Δακτυλιόσχημο χρυσό περίαπτο «ring-idol» από τις Πλατομαγούλες Ριζομύλου (4500-3200 π.Χ.)

Δακτυλιόσχημο περίαπτο «ring-idol» (ΒΕ 14130). Αθανασάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου (αίθουσα 3, προθήκη 2). Ανήκει στη συλλογή Μπάστη με ν...

Δακτυλιόσχημο περίαπτο «ring-idol» (ΒΕ 14130).
Αθανασάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου (αίθουσα 3, προθήκη 2).
Ανήκει στη συλλογή Μπάστη με νούμερο καταγραφής 221.
Διατήρηση: Σχεδόν ακέραιο (λείπει μικρό τμήμα του αριστερού επάνω άκρου).
Υλικό: Χρυσός. Η επιφάνεια της πρόσθιας πλευράς πολύ καλά λειασμένη.
Διαστάσεις:  Ύψος: 3 εκ.,  Διάμετρος Δακτυλίου: 3,2 εκ.,   Πάχος: 1 χιλ. Βάρος: 7,14 γρ.
Τόπος εύρεσης: Πλατομαγούλες Ριζομύλου
Χρονολόγηση: (4500-3200 π.Χ.)

Το χρυσό δακτυλιόσχημο περίαπτο (αρ. καταγρ. ΒΕ 14130), που εκτίθεται στην προθήκη 2, της αίθουσας 3 του Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου, βρέθηκε σε επιφανειακή έρευνα στη θέση Παλιομαγούλες ή Πλατομαγούλες Ριζόμυλου και ανήκε στην ιδιωτική νεολιθική συλλογή (νούμερο 221) του Άγγελου Μπάστη (1922-2015), που παραχωρήθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου το 1994.

Πρόκειται για ένα καλοδιατηρημένο, σχεδόν ακέραιο, περίαπτο σε σχήμα δακτυλίου από σφυρήλατο φύλλο χρυσού, που αποτελείται από ένα πεπλατυσμένο χρυσό δαχτυλίδι με τραπεζοειδή προεξοχή που φέρει δύο μικρές οπές ανάρτησης. Αποδίδεται σχηματικά η ανθρώπινη μορφή, με κυκλικό σώμα, τραπεζιόσχημο κεφάλι και οπές για τα μάτια.

Ανήκει στην χαρακτηριστική κατηγορία «Ring Idols», ένα είδος κοσμήματος – φυλαχτού που  εμφανίζεται την 6η χιλιετία γύρω από το Αιγαίο και τα Βαλκάνια. Αρχικά τα αντικείμενα αυτά κατασκευάζονταν από λίθο, πηλό, οστό, όστρεο, ενδεχομένως και από ξύλο. Στο τέλος της Νεολιθικής εποχής, μεταξύ της πέμπτης και της τέταρτης χιλιετίας, κατασκευάζονται και από χρυσό, ασήμι και χαλκό.

Τα κοσμήματα αυτά έχουν χαρακτηριστική μορφολογία, με κοίλο δακτύλιο και διάτρητη προέκταση (με μία ή δύο οπές σε εξέχον στέλεχος), τα οποία και θεωρείται πως αποτελούν αφαιρετικές σχηματοποιήσεις ανθρώπινης μορφής (εξού και ο όρος «ring-idol»).

Χάρτης 1

Ενδεικτικά, έχουν βρεθεί στη Θεσσαλία στις θέσεις (χάρτης 1):

• Πλατομαγούλες Ριζομύλου,
• Μαγούλα Βισβίκη,
• Σέσκλο,
• Διμήνι,
• Πευκάκια,
• Παλιόσκαλα,
• Μάνδρα,
• Σπήλαιο Θεόπετρας.

Στη κεντρική και δυτική Μακεδονία στις θέσεις (χάρτης 1):

• Μακρύγιαλος,
• Παλιάμπελα Πιερίας,
• Πολυπλάτανος,
• Αραβησσός,
• Μεγάλο Νησί Γαλάνης,
• Δισπηλιό,
• Ανάργυροι Φλώρινας

Χάρτης 2

Στην υπόλοιπη Ελλάδα (χάρτης 2) έχουν βρεθεί σε νησιά του Αιγαίου στις θέσεις:

• Πολιόχνη Λήμνου,
• Φτελιά Μυκόνου,
• Στρόφιλας Άνδρου,
• στη Κρήτη στο  Σπήλαιο Ειλειθυίας, 
• στην Αττική στο Σπήλαιο Κίτσου, καθώς και 
• στο Σπήλαιο Ευριπίδη της Σαλαμίνας. 
• Στην Πελοπόννησο τέλος έχει βρεθεί ένα ασημένιο στη Λακωνία, στο Σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού.

Πολλά από τα παραπάνω, όπως και αυτό από τις Πλατομαγούλες, έχουν βρεθεί εκτός ανασκαφικού πλαισίου, με συνέπεια να έχουν χαθεί πολύτιμα στοιχεία για την επιστημονική έρευνα. Άγνωστης προέλευσης είναι και ένας «Νεολιθικός Θησαυρός», που βρέθηκε στα χέρια αρχαιοκαπήλων. Το Σεπτέμβριο του 1997, κατασχέθηκε στην Αθήνα παράνομη συλλογή αρχαιοτήτων, με το μεγαλύτερο σύνολο χρυσών προϊστορικών κοσμημάτων, που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, τον λεγόμενο «Νεολιθικό Θησαυρό» (Δημακοπούλου επιμ. 1998). Από ένα σύνολο 53 χρυσών κοσμημάτων, 33 ανήκουν στην κατηγορία «ring idols» για τα οποία δυστυχώς δεν γνωρίζουμε την ακριβή προέλευση και το αρχικό τους περιβάλλον[1].

Όπως προαναφέραμε, «Ring idols» δεν βρέθηκαν μόνο στον ελληνικό χώρο. Παρόμοια παραδείγματα έχουν επίσης βρεθεί σε ταφές της Χαλκολιθικής περιόδου της Βουλγαρίας, με περισσότερο γνωστά αυτά που προέρχονται από το Νεκροταφείο της Βάρνας, στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας της Βουλγαρίας (χάρτης 2). «Ring idols» έχουν βρεθεί επίσης στην Ρουμανία, Ουγγαρία, Σλοβακία, Σερβία και Τουρκία. Η παραγωγή τους φαίνεται να ξεκίνησε αρχικά από τον βαλκανικό ή αιγαιακό χώρο και αργότερα να επεκτάθηκε και στο χώρο της Ανατολίας, με κάποιες μορφολογικές παραλλαγές, ως προς το στέλεχος (κεφάλια σε σχήμα Τ) και την οπή ή τις οπές ανάρτησης. Οι μεταλλικές παραγωγές γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση στην τελική νεολιθική, στη μετάβαση από την Χαλκολιθική στην Εποχή του Χαλκού.

Την εποχή αυτή, πληθαίνουν τα χρυσά «ring-idols», όπως αυτό από τις Πλατομαγούλες Ριζομύλου. Δεν γνωρίζουμε επακριβώς την λειτουργία τους και το συμβολισμό τους, ωστόσο πιθανολογούμε ότι ήταν κοσμήματα κύρους, ραμμένα πάνω στα ρούχα ή κρεμασμένα ως περιδέραια στο λαιμό. Γενικά θεωρούνται ότι είναι αφηρημένες αναπαραστάσεις της ανθρώπινης (γυναικείας;) μορφής που σχετίζονταν ίσως με κάποιες δοξασίες. Η μεγάλη διασπορά τυπολογικά όμοιων κοσμημάτων, όπως τα δακτυλιόσχημα «ring-idols» περίαπτα (περιδέραια, φυλαχτά),  δείχνει την απήχηση αλλά και την διαχρονικότητα που είχαν στα Βαλκάνια και την ανατολική Μεσόγειο, και αποτελούν μια «κοινή» σταθερή στην κοσμηματοποιΐα της νεολιθικής και χαλκολιθικής εποχής αφού επαναλαμβάνουν ένα συγκεκριμένο πρότυπο, έστω και με παραλλαγές, όσον αφορά το υλικό κατασκευής και τη μορφολογία τους.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Δημακοπούλου, Κ. επιμ. (1998) Κοσμήματα της Ελληνικής Προϊστορίας: Ο Νεολιθικός Θησαυρός. Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων & Απαλλοτριώσεων.

Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν.(2001) Τα προϊστορικά κοσμήματα της Θεσσαλίας. Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων & Απαλλοτριώσεων.

Υφαντίδης, Φ. (2018) Πρακτικές προσωπικής κόσμησης στη νεολιθική Ελλάδα. Θεσσαλονίκη: διδ. Διατριβή.

Martin, V. (2023) METAL “Ring Idols”: Α material approach to metalworking in the aegean neolithic στο Sympozjum Egejskie: Papers in Aegean Archaeology 4, επιμ.  S. Aulsebrook, K. Żebrowska και A. Ulanowska, WSA 5 ( Turnhout: Brepols, 2023 ), σελ. 13–27.

[1] Ο άνδρας, στα χέρια του οποίου βρέθηκε η παράνομη συλλογή,  υποστήριξε ότι τα αρχαία κοσμήματα του είχε δώσει μια θεία του από την Άνδρο, που είχε πεθάνει πριν από 20 χρόνια. Δεν αποκάλυψε, ωστόσο, την προέλευσή τους.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας