Οι 80 Δεσμώτες βρήκαν καταφύγιο

Φωτορεαλιστική απεικόνιση της κυκλικής διαδρομής που θα ακολουθούν οι επισκέπτες κατά την κατάβασή τους από το περιβάλλον της Εσπλανάδας στο...

Φωτορεαλιστική απεικόνιση της κυκλικής διαδρομής που θα ακολουθούν οι επισκέπτες κατά την κατάβασή τους από το περιβάλλον της Εσπλανάδας στον υπόγειο χώρο της ομαδικής ταφής. [Credit: KIZI STUDIO]

Ο αρχιτέκτων Κωσταντής Κίζης μάς «ξεναγεί» στο κέλυφος που θα προστατεύει το Πολυάνδριο του Φαλήρου.

Οταν ανασκάφηκαν το 2016 στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, η σημασία τους αναγνωρίστηκε διεθνώς. Εκτοτε, όμως, οι Δεσμώτες του Φαλήρου, οι 80 σκελετοί ομαδικής ταφής του 7ου π.Χ. αιώνα, «ταλαιπωρήθηκαν» λιγάκι: από ανακλήσεις χρηματοδότησης, μετακινήσεις για καλύτερη συντήρηση κ.ά. Πλέον, οι εργασίες για το κέλυφος που θα τους προστατεύει έχουν ξεκινήσει. Το έργο είναι ενταγμένο στο Ταμείο Ανάκαμψης (με προϋπολογισμό 6,35 εκατ. ευρώ) και αναμένεται να ολοκληρωθεί σε περίπου ένα χρόνο. Ο μηχανικός Δημήτρης Κορρές θα μεταφέρει τους ευάλωτους Δεσμώτες στο νέο σπίτι τους, το οποίο θα τους προστατεύει σε ένα χώρο 250 τ.μ. με ελεγχόμενες συνθήκες. Οι προσβάσιμοι από το κοινό χώροι θα είναι 600 τ.μ., αυτές όμως είναι οι πιο τεχνικές πτυχές του έργου· για το σκεπτικό του μας μιλάει ο αρχιτέκτονας και αναπληρωτής καθηγητής του ΕΜΠ Κωσταντής Κίζης, από το Kizi Studio, που το σχεδίασε. 

– Πώς θα περιγράφατε συνοπτικά το έργο;

– Η δυσκολία του όλου εγχειρήματος είναι η έκθεση των Δεσμωτών του Φαλήρου ακριβώς στη θέση και στη στάθμη όπου βρέθηκαν· επομένως μιλάμε για έναν υπόγειο χώρο έκθεσης. Ολο το σκεπτικό του έργου έχει να κάνει με την ομαλή και σταδιακή κατάβαση σε αυτόν. Το έργο, συνολικής επιφάνειας 1.200 τ.μ., αποτελείται από δύο βασικούς χώρους. Ο πρώτος είναι ένας κυκλικός χώρος υπόστεγος, ανοιχτός περιμετρικά, υποβαθμισμένος, στον οποίο ο επισκέπτης κατέρχεται από μια ήπια ράμπα στην περιφέρεια του κύκλου. Εκεί πληροφορείται για την ιστορία της Νεκρόπολης του Φαλήρου και φυσικά για την περίπτωση των Δεσμωτών. Ο δεύτερος είναι ο χώρος ανάδειξης του Πολυανδρίου, δηλαδή ο χώρος από τον οποίο ο επισκέπτης θα έρθει σε οπτική επαφή, από δύο διαφορετικές θέσεις θέασης, με τους ογδόντα σκελετούς, εκτεθειμένους –και προστατευμένους– πίσω από δύο μεγάλα κρύσταλλα. Ο βυθισμένος χώρος περιβάλλεται από ανεπίχριστο σκυρόδεμα και καλύπτεται από ένα κυκλικό στέγαστρο κατασκευασμένο από σύνθετη ξυλεία. Πρόκειται για έναν ξύλινο οριζόντιο δίσκο, ο οποίος θα στέκεται σε μεταλλικές κολόνες σε ύψος τριάμισι μέτρων από το έδαφος· επομένως το βλέμμα του περιπατητή της Εσπλανάδας δεν θα διακόπτεται από το κτίσμα.

– Πώς επηρέασε την αρχιτεκτονική σας πρόταση το κτίριο του Ρέντσο Πιάνο; Χρειάστηκε να επικοινωνήσετε και να συνεργαστείτε μαζί του;

– Το έργο του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος έχει διαμορφώσει το περιβάλλον στο οποίο εντάσσεται το έργο ανάδειξης του Πολυανδρίου. Επομένως η επιρροή της Ρέντσο Πιάνοήταν εντονότατη. Ναι, κατά μία έννοια χρειάστηκε να «επικοινωνήσω και να συνεργαστώ» με τον αρχιτέκτονα, εν αγνοία του! Χρειάστηκε να μελετήσω ξανά τις φόρμες και την κλίμακα αυτού του έργου, οι αρετές του οποίου κρύβονται στην απλότητα της γεωμετρίας και στη συναρμογή των υλικών. Στην έκταση της Εσπλανάδας, δενδροφυτεμένης σε ορθογωνισμένες σειρές, η παρουσία του Πολυανδρίου σημαίνεται από τον μεγάλο κυκλικό ξύλινο δίσκο του στεγάστρου. Είναι ένας κύκλος ορατός από ψηλά από το κτίριο του Πιάνο, αντιστικτικά συσχετισμένος με το μεγάλο τετράγωνο στέγαστρο που το επιστέφει, αλλά την ίδια στιγμή διακριτός, με τον δικό του χαρακτήρα και τον εντελώς δικό του σκοπό. Βεβαίως, τηρουμένων των αναλογιών και των πολύ διαφορετικών μεγεθών.  

Το κέλυφος που θα προστατεύει τον χώρο έκθεσης των 80 Δεσμωτών του Φαλήρου, ακριβώς στη θέση και στη στάθμη όπου βρέθηκαν, αναμένεται να ολοκληρωθεί σε περίπου ένα χρόνο. [Credit: KIZI STUDIO]

– Ποιες προκλήσεις έθεσε η διαδικασία της μετάβασης του επισκέπτη στον υπόγειο χώρο της ομαδικής ταφής;

– Μια ομαδική ταφή ογδόντα Αθηναίων είναι ένα θέαμα μάλλον μακάβριο. Η μετάβαση του επισκέπτη και η προετοιμασία του για να αντικρίσει τους σκελετούς, τόσο μέσω πληροφόρησης όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο, ήταν βασική μας έγνοια. Η πρόκληση ήταν το πώς θα συνδυαστούν οι πολλαπλές μεταβάσεις που πρέπει να συντελεστούν στον δρόμο προς το Πολυάνδριο σε μια ενιαία χωρική εμπειρία. Η μετάβαση από το ευχάριστο περιβάλλον της Εσπλανάδας στο δραματικό της ταφής. Η μετάβαση από το φως στο σκοτάδι, αλλά και από τον θόρυβο στην ησυχία. Η μετάβαση από την άγνοια στη γνώση. Αλλά και μια συμβολική μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο, μέσω της κατάβασης. Oλες αυτές τις μεταβάσεις προσπαθήσαμε να τις υπηρετήσουμε υπό τη σκέπη του ξύλινου στεγάστρου, οι δοκοί του οποίου φαίνονται να περιδινούνται. Μια ξύλινη οροφή σαν στρόβιλος, που μέσω μιας μικρής μετατόπισης των δοκών από το κέντρο του κύκλου δίνει την αίσθηση σπείρας, σε συνδυασμό με την κυκλοτερή κάθοδο των επισκεπτών, εντείνει την αίσθηση της καταβύθισης.

– Τι έπρεπε να προσεχθεί στον τρόπο παρουσίασης του εκθέματος;

– Ο τρόπος θέασης. Το πώς οι επισκέπτες θα έρθουν «πρόσωπο με πρόσωπο» με τους εκτελεσθέντες Αθηναίους της αρχαιότητας. Επιλέξαμε οι επισκέπτες να αντικρίσουν το έκθεμα μέσα από ένα μακρύ υαλοστάσιο, δεκαοκτώ μέτρων, το οποίο ανοίγεται στο τέλος της πορείας μέσα από έναν σκοτεινό διάδρομο. Οι επισκέπτες θα περπατήσουν, σαν σε νεκρώσιμη πομπή, κατά μήκος των τριάντα εννέα σκελετών της μεγαλύτερης ομάδας. Σε ένα δεύτερο παράθυρο θέασης, λίγο πριν από το τέλος της επίσκεψης, οι επισκέπτες θα δουν και τις τρεις ομάδες, πιο κοντά στους δεκαέξι από τους Δεσμώτες που πιθανολογείται ότι θανατώθηκαν επιτόπου. Ο πιθανός συσχετισμός του ευρήματος με το Κυλώνειο Aγος –ή με κάποια παρόμοια ιστορία της πολυτάραχης περιόδου που προηγήθηκε της θέσπισης της δημοκρατίας– δίνει μια πολύ διαφορετική διάσταση στο τι είναι αυτό που πρέπει να αναδειχθεί σαν έκθεμα. Δεν θέλαμε το εύρημα να παρουσιαστεί σε ένα περίοπτο «γυάλινο κουτί»· δεν πρόκειται για ένα έργο τέχνης ή για τα θεμέλια κάποιου μεγάρου. Η αρχιτεκτονική μας εντέλει επιχειρεί μια πράξη σύγχρονου ενταφιασμού, παρά προβολής ενός ευρήματος· εάν η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως ένα εύρημα που εμμέσως προαναγγέλλει την Αθηναϊκή Δημοκρατία, ο χώρος ανάδειξης σχεδιάστηκε για να διηγηθεί ακριβώς τη σημασία του ευρήματος, παρά για να αναδείξει τα οστά.

«Η επιρροή της αρχιτεκτονικής του Ρέντσο Πιάνο ήταν εντονότατη», λέει ο Κωσταντής Κίζης.

– Για ποιες πρακτικές ή «ηθικές» πτυχές του εγχειρήματος συνεργαστήκατε με την ανασκαφέα των Δεσμωτών, Στέλλα Χρυσουλάκη;

– Η συνεργασία μας με την κ. Χρυσουλάκηήταν σύντομη αλλά αποφασιστικής σημασίας, και ήρθε αφού είχαμε μελετήσει το έργο της. Oταν της παρουσιάσαμε τα πρώτα μας σχέδια, διαπιστώσαμε με ικανοποίηση ότι είμαστε στο ίδιο μήκος κύματος. Πέρα από κάποια πρακτικά ζητήματα, πράγματι καθόρισε το ήθος της επέμβασης, καθώς μας οδήγησε σε αυτό που εγώ θεωρώ μια πολύ σημαντική όσο και αθέατη αρχιτεκτονική πράξη: την απουσία οποιασδήποτε ένδειξης της παρουσίας των Δεσμωτών στην επιφάνεια του εδάφους, τον πλήρη διαχωρισμό του υπόγειου χώρου από τον ελεύθερο υπαίθριο χώρο της Εσπλανάδας. Η ζωή της πόλης συνεχίζεται αδιατάρακτη πάνω από τον χώρο της ταφής. Η καθαρότητα της σκέψης της μας βοήθησε να σχεδιάσουμε ένα περιβάλλον που θα αποκαλύπτει το αρχαιολογικό εύρημα διακριτικά, σταδιακά, και χωρίς υπερβολές στην επιβολή της παρουσίας του.

– Για ποιο κομμάτι της αρχιτεκτονικής πρότασής σας είστε ιδιαίτερα υπερήφανος;

– Eνας αρχιτέκτων μπορεί να καμαρώνει για την πρότασή του, αλλά αληθινά υπερήφανος νιώθει όταν διαπιστώσει ότι όσα σχεδίασε γίνονται πράξη μέσα από την ανθρώπινη εμπειρία. Προς το παρόν νιώθω ευγνώμων για τη συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού, αλλά κρατώ την περηφάνια για αργότερα.

Πηγή: Ν. Ζώης, Καθημερινή