Πείραμα Αθηναϊκής Δημοκρατίας

Η στιγμή που «αποκαλύπτεται» το πιστό αντίγραφο του αρχαίου κληρωτηρίου στη Στοά του Αττάλου. Εχει ύψος 1,20 μ., αλλά με την ξύλινη βάση φτά...

Η στιγμή που «αποκαλύπτεται» το πιστό αντίγραφο του αρχαίου κληρωτηρίου στη Στοά του Αττάλου. Εχει ύψος 1,20 μ., αλλά με την ξύλινη βάση φτάνει μέχρι το κεφάλι ενός ενηλίκου και ζυγίζει 300 κιλά. [Credit: Nikos Nikolopoulos/ YUZU Productions / ANEMON Productions/ Athens Films inc]

Είναι ασήκωτο, καθότι μαρμάρινο – ζυγίζει περίπου 300 κιλά. Εχει ύψος 1,20 μ., αλλά με την ξύλινη βάση του φτάνει μέχρι το κεφάλι ενός ψηλού ενηλίκου. Και ενώ μοιάζει με ενεπίγραφη στήλη, αν το πλησιάσετε, θα διαπιστώσετε ότι διαθέτει πολλές εγκοπές σε κάθετη και οριζόντια διάταξη. Σε τι χρησιμεύουν; Στο να υποδεχθούν ξύλινα πλακίδια με ονόματα πολιτών, οι οποίοι μέσω μιας ειδικής διαδικασίας θα κληρωθούν σε δημόσια αξιώματα ή και όχι, τουλάχιστον μέχρι η τύχη τους να δοκιμαστεί ξανά. Είναι ένα αρχαίο κληρωτήριο, ένα πιστό αντίγραφό του για την ακρίβεια, όμοιο με τα κληρωτήρια που οι Αθηναίοι του 5ου και ιδιαίτερα του 4ου αιώνα π.Χ. χρησιμοποιούσαν ώστε να συμμετέχουν ισότιμα σε συνελεύσεις, συμβούλια και ένορκα δικαστήρια, στα οποία οι δημόσιες αποφάσεις έπρεπε να ανατεθούν στον δήμο. «Η καλύτερη μέθοδος δημοκρατικής επιλογής ήταν να τραβήξουν κλήρο», λέει στην «Κ» η αρχαιολόγος και ιστορικός Βερονίκ Σανκοφσκί, διευθύντρια της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, που συντόνισε την κατασκευή και τη μελέτη του αρχαίου κληρωτηρίου. «Δεν επιλεγόταν κάποιος επειδή ανήκε σε συγκεκριμένη οικογένεια ή κοινωνικό δίκτυο, ούτε επειδή ήταν πλούσιος. Τον επέλεγε αυτό το μηχάνημα».

Στην «Αθηναίων Πολιτεία» του Αριστοτέλη βρίσκουμε περιγραφικά στοιχεία αυτών των αρχαίων στηλών, ενώ κάποια θραύσματά τους έφεραν στο φως οι ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας στη Ρωμαϊκή Αγορά (στα τέλη του 19ου αιώνα) και της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας (στο πρώτο μισό του 20ού). Με τη βοήθεια των αποσπασμάτων της «Αθηναίων Πολιτείας», ο Αμερικανός αρχαιολόγος Στέρλινγκ Ντάου ερμήνευσε το 1937 αυτά τα θραύσματα –ένα εκ των οποίων αναφέρει ακριβώς τη λέξη «ΚΛΗΡΩΤΗΡΙΟΝ»– ως τμήματα μηχανών κλήρωσης. Κάποια ερωτήματα, ωστόσο, παρέμεναν αναπάντητα. «Oταν διαβάζεις τις πηγές χωρίς να έχεις μια πλήρη εικόνα της μηχανής, μπορείς να κάνεις υποθέσεις, αλλά είναι δύσκολο να καταλάβεις τις δυσκολίες της κατασκευής και τη λειτουργία της», σημειώνει η κ. Σανκοφσκί. «Εκτός από το τεχνικό κομμάτι, το οποίο αφορά λόγου χάριν τη θέση και τον ρόλο που είχαν τα διάφορα μέρη του κληρωτηρίου, θέσαμε συγκεκριμένα ερωτήματα για την εμπειρία των ανθρώπων που το χρησιμοποιούσαν».

Η διαδικασία

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε περιγράφεται ως «πειραματική αρχαιολογία»: ο επιστημονικός κλάδος που εκπονεί ελεγχόμενα πειράματα προκειμένου να επιβεβαιώσει ή να διατυπώσει υποθέσεις της αρχαιολογικής έρευνας για αρχαίες τεχνικές και πρακτικές. Στην περίπτωση του αρχαίου κληρωτηρίου, τα πρώτα πειράματα πραγματοποιήθηκαν σε μοντέλα από χαρτόνι, έπειτα σε ένα αντίγραφο που κατασκεύασε ένας γλύπτης-ρομπότ και, τελικά, σε ένα βαρύ ομοίωμα που δημιουργήθηκε από πεντελικό μάρμαρο. Τον περασμένο Οκτώβριο, έχοντας το πράσινο φως από το ΚΑΣ, η Γαλλική Σχολή βρέθηκε στη Στοά του Αττάλου, όπου προσομοίωσε τη διαδικασία της κλήρωσης που αξιοποιούσαν στην αρχαία Αθήνα για να επιλεγούν μεταξύ άλλων τα μέλη της Ηλιαίας, του κυριότερου δικαστηρίου ενόρκων της αθηναϊκής πόλης-κράτους. Με τη βοήθεια του κληρωτηρίου επελέγησαν 25 ένορκοι, από ένα σύνολο 150 συμμετεχόντων, στους οποίους περιλαμβάνονταν μαθητές, φοιτητές και ερευνητές. Η κ. Σανκοφσκί είχε τον ρόλο του «επώνυμου άρχοντα» και επέβλεπε τη διαδικασία, ενώ η όλη δράση κινηματογραφήθηκε και θα αποτελέσει μέρος του «Athènes: Aux origines de la démocratie», ενός ντοκιμαντέρ ελληνογαλλικής παραγωγής, που στην Ελλάδα αναμένουμε από την Cosmote TV το 2026.

«Η Αθηναϊκή Δημοκρατία είχε περάσει από διάφορες φάσεις και η διαδικασία της κλήρωσης άρχισε να αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό ιδιαίτερα στον 4ο π.Χ. αιώνα. Ηταν ο Κλεισθένης που άρχισε να οργανώνει το πολίτευμα με βάση την ισονομία και την ισότητα. Θέλησε να περιορίσει την ισχύ του ενός ηγέτη και των αριστοκρατικών δικτύων. Ενας καλός τρόπος για να συμβεί αυτό ήταν ένα μέρος της λήψης αποφάσεων για διορισμούς σε δημόσια αξιώματα να γίνεται μέσω κλήρωσης», εξηγεί η κ. Σανκοφσκί. «Επιπλέον, ήταν πολύ δύσκολο να κλέψεις με ένα τέτοιο μηχάνημα. Hταν ένα αποτελεσματικό σύστημα για την εξασφάλιση της ισότητας των πολιτών και της δημοκρατικότητας των θεσμών, μια αξιόπιστη τεχνολογία για την προστασία της δημοκρατίας και μια ενδιαφέρουσα μέθοδος αντιμετώπισης ενός προβλήματος που και σήμερα έχουμε», προσθέτει.

Τον 5ο και ιδιαίτερα τον 4ο αιώνα π.Χ. το χρησιμοποιούσαν ώστε να συμμετέχουν ισότιμα σε συνελεύσεις, συμβούλια και ένορκα δικαστήρια.

Αρχικά τοποθετούνται στις εγκοπές του πλακίδια με το όνομα, το πατρώνυμο και τον δήμο προέλευσης των υποψήφιων πολιτών. Στο επιστύλιό του βρίσκεται μια χοάνη, που επεκτείνεται μέσω ενός μεταλλικού σωλήνα σε όλο σχεδόν το μήκος της αριστερής παραστάδας. Στη χοάνη εισάγονται άσπροι και μαύροι κύβοι, οι οποίοι, με τη βοήθεια μιας κατασκευής στο κάτω μέρος του σωλήνα, εξάγονται ένας προς έναν. Κάθε κύβος αντιστοιχεί σε μια σειρά εγκοπών, ξεκινώντας από την ανώτερη. Οταν λοιπόν εξάγεται ένας λευκός κύβος, επιλέγεται ολόκληρη η αντίστοιχη σειρά, δηλαδή πέντε υποψήφιοι πολίτες. Οταν εξάγεται ένας μαύρος κύβος, οι υποψήφιοι της αντίστοιχης σειράς αποκλείονται κ.ο.κ.

«Κάτι που καταλαβαίνεις μόνο με τη βοήθεια της αναπαράστασης, είναι ότι αυτή η διαδικασία είναι μάλλον θορυβώδης και μοιάζει να ενεργοποιεί πολλές αισθήσεις. Εχεις ένα πλήθος γύρω σου που θέλουν να δουν αν επελέγησαν ή όχι, που περιμένουν υπομονετικά ή που βαριούνται την αναμονή», λέει η κ. Σανκοφσκί περιγράφοντας την εμπειρία του πειράματος στη Στοά του Αττάλου. «Η ίδια η μηχανή κάνει θόρυβο», συνεχίζει, «καθώς οι κύβοι πέφτουν στη χοάνη και περνούν μέσα από τον μεταλλικό σωλήνα. Επειτα, ένας κήρυκας φωνάζει τα ονόματα όσων κληρώθηκαν. Μπορεί να γίνουν λάθη, παρεξηγήσεις. Χρειάζεται προσοχή για να λειτουργήσει ομαλά το όλο πράγμα».

Τα ξύλινα πλακίδια με τα 150 ονόματα των πολιτών που συμμετείχαν στο πείραμα τοποθετούνται στη θέση τους. [Credit: Nikos Nikolopoulos/ YUZU Productions / ANEMON Productions/ Athens Films inc]

Υπάρχουν πάντως και οι ήρεμες στιγμές, εκτιμά η διευθύντρια. Οταν τα πινάκια των πολιτών τοποθετούνται στο κληρωτήριο, οι περισσότεροι συγκεντρώνονται κοντά του και επικρατεί μια αγωνία, που μπορεί να γίνει απογοήτευση, αν για παράδειγμα ο πρώτος κύβος που εξαχθεί είναι μαύρος. «Φαίνεται γενικά να υπάρχει μια εναλλαγή ανάμεσα σε στιγμές προσήλωσης και προσοχής, από τη μια, και έντασης και προσμονής από την άλλη», υπογραμμίζει η κ. Σανκοφσκί. «Με αυτόν τον τρόπο η όλη διαδικασία συγκέντρωνε όλους αυτούς τους ανθρώπους, αποκτούσε ζωή. Ηταν ένα χαρακτηριστικό της κλασικής Αθηναϊκής Δημοκρατίας: κάτι το ορθολογικό, το μαθηματικό να είναι ταυτόχρονα ζωντανό και ανθρώπινο».

Η προσομοίωση δεν θα μπορούσε να είναι εντελώς αντιπροσωπευτική, λέει η κ. Σανκοφσκί. Στην αρχαιότητα, χιλιάδες άτομα περίμεναν τα αποτελέσματα ενός κληρωτηρίου, ενώ στη δράση της Γαλλικής Σχολής υπήρχε η δυνατότητα να συμμετάσχουν μόλις 150 άτομα, πρόθυμα να επαναλάβουν το πείραμα τρεις φορές, για καλύτερα αποτελέσματα, τα οποία θα μελετηθούν και θα δημοσιευτούν. Το μαρμάρινο κληρωτήριο θα παραδοθεί στο τέλος των ερευνών στο Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς, ώστε να λειτουργήσει πλέον σε παρουσιάσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα κ.λπ.

Η εξοικείωση

«Οταν οι άνθρωποι εξοικειωθούν μαζί του, η διαδικασία ολοκληρώνεται γρηγορότερα. Η λειτουργία της δημοκρατίας γίνεται έτσι κάτι που το μαθαίνεις, που διαμορφώνεται από την τεχνογνωσία των πολιτών, δεν είναι θέμα κάποιας ειδίκευσης ή σύνθετης τεχνολογίας. Και είναι μια λειτουργία γρήγορη, όταν οι άνθρωποι γνωρίζουν πια τη δουλειά τους ως πολίτες – γιατί είναι δουλειά να είσαι πολίτης», τονίζει η κ. Σανκοφσκί. «Νομίζω ότι όλοι οι συμμετέχοντες είχαν επίγνωση της σημασίας ενός πειράματος για τη δημοκρατική συμμετοχή, κάτι που απηχεί σύγχρονους προβληματισμούς και ζητήματα για τη σημασία του να είσαι πολίτης», συμπληρώνει και καταλήγει: «Στις σημερινές δημοκρατίες εκλέγουμε αντιπροσώπους οι οποίοι αποφασίζουν για εμάς, έστω με βάση την ψήφο μας. Στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, που ήταν βέβαια μικρότερη σαν πολιτική οντότητα, οι πολίτες ήταν επικεφαλής και είχαν τη δυνατότητα να αποφασίζουν. Η κλήρωση ήταν ο πιο αντικειμενικός τρόπος ώστε να συνυπάρξουν διαφορετικοί άνθρωποι και να λάβουν μια απόφαση. Ηταν μεν μια κοινωνία ανδρών, που απέκλειε τις γυναίκες και τους σκλάβους, αλλά έχει ενδιαφέρον να σκεφτούμε πώς λειτουργούσε».

Πηγή: Ν. Ζώης, Καθημερινή