Επιτραπέζια σκεύη στο γιορτινό βυζαντινό τραπέζι

Διδώ και Αινείας σε σκηνή συμποσίου. Μικρογραφία χειρογράφου με την Αινειάδα του Βιργίλιου, 5ος αιώνας Vergilius Romanus (Cod. Vat. Lat. 386...

Διδώ και Αινείας σε σκηνή συμποσίου. Μικρογραφία χειρογράφου με την Αινειάδα του Βιργίλιου, 5ος αιώνας Vergilius Romanus (Cod. Vat. Lat. 3867), fol. 100v. [Credit: Wikipedia]

Ποιες ήταν οι εορταστικές τελετουργίες στην αυλή του βυζαντινού  αυτοκράτορα; Ποια η πορεία του  από τα ανάκτορα προς την Αγία Σοφία; Και ποια η επίσημη ενδυμασία του; Πώς ήταν το επίσημο αυτοκρατορικό τραπέζι με τα πολυτελή  σκεύη; Πότε και πώς καθιερώθηκαν οι χριστιανικές γιορτές και ποια ήταν τα έθιμα του Δωδεκαημέρου;

Αρχαιολόγοι, ιστορικοί της τέχνης, ειδικοί επιστήμονες στην ιστορία και τον πολιτισμό του Βυζαντίου απαντούν με κείμενά τους στο επετειακό αφιέρωμα του mononews για τις Γιορτές των Χριστουγέννων.

Επιτραπέζια σκεύη στο γιορτινό βυζαντινό τραπέζι

Γράφει η δρ Αναστασία Δρανδάκη

Στη βυζαντινή κοινωνία τα επίσημα γεύματα και τα γλέντια έπαιζαν κομβικό ρόλο για την επίδειξη του πλούτου και της κοινωνικής θέσης του οικοδεσπότη. Μέσα από το τελετουργικό του επίσημου τραπεζιού και την επιτελεστική λειτουργία του γεύματος, η συνεύρεση γύρω από το στρωμένο τραπέζι επιβεβαίωνε τις κοινωνικές ιεραρχίες, δημιουργούσε συμμαχίες και ενίσχυε την αντίληψη της κοινότητας ανάμεσα σε συνδαιτυμόνες που μοιράζονταν το φαγητό και μαζί το γούστο, την παιδεία και τα ήθη του τραπεζιού. Κάθε λογής κείμενα, από το Σατυρικόν του Πετρώνιου (1ος αιώνας μ.Χ.) με τον νεόπλουτο οικοδεσπότη Τριμαλχίωνα ως την περιγραφή του αυτοκρατορικού τυπικού στο De Ceremoniis του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου (10ος αιώνας) και τα σατυρικά επαιτικά ποιήματα του Πτωχοπρόδρομου (12ος αιώνας), οι περιγραφές των εδεσμάτων και των σκευών, συχνά λεπτομερείς και γλαφυρές, λειτουργούν ως καθρέπτης της βυζαντινής κοινωνίας στις διαρκείς μεταμορφώσεις της από τον κόσμο της ύστερης αρχαιότητας ως τον ύστερο μεσαίωνα.

Η αν. καθηγήτρια Βυζαντινής τέχνης και Αρχαιολογίας Αναστασία Δρανδάκη

Τα επιτραπέζια σκεύη, από τους ακριβότερους αργυρεπίχρυσους δίσκους ως τις φθηνότερες κεραμικές απομιμήσεις είχαν πολλαπλή σημασία για τους κατόχους τους. Πέρα από την προφανή χρηστική τους αξία για τις πρακτικές ανάγκες της διατροφής, τα σκεύη του επίσημου δείπνου, σαν το σημερινό καλό πορσελάνινο σερβίτσιο, ήταν ταυτοχρόνως μέσο επίδειξης της ευμάρειας και του καλού γούστου. Η ποικιλία των σχημάτων και των μεγεθών, τα υλικά και η ποιότητα της κατασκευής, η εικονογραφία και οι επιγραφές πάνω στα σκεύη του τραπεζιού αποτελούσαν απτή μαρτυρία της ιδεολογίας και των προτιμήσεων του οικοδεσπότη. Όταν δεν ήταν απλωμένα στο τραπέζι, γεμάτα εδέσματα, τα πολυτελή επιτραπέζια σκεύη μπορούσαν να στολίζουν τους τοίχους του σπιτιού, όπως συνέβαινε και στο παλάτι. Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (905-959) περιγράφει τον στολισμό των δημόσιων αιθουσών του παλατιού με ολόκληρα σετ από ασημένια μινσούρια και μεσοσκούτελλα αργυρά μεγάλα ανάγλυφα, όταν επρόκειτο να δεχτούν ξένες διπλωματικές αποστολές που έπρεπε να εντυπωσιαστούν από τον πλούτο και το γούστο της βυζαντινής  αυτοκρατορικής αυλής.

Ειδικά τα μεταλλικά σκεύη από πολύτιμα υλικά, χρησίμευαν συγχρόνως και ως ένα είδος αποθησαυρισμού της οικογένειας, μία επένδυση σε ασήμι και χρυσό σε σκεύη που μπορούσαν σε ώρα ανάγκης να μπουν ενέχυρο και να ρευστοποιηθούν ή να κρυφτούν σε ώρα κινδύνου, μαζί με νομίσματα και κοσμήματα. Έτσι, οι πολυάριθμοι θαμμένοι θησαυροί πολυτελών επιτραπέζιων σκευών, με το περιεχόμενο και τη συχνότητά τους, ανά περιοχές και εποχές, δεν μαρτυρούν μόνο τις προτιμήσεις και τις διατροφικές συνήθειες των κατόχων τους που ατύχησαν να τους ανακτήσουν. Αποτελούν συγχρόνως υλικούς ιστορικούς δείκτες των κινδύνων που η αυτοκρατορία αντιμετώπισε σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Έτσι, για παράδειγμα ο μεγάλος αριθμός θησαυρών με ασημένια σκεύη του 4ου αιώνα μ. Χ. που καταχώθηκαν στο δυτικό κυρίως κομμάτι του υστερορωμαϊκού κράτους τεκμηριώνουν με τη δική τους μαρτυρία τις διαρκείς επιδρομές των γερμανικών φύλων που οδήγησαν στην οριστική κατάλυση του δυτικού τμήματος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας τον 5ο αιώνα. Ενώ η κατάχωση θησαυρών με σκεύη του 6ου και του 7ου αιώνα σε περιοχές όπως η Μυτιλήνη, η Συρία ή η Κύπρος μιλούν για τους νέους κινδύνους και την κρίση που αντιμετώπισε η αυτοκρατορία με την γοργή προέλαση των εξισλαμισμένων Αράβων.

Ασημένια επιχρυσωμένη κούπα με σασανιδικής έμπνευσης φυτικά μοτίβα και κινεζικό φοίνικα (feng huang). Βυζάντιο, 10ος αιώνας, από τo Gotland, Σουηδικό Ιστορικό Μουσείο, Στοκχόλμη. [Credit: artofthemiddleages]

Εκτός από τα ίδια τα σωζόμενα σκεύη, τη σημασία του επίσημου γεύματος για την βυζαντινή κοινωνία τεκμηριώνουν και πολυάριθμες απεικονίσεις στρωμένων τραπεζιών, σε κάθε παραστάσεις. Οικιακά ψηφιδωτά δαπέδου και εικονογραφημένα χειρόγραφα διακοσμούνται με σκηνές συμποσίων, αναπαράγοντας με ακρίβεια την ποικιλία και τη χρήση των σκευών. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει μία μοναδική ψηφιδωτή παράσταση από τη Δάφνη της Αντιόχειας, που έχει πάρει από τους μελετητές τη χαρακτηριστική ονομασία «The House of the Buffet Supper», δηλαδή Το σπίτι με το στρωμένο μπουφέ. Η ψηφιδωτή παράσταση στόλιζε το τρικλίνιο, το χώρο του δείπνου μιας πολυτελούς οικίας. Ανακεκλιμένοι πάνω στο ημικυκλικό στιβάδιο, γύρω από το τραπέζι, οι συνδαιτυμόνες απολάμβαναν με την όραση, τη γεύση, την όσφρηση και την αφή, τα ίδια φαγητά και τα σκεύη που διακοσμούσαν το ψηφιδωτό δάπεδο μπροστά στα μάτια τους, σε μια εικαστική αναπαράσταση της ταυτότητας και του εκλεπτυσμένου γούστου που μοιραζόταν μαζί τους ο οικοδεσπότης.

Ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση στρωμένου τραπεζιού, από τη Δάφνη της Αντιόχειας, 3ος αι. μ.Χ. Hatay Archaeological Museum, Antakya, 937. [Credit: Dick Osseman (από τον κατάλογο Heaven and Earth. Art of Byzantium from Greek Collections, επιμ. A. Drandaki, D. Papanikola-Bakirtzi, A. Tourta, Αθήνα 2013]

Τα σκεύη και τα ήθη του τραπεζιού απεικονίζονται και σε θρησκευτικές παραστάσεις γευμάτων, σε σκηνές όπως ο Μυστικός Δείπνος και ο Γάμος στην Κανά. Όπως διαπιστώνεται από όλες αυτές τις παραστάσεις και επιβεβαιώνεται από τα σωζόμενα αντικείμενα, οι συνδαιτυμόνες δεν έτρωγαν από ατομικά πιάτα. Το φαγητό, από την ύστερη αρχαιότητα ως τον 12ο αιώνα σερβιριζόταν σε μεγάλους δίσκους στο μέσον του τραπεζιού, με μικρότερα μπολάκια για σάλτσες και συνοδευτικά. Έτσι δεν βρίσκουμε υστερορωμαϊκά ή βυζαντινά σετ από πανομοιότυπα σκεύη αλλά στην ίδια οικοσκευή συνανήκαν δίσκοι και πιάτα με τελείως διαφορετική διακόσμηση ή αντλούσαν από ένα κοινό θεματολόγιο αλλά είχαν διαφορετική εικονογραφία. Για παράδειγμα ένας ασημένιος θησαυρός του 6ου-7ου αιώνα στο Μουσείο Μπενάκη απαρτίζεται από μικρότερα και μεγαλύτερα ασημένια πιάτα με διακόσμηση εμπνευσμένη από τους θαλάσσιους μυθολογικούς κύκλους, την Ινώ και τον Μελικέρτη και ερωτιδείς που ιππεύουν δελφίνια, με ποικίλη εικονογραφία. Τα ασημένια κουτάλια και, πολύ πιο σπάνια, τα πιρούνια ήταν τεκμήρια υψηλής κοινωνικής θέσης και εκλέπτυνσης. Η διακόσμηση και επιγραφές πάνω στα σύνεργα του φαγητού ενισχύουν αυτή την εικόνα. Αναπόσπαστο τμήμα του καλού σερβίτσιου ήταν το χειρόνιπτρο, κανάτα και λεκάνη για το πλύσιμο των χεριών, μια ρωμαϊκή συνήθεια των καλών τρόπων του τραπεζιού που επιβίωσε ως τη μεσαιωνική περίοδο.

Ο Μυστικός Δείπνος από την Σκοτεινή εκκλησία (Karanlik Kilise) στην κοιλάδα Κόραμα της Καππαδοκίας, 11ος αιώνας, Σετ μαχαιροπίρουνα εικονίζονται τοποθετημένα μπροστά στους τιμώμενους συνδαιτυμόνες. [Credit: By Dosseman – Own work, CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org]

Οι μυθολογικές παραστάσεις που κοσμούσαν συχνά τα πολυτελή βυζαντινά επιτραπέζια σκεύη ως και τον 12ο αιώνα τεκμηρίωναν την παιδεία μιας μορφωμένης ελίτ που συγκροτούσε την ταυτότητά της μέσα από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Οι περιπέτειες του Αχιλλέα, νηρηίδες και προσωποποιήσεις, η Αφροδίτη ή ο Διόνυσος μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως θέματα αποδεκτά από ένα κοινό χριστιανικό που ωστόσο συνέχιζε να διαβάζει και να σχολιάζει τον Όμηρο. Στη στολισμένη με αρχαία αγάλματα Κωνσταντινούπολη και στις πόλεις του ελλαδικού χώρου ο οπτικός πολιτισμός των βυζαντινών περιλάμβανε αφομοιωμένα τεκμήρια της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, που αποδαιμονοποιημένα από το βάρος της ειδωλολατρικής τους καταγωγής εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούνται ως απολαυστικά διακοσμητικά μοτίβα. Αυτή η επιμονή της κλασικής παιδείας ήταν συγχρόνως και ένας κώδικας επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη των μορφωμένων ανώτερων τάξεων και των λογίων, που γύρω από το σκηνικό του στρωμένου τραπεζιού μπορούσαν να αναπτύξουν τις γνώσεις και την καλλιέργειά τους. Έτσι, ένας μεγάλος αριθμός ασημένιων κουταλιών του 6ου και 7ου αιώνα φέρουν επιγραφές με ρητά αρχαίων σοφών που χρησίμευαν ως έναυσμα για εκλεπτυσμένες φιλοσοφικές συζητήσεις και επίδειξη αρχαιογνωσίας την ώρα του γεύματος.

Ασημένιο πιάτο με ερωτιδέα πάνω σε δελφίνι. 6ος-7ος αιώνας, Μουσείο Μπενάκη

Το πλήθος των κεραμικών επιτραπέζιων σκευών αλλά και τα σπανιότερα πιο εύθραυστα γυάλινα, που σώζονται από όλες τις βυζαντινές περιόδους, τεκμηριώνουν ότι οι βασικές διατροφικές συνήθειες και τα ήθη του τραπεζιού διαπερνούσαν όλα τα υλικά και όλα τα κοινωνικά στρώματα. Με άξονα την ιεραρχία των υλικών και μέσα από σχέσεις μίμησης, φθηνότερα χάλκινα ή κεραμικά σκεύη μετέφεραν σε μαζική παραγωγή τα σχήματα, τις διαστάσεις και τις διακοσμητικές αρχές των πολυτελών ασημικών ή των απαιτητικής κατασκευής γυάλινων προτύπων. Οι σκηνές από τη ζωή του Αχιλλέα που κοσμούν ασημένιους δίσκους του 4ου αιώνα, κοσμούν και τα όμοιου σχήματος, καλά κεραμικά επιτραπέζια που παρήγαν την ίδια εποχή τα εργαστήρια της Βόρειας Αφρικής, και τα διακινούσαν σε όλη την αυτοκρατορία. Σκηνές κυνηγιού, φανταστικά ζώα και ανθέμια εντοπίζονται εξίσου σε ασημένιες αλλά και σε εφυαλωμένες κεραμικές κούπες του 12ου αιώνα.

Ασημένια ενεπίγραφα κουτάλια με ρητά αρχαίων σοφών από το θησαυρό της Λαμψάκου, 6ος αιώνας, Βρετανικό Μουσείο. [Credit: © The Trustees of the British Museum. Shared under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) licence]

Από μια διαφορετική σκοπιά, σε αυτά τα βυζαντινά σκεύη της καθημερινής ζωής, αποτυπώνονται με ενάργεια οι διαρκείς επαφές του Βυζαντίου με άλλες πολιτισμικές σφαίρες και ένας κοσμοπολιτισμός που μέσα από τους δρόμους του μεταξιού δεχόταν  και υιοθετούσε σχήματα και διακοσμητικά θέματα από τον ισλαμικό κόσμο και την Κίνα. Διακοσμητικές απομιμήσεις της αραβικής κουφικής γραφής και σασανιδικής έμπνευσης μοτίβα τεκμηριώνουν τη διαρκή διακίνηση ιδεών και μοτίβων και τις βαθιές ρίζες στον κόσμο της ύστερης αρχαιότητας που συνείχαν τον σύνθετο κόσμο της Μεσογείου. Στη διακόσμηση των μεσαιωνικών επιτραπέζιων σκευών αποτυπώνεται μία μεσογειακή «κοινή», μία ενιαία εικαστική γλώσσα που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί εξίσου από βυζαντινούς, μουσουλμάνους και σταυροφόρους που άλλοτε μέσα από πόλεμο και άλλοτε με το εμπόριο συνυπήρχαν και συμποσιάζονταν στο μωσαϊκό της ανατολικής Μεσογείου.

Βυζαντινό εφυαλωμένο κεραμικό σκεύος από την Κόρινθο με λεπτεγχάρακτη διακόσμηση. Με ανάλογα θέματα διακοσμούνται σύγχρονα φατιμιδικά κεραμικά. 12ος αιώνας, Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου. [Aπό τον κατάλογο Heaven and Earth. Art of Byzantium from Greek Collections, επιμ. A. Drandaki, D. Papanikola-Bakirtzi, A. Tourta), Αθήνα 2013]

Βιογραφικό σημείωμα

Η Αναστασία Δρανδάκη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Βυζαντινής τέχνης και Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και επιστημονική σύμβουλος του Μουσείου Μπενάκη, όπου είχε εργαστεί για πολλά χρόνια ως Επιμελήτρια της Βυζαντινής Συλλογής. Έχει δημοσιεύσει μονογραφίες και άρθρα  πάνω στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή ζωγραφική, την υστερορωμαϊκή και βυζαντινή μεταλλοτεχνία, την τέχνη της Μονής Σινά και την ιστορία των βυζαντινών μουσείων και συλλογών. Έχει επιμεληθεί πολυάριθμες εκθέσεις και τους καταλόγους τους για μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού, όπως, μεταξύ άλλων: Προσκύνημα στο Σινά. Θησαυροί από την Μονή της Αγίας Αικατερίνης (Μουσείο Μπενάκη 2004)· The Origins of El Greco (Onassis Cultural Center New York 2009–2010). Συνεπιμελήθηκε τη μεγάλη βυζαντινή έκθεση που οργανώθηκε από την Ελλάδα στις ΗΠΑ Heaven and Earth: Art of Byzantium from Greek Collections που παρουσιάστηκε στην National Gallery of Art της Washington στο J.P. Getty του Λος Άντζελες και στο Art Institute of Chicago.

Πηγή: Αν. Δρανδάκη, Μ. Θερμού (επιμ.), MonoNews