμπγιασάτσι Μουκχερτζί το μουσείο έχει πραγματοποιήσει ένα εξαιρετικό ρεκόρ επιτευγμάτων στην εκπαίδευση, σε συνεργασία με σχολεία ακόμη και στις πιο φτωχές συνοικίες της πόλης και της πολιτείας Μαχαράστρα, κάτι για το οποίο θαυμάζεται σε όλη τη χώρα. 

Εξάλλου, είναι σε εξέλιξη συζητήσεις με μια ομάδα πανεπιστημίων από ολόκληρη την Ινδία για ένα ακόμη πιο φιλόδοξο έργο, που θα αναπτυχθεί σε συνεργασία με το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ. Η εξαιρετική διάρκεια των δανείων δίνει τη δυνατότητα στα πανεπιστήμια να επινοήσουν εξατομικευμένα προγράμματα σπουδών, που συνδυάζουν την εικονική διδασκαλία με τις επισκέψεις σε μουσεία, ειδικά σχεδιασμένα για να αξιοποιούν την παρουσία των εκθεμάτων. 

Θα δοθούν επίσης διαλέξεις και σεμινάρια, τόσο από ινδούς όσο και από διεθνείς επιστήμονες: μεταξύ αυτών θα υπάρχουν, κυρίως, ειδικοί από τις χώρες προέλευσης, που θα προσφέρουν μια σπάνια σειρά από νέες οπτικές και αντιλήψεις. 

Παιδική μαρμάρινη σαρκοφάγος από το Λάτσιο της Ρώμης, 200–299 μ.Χ., δάνειο του Βρετανικού Μουσείου. [Credit: The British Museum]

Τα μουσεία της Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής και της Ινδίας ανταλλάσσουν προσωρινές εκθέσεις εδώ και πολλά χρόνια. Αλλά αυτό το project ανοίγει νέους δρόμους, επισημαίνει ο Νιλ ΜακΓκρέγκορ στους FT. Σε αντίθεση με τις περισσότερες εκθέσεις, οι οποίες σχεδιάζονται και οργανώνονται από ένα ίδρυμα, αυτή έχει σχεδιαστεί και επιμεληθεί από τους τέσσερις εταίρους μαζί. Και έχει σχεδιαστεί αποκλειστικά για τους ινδούς επισκέπτες, με αφετηρία τη γνώση και την εμπειρία, τις προσδοκίες και τα ερωτήματα που θα τεθούν στη συνάντηση.

Το βλέμμα των Ινδών στις αρχαιότητες της Μεσογείου 

Οι περισσότερες ιστορίες της Αρχαιότητας έχουν γραφτεί από Ευρωπαίους και Βορειοαμερικανούς – οι οποίοι σε κάποιο βαθμό είναι παιδιά της Ελλάδας και της Ρώμης. Η τρέχουσα έκθεση, από την άλλη πλευρά, είναι ο Αρχαίος Κόσμος όπως τον βλέπει, όχι η Μεσόγειος, αλλά η Ινδία, και δέχεται τα δικά της ερωτήματα: τα αγάλματα που εκτίθενται στη Ροτόντα του ινδικού μουσείου αντιμετωπίζουν το ερωτηματικό βλέμμα του Βούδα, ενός πνευματικού δασκάλου του τζαϊνισμού και ενός αγάλματος του θεού Σίβα, τριπρόσωπου, με ισάριθμα κεφάλια, που τα κοιτάζουν από τη διπλανή αίθουσα. 

Στο κέντρο της έκθεσης του μουσείου CSMVS με τις θεότητες του αρχαίου αιγυπτιακού, ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου είναι τοποθετημένος ο Βαράχα, ενσάρκωση κάπρου του θεού Βισνού.  [Credit: CSMVS Museum, Mumbai]

Η έκθεση «Ancient Sculptures: India Egypt Assyria Greece Rome» έχει τη δική της θέση σε μια σειρά από ολοένα πιο φιλόδοξες εκθέσεις που έχει οργανώσει το CSMVS τα τελευταία 10 χρόνια με στόχο τη διεύρυνση των τρόπων με τους οποίους η Ινδία μπορεί να κατανοήσει τον εαυτό της. Σε μια συχνά σκληρή πολιτική συζήτηση, ήταν μια ήσυχη αλλά έγκυρη φωνή, που επέμενε στην πολυπλοκότητα της εθνικής αφήγησης, και η σταθερή συνάρθρωση της σωστής θέσης της Ινδίας στον κόσμο έχει επικροτηθεί ευρέως. Η τρέχουσα έκθεση, μάλιστα, χαιρετίστηκε από τους Times of India ως ένα σημαντικό βήμα για την αποδόμηση της Δυτικής αφήγησης της παγκόσμιας Ιστορίας.

Ορισμένες πτυχές των αγαλμάτων που έχουν δανειστεί και εκτίθενται τώρα στο CSMVS είναι άμεσα οικείες. Συνηθισμένοι στη λατρεία της Γκάγκα, της θεάς του Γάγγη, για παράδειγμα, οι περισσότεροι Ινδοί αντιλαμβάνονται αμέσως τον ρόλο του Χαπί, θεού της ετήσιας πλημμύρας του Νείλου. Ο τονισμένος κορμός του Απόλλωνα και η προκλητική φιγούρα της Αφροδίτης είναι τα κορμιά που οι διαφημίσεις παροτρύνουν όλους τους νεαρούς Ινδούς να μιμηθούν στα γυμναστήρια και στα ινστιτούτα ομορφιάς. Αλλά πολλά πράγματα είναι περίεργα και οι επιμελητές στο Λος Αντζελες, στο Λονδίνο και στο Βερολίνο έχουν μπερδευτεί με ερωτήσεις που οι δικοί τους επισκέπτες σπανίως ή ποτέ δεν τους απευθύνουν.

Γλυπτό από ψαμμίτη του Χαπί, θεού της ετήσιας πλημμύρας του Νείλου, από τις Θήβες (σημερινό Καρνάκ), 22η δυναστεία, 924–889 π.Χ,, δάνειο του Βρετανικού Μουσείου. [Credit: The British Museum]

Τα νερά του Νείλου, για παράδειγμα, παρείχαν στους αρχαίους Αιγύπτιους τροφή αλλά και πνευματική ανανέωση, όπως τα νερά του Γάγγη στους Ινδούς; Γιατί οι αιγύπτιοι θεοί είναι τόσο στατικοί, τόσο μη ενεργητικοί σε σύγκριση με τις ινδικές θεότητες; Γιατί οι έλληνες θεοί φορούν σανδάλια; Γιατί πολύ συχνά απομακρύνουν το βλέμμα τους από τους πιστούς τους, αρνούμενοι την οπτική επαφή που περιμένουν να έχουν οι Ινδοί με τους θεούς τους; Πώς μπορεί να ξέρει κανείς ότι το άγαλμα ενός γυμνού άνδρα ή μιας γυναίκας, χωρίς επιπλέον άκρα ή βασιλικά κοσμήματα, αντιπροσωπεύει έναν θεό ή μια θεά; Στη μυθική μάχη από τη ζωφόρο του Μαυσωλείου της Αλικαρνασσού (ήταν ο τάφος του Μαυσώλου, σατράπη της Καρίας, και θεωρείται ένα από τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου), γιατί γυμνοί Ελληνες πολεμούν –και νικούν βάναυσα– τις Αμαζόνες; Το τέλειο αρχαίο ελληνικό σώμα έχει επιτευχθεί για να πολεμήσει τον ξένο; 

Προφανείς ερωτήσεις για οποιονδήποτε Ινδό που συνήθισε να ζει ανάμεσα σε αγάλματα θεών, ερωτήσεις που προκαλούν σκέψεις στις ομάδες των συνεργαζόμενων επιμελητών. Ως σύμβουλος σε αυτό το project, ο ΜακΓκρέγκορ γράφει στους FT ότι μπορεί να εγγυηθεί πως αυτή η αλλαγή εστίασης και η υποβολή νέων ερωτήσεων για οικεία αντικείμενα ήταν ενθαρρυντική και εμπλουτιστική για όλους τους εμπλεκομένους.

Προσθέτει ότι σε αυτό το project, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο έχει συναντήσει, «αρχίσαμε να μετράμε και να αξιοποιούμε πλήρως τις δυνατότητες της παγκόσμιας συν-επιμέλειας, να συνειδητοποιούμε ότι τα αντικείμενα σε διαφορετικά μέρη αποκτούν νέα νοήματα, προκαλούν απροσδόκητες συζητήσεις και απαιτούν νέα μελέτη από τους ακαδημαϊκούς και νέα αφηγήματα». Ολοι οι συμμετέχοντες, λέει, ελπίζουν τώρα να χτίσουν περαιτέρω σε αυτό το ξεκίνημα. Θα μπορούσε άραγε αυτή η συνεργασία να αποτελέσει μελλοντικά πρότυπο για άλλες συνεργασίες μεταξύ των μουσείων της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής και εκείνων στον υπόλοιπο κόσμο; 

Στο κέντρο των θεοτήτων της Αιγύπτου και των θεών του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου έχει τοποθετηθεί κατάλληλα η μνημειώδης απεικόνιση του Βαράχα, σμιλεμένη σε κόκκινο ψαμμίτη πριν από περίπου 1.000 χρόνια, ενσάρκωση κάπρου (ένα από τα άβαταρ) του θεού Βισνού, που σώζει τον κόσμο από τον βούρκο των δικών του ελλείψεων. Στο ρύγχος του είναι σκαλισμένη μια εικόνα της Σαρασουάτι, της ινδουιστικής θεάς της γνώσης και της μάθησης: σημαίνει ότι η σωτηρία της Γης είναι αδιαχώριστη από τη σοφία, την οποία ενσαρκώνει η θεά. Αλλά, σε αντίθεση με τις αρχαίες αδερφές της, την Αθηνά και αργότερα τη ρωμαϊκή Μινέρβα, δεν είναι οπλισμένη για μάχη. 

Είναι ένας εντελώς διαφορετικός, εντελώς ινδικός τρόπος να φανταστεί κανείς το θείο και τη σχέση μεταξύ θεών και ανθρώπων, υπογραμμίζει ο Νιλ ΜακΓκρέγκορ στους FT, μια ισχυρή υπενθύμιση εκείνης της ελπιδοφόρας στιγμής κατά την οποία δίνεται σε ολόκληρη τη Γη η ευκαιρία για μια νέα αρχή. Και μια καλή εικόνα για το ξεκίνημα της νέας χρονιάς. 

Πηγή: Protagon