Χάλκινο ανθρωπόμορφο φυλακτό. Θεσσαλονίκη, Συλλογή Γ. Τσολοζίδη, αρ. ευρ. ΣΤ 190. 4ος αι. Κατά τη διάρκεια των αιώνων η ψυχή υπήρξε αντικεί...
 |
| Χάλκινο ανθρωπόμορφο φυλακτό. Θεσσαλονίκη, Συλλογή Γ. Τσολοζίδη, αρ. ευρ. ΣΤ 190. 4ος αι. |
Κατά τη διάρκεια των αιώνων η ψυχή υπήρξε αντικείμενο συζήτησης, επιχειρηματολογίας και προσπαθειών ορισμού. Προκάλεσε και προκαλεί ακόμη το μέγιστο διανοητικό ενδιαφέρον και αποτελεί το ιδιαίτερο θέμα πολλών θρησκειών και φιλοσοφικών συστημάτων, μιας και η φιλοσοφία προχωρά κάποτε και πέρα από την ορατή πλευρά των πραγμάτων.
Σύμφωνα με ορισμένες φιλοσοφικές και θρησκευτικές αντιλήψεις της ύστερης αρχαιότητας, η τελική φάση του αγώνα μεταξύ του Καλού και του Κακού διαδραματιζόταν την ώρα του θανάτου. Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας υπήρχε η πίστη ότι ο Δίας ζήτησε από τον Προμηθέα να στερήσει από τους ανθρώπους τη δυνατότητα να γνωρίζουν εκ των προτέρων την ακριβή στιγμή του θανάτου τους. Εφόσον λοιπόν οι άνθρωποι αγνοούσαν πλέον τη μέρα και ώρα του θανάτου τους, έπρεπε να είναι πάντα έτοιμοι για τη μοιραία αυτή στιγμή.
Ο φόβος για την Κόλαση ή η λαχτάρα για τον Παράδεισο στην πραγματικότητα υπαγόρευαν όλη την επίγεια συμπεριφορά του ανθρώπου. Το άγνωστο επηρέαζε το γνωστό, το αόρατο βάραινε πάνω στο ορατό, με την αδυσώπητη ετυμηγορία του, μιας και οι πράξεις του ανθρώπου εδώ κάτω προδιέγραφαν το ουράνιο μέλλον του. Πρόκειται για μια αλήθεια που συνάγεται ακόμα και από ορισμένους αρχαίους μύθους και όχι μονάχα από τα χριστιανικά κείμενα.
Οι αντιλήψεις για τη μετά θάνατο ζωή που η ύστερη αρχαιότητα κληρονόμησε από τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό προσέλαβαν νέες διαστάσεις και διατυπώθηκαν με νέους τρόπους, σε πολλές και διάφορες παραλλαγές.
Ένα μοναδικό και σπάνιο ανθρωπόμορφο φυλακτό χρονολογημένο στο 4ο μ.Χ. αι., εικονογραφεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις δοξασίες της ύστερης αρχαιότητας, σχετικά με το θάνατο και το ταξίδι της ψυχής στον άλλο κόσμο.
Κατασκευασμένο από λεπτό φύλλο χαλκού, αποτελείται από δύο τμήματα που συνδέονται μεταξύ τους με ημικυκλικό έλασμα. Στη μία πλευρά συμφυές πτηνό συμβολίζει την ψυχή του νεκρού. Στο δισκόμορφο κεφάλι, σε κυκλική διάταξη χαράχθηκαν οκτώ γραμματόσχημα σύμβολα, τα οποία συνδέονται με το ταξίδι της ψυχής. Η γεωμετρική απόδοση της μορφής είναι χαρακτηριστική της τέχνης της ύστερης αρχαιότητας και εμφανίζεται κυρίως σε «γνωστικά εγχειρίδια».
 |
| Σχεδιαστική απεικόνιση του μανδαϊκού κώδικα Diwan Abatur με θέμα το ταξίδι της ψυχής. Ο Αμπαθούρ, φύλακας της κλίμακας, μεταφέρει με το πλοίο του Ήλιου τις ψυχές στην αιώνια κατοικία τους. Οξφόρδη, Bodleian Library, Drower Collection, αρ. ευρ. 8. 2ος αι. (σώζεται σε αντίγραφο του 1837) |
Το ανθρωπόμορφο αυτό φυλακτό, ραμμένο πιθανώς στο ένδυμα του νεκρού από τρεις μικρές οπές που υπάρχουν στην περιφέρειά του, είχε ως σκοπό να βοηθήσει την ψυχή να διασχίσει ανώδυνα τη στενή πύλη του θανάτου, να ξεφύγει από τις σκιές και να συγχωνευθεί με το φως. Τα γραμματόσχημα σύμβολα που χαράχτηκαν στο κεφάλι του φυλακτού ερμηνεύονται ως συνθήματα προς τους τελωνοφύλακες των επτά πυλών. Μια αιγυπτιακή μαγική συλλογή, η οποία ονομάζεται Αἰγυπτιακό ἐπικήδειο τελετουργικό, φέρει σειρά επικλήσεων στα οποία περιγράφονται όλες οι φάσεις μιας καθόδου στον Άδη, καθώς και τα «συνθήματα», δηλαδή τις απόκρυφες λέξεις της λατρείας του κάθε δαίμονα.
Το σύμβολο Ο που βρίσκεται στο κέντρο του κεφαλιού, ερμηνεύεται ως Οφθαλμός. Σε πολλές θρησκείες ο οφθαλμός αποτελεί σύμβολο της θεϊκής παντοδυναμίας. Ἡ ψυχὴ ἡ βαστάζουσα τὸν θεόν, μᾶλλον δὲ βασταζομένη ὑπὸ τοῦ θεοῦ, γίγνεται ὅλη ὀφθαλμός (Γερμανός πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Ἱστορία ἐκκλησιαστική καὶ μυστική θεωρὶα, ΜPG 98, 384-436).
Ξεκινώντας από πάνω και δεξιόστροφα, το σύμβολο " συμβολίζει το Μόσχο, τὴν ἱερουργικὴν καὶ ἱερατικὴν τάξιν ἐμφαῖνον σύμφωνα με τον πατριάρχη Γερμανό (Γερμανός πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Ἱστορία ἐκκλησιαστική καὶ μυστική θεωρὶα, ΜPG 98, 384-436), ὁ μόσχος ὁ Ἰησοῦς ἐστίν (Ἐπιστολή Βαρνάβα, ΜPG 2, 8.2.).
Το Λ παραπέμπει στη λέξη Ἀροτρόπους. Μέρος του αρότρου, γνωστό και ως «αλετροπόδι», λόγω του σχήματός του ταυτίστηκε με τον αστερισμό του Ωρίωνα, όπως φαίνεται και από τη φράση του Σχολιαστού του Θεόκριτου: Ὠρίων τὸ κοινῶς ἀλετροπόδιον λεγόμενον.
Το επόμενο σύμβολο Ñ ταυτίζεται με τη Θύρα, οἱ πιστοὶ ὡς διὰ θύραν, διὰ Χριστοῦ εἰς τὴν αἰώνιον ζωὴν παραπέμπονται (Αμμώνιος πρεσβύτερος Αλεξανδρείας, Ὑπομνήματα εἰς Ἰωάννην, ΜPG 85, 1461Α.).
Το Ν σημαίνει την Ανάπαυση, ἐλθὲ ἡ μήτηρ τῶν ἑπτὰ οἴκων ἵνα ἡ ἀνάπαυσίς σου εἰς τὸν ὄγδοον οἶκον γένηται (Ωριγένης Αδαμάντιος, Ὁμιλίαι, ΜPG 13, 512Α.).
Το | είναι το σύμβολο της Ράβδου, …καὶ ἐπειδὴ ράβδος ἐστὶν ὁ Χριστὸς…(Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Νόθα, Λόγοι διάφοροι, ΜPG 62, 748.), …ἡ θεία ράβδος ἐκείνη…ἡ διὰ τοῦ πατάσσειν ἐνεργοῦσα τὴν ἴασιν, τὸ πνεῦμά ἐστιν…(Γρηγόριος επίσκοπος Νύσσης, Ἐξήγησις εἰς Ἆσματα τῶν ᾀσμάτων, ΜPG 44, 1033C.), …ράβδος σημαίνει τὴν βασιλείαν…τὴν ἰσχύν…καὶ ἐπιστήμην… (Κύριλλος επίσκοπος Αλεξανδρείας, Ἑμηνείαι εἰς τὴν πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολήν, ΜPG 74, 961Β.).
Το ù συμβολίζει την Καμήλα. Ζώο με μεγάλη υπομονή και αντοχή θεωρήθηκε από τους χριστιανούς της Ανατολής σύμβολο των προσκυνητών και των ταξιδιωτών. Σύμφωνα με τον Κύριλλο Αλεξανδρείας, η λέξη κάμηλος μεταφράζεται και ως τὸ παχὺ σχοινίον ἐν ᾧ δεσμεύουσι τὰς ἀγκύρας οἱ ναῦται (Κύριλλος επίσκοπος Αλεξανδρείας, Εἰς τὸν Ματθαῖον, ΜPG 72, 429D.).
Οι δύο τροχοί που είναι χαραγμένοι στο σώμα του φυλακτού είχαν ως στόχο να διευκολύνουν την απόδραση της ψυχής και να της επιτρέψουν να διασχίσει τους ενδιάμεσους κόσμους μέσω της ώθησης που παρέχουν.
Για περισσότερες πληροφορίες, βλ.: Παναγιώτης Καμπάνης, Φύλαξ: Τα φυλακτά της ύστερης αρχαιότητας, εκδ. Γράφημα, Θεσσαλονίκη 2017.
Πηγή: Δρ Παναγιώτης Καμπάνης, Αρχαιολόγος – Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού
Δεν υπάρχουν σχόλια