Πρόσωπο με πρόσωπο με ήρωες του '21

Ορειχάλκινο προσωπείο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη (Φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Δημήτρη Καλαμάρα) «Στα 56 του χρόνια διατηρεί όλο το σφρί...

Ορειχάλκινο προσωπείο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη
(Φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Δημήτρη Καλαμάρα)

«Στα 56 του χρόνια διατηρεί όλο το σφρίγος και τη δραστηριότητα που χρειάζεται η πολεμική ζωή του. Πρόσωπο αδύνατο και ηλιοκαμένο, βαθουλωμένα μάτια, βλέμμα σταθερό και σκληρό, ένα πελώριο μαύρο μουστάκι, μύτη γαμψή, μακρυμάλλης, μ' ένα μικρό κόκκινο φέσι στο κεφάλι, γερτό στο πλάι. Είναι μια μορφή εντυπωσιακή, αδύνατο να τη συναντήσεις στο δικό μας τόπο», είναι η περιγραφή του φιλέλληνα Ολιβιέ Μπουτιέ για τον οπλαρχηγό της επανάστασης του 1821 Θεόδωρο Κολοκοτρώνη στα απομνημονεύματά του από την Ελλάδα. 

Για την Μπουμπουλίνα ο ίδιος αναφέρει: «Η Μπουμπουλίνα είναι μια γυναίκα 45 χρονών, όμορφη ακόμα, με τρόπους ειλικρινείς και ανοιχτόκαρδη. Οταν της είπαμε ότι στο Παρίσι την απεικονίζουν με πιστόλες στη ζώνη και ένα μεγάλο σπαθί στο πλευρό, γέλασε με την καρδιά της...». Γιατί μπορεί οι αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης να εξέπλητταν µε τα ηρωικά τους κατορθώµατα την Ευρώπη, υπήρχε όμως και μια εύλογη περιέργεια να τους... «αντικρίσουν» έστω και μέσα από έργα τέχνης. Χαρακτικά που αποτυπώνουν όχι μόνο τον Κολοκοτρώνη, αλλά και άλλους ήρωες της Επανάστασης περιλαμβάνονται στην ενδιαφέρουσα έκθεση λιθογραφίας με τίτλο «Προσωπογραφίες Αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης», που εγκαινιάστηκε την Τετάρτη 6 Μαΐου, στις 20.00, στον εκθεσιακό χώρο του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Μέγαρο Μπίλλη, πλατεία Ιπποδρομίου).

Με «όπλο» την τέχνη

Στην έκθεση, που πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, παρουσιάζονται περισσότερα από 120 χαρακτικά έργα με τις μορφές Αγωνιστών της Επανάστασης του 1821 και τεκμήρια που αφορούν σε νεκρικές μάσκες των ηρώων, οι οποίες αποδίδουν τα χαρακτηριστικά τους, όπως αυτά αποτυπώνονται από τους σχεδιαστές - λιθογράφους Άνταμ Φρίντελ, Τζοβάνι Μπότζι και Καρλ Κρατσέιζεν. Η προϊσταμένη της βιβλιοθήκης του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και επιμελήτρια της έκθεσης, Δήμητρα Κουκίου, μιλώντας στον «ΑτΚ» εξηγεί σχετικά: «Στο πλαίσιο συνεργασίας με το ΚΙΘ και μετά την έκδοση των προσωπογραφιών του Ανταμ Φρίντελ το 2014, αποφασίσαμε την έκθεση αυτή με τις τρεις σειρές προσωπογραφιών, που απεικονίζουν τα χαρακτηριστικά των αγωνιστών, ώστε να έχει το ευρύ κοινό μια εικόνα για το πώς έβλεπαν οι Ευρωπαίοι τους Ελληνες αγωνιστές στο πλαίσιο του φιλελληνικού κλίματος. Σημειώστε ότι όλα τα έργα τυπώνονται μέσα στην Επανάσταση. Πρώτος ο Ανταμ Φρίντελ -είχε έρθει στην Ελλάδα το 1822 και υπηρέτησε στο σώμα του Υψηλάντη- κυκλοφορεί φεύγοντας το 1824 ένα λεύκωμα με τίτλο “Οι Ελληνες”, που είχε μεγάλη απήχηση στο Λονδίνο και το οποίο υποδέχεται με λόγια θερμά ο αγγλικός Τύπος. Ακολουθεί ο Τζοβάνι Μπότζι, που τυπώνει τη δική του εκδοχή των αγωνιστών, αν και ο ίδιος δεν έχει αποδειχτεί ότι έχει έρθει στην Ελλάδα, οπότε υποθέτουμε ότι αναπαράγει από έργα άλλων, και ο Καρλ Κρατσέιζεν, ο μόνος από τους τρεις που από το 1928 τους αποτυπώνει εν ζωή».

Ο Νικηταράς ή Νικήτας Σταματελόπουλος,
επιζωγραφισμένη λιθογραφία από το λεύκωμα του A. Φρίντελ

Νεκρικές μάσκες και Μακεδόνες αγωνιστές

Η ίδια σχετικά με άλλα έργα που πλαισιώνουν τις προσωπογραφίες συμπληρώνει: «Η έκθεση περιλαμβάνει και κάποια χαρακτικά που αποδίδουν τα πιο σημαντικά γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης, όπως η Σφαγή της Χίου, η πτώση του Μεσολλογίου και η Ναυμαχία του Ναυαρίνου. Πρόκειται για αναπαραγωγές σε χαρακτικά έργων Ευρωπαίων ζωγράφων, πολλά εκ των οποίων παρουσιάζονται σε εκθέσεις με αποκλειστικό θέμα τον ελληνικό αγώνα και τα οποία μάλιστα πωλούνται υπέρ της ενίσχυσης του ελληνικού αγώνα. Ξεχωριστή ενότητα αποτελούν και πέντε χαρακτικά που αποδίδουν σκηνές του αγώνα με πρωταγωνιστές Μακεδόνες, όπως ο Φαρμάκης και ο Γιωργάκης Ολύμπιος στη Μονή Σέκκου. Τέλος η έκθεση πλαισιώνεται από τα νεκρικά προσωπεία πέντε αγωνιστών -Κολοκοτρώνη, Μακρυγιάννη, Κωλέττη, Νικηταρά και Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη- από τη μεγάλη σχετική συλλογή του Μουσείου μας. Ηταν συνήθεια την εποχή εκείνη, όταν πέθαινε κάποιος, ένας καλλιτέχνης αποτύπωνε πάνω στο νεκρικό κρεβάτι τα χαρακτηριστικά του σε μάσκα αρχικά από γύψο και στη συνέχεια για περισσότερη αντοχή σε χαλκό. Μάλιστα οι μάσκες αυτές στις προθήκες συνοδεύονται από έγγραφα των ηρώων με την υπογραφή τους. Ειδικά στην περίπτωση του Μακρυγιάννη πλαισιώνεται η μάσκα του και από πίνακες ζωγραφικής που απεικόνιζαν τον Αγώνα και που είχε παραγγείλει στους καλλιτέχνες Παναγιώτη και Δημήτριο Ζωγράφο (από τα 24 αρχικά έργα σώζονται τα οκτώ). Επίσης, τα έργα συνοδεύονται αντί βιογραφικού και από κείμενα φιλελλήνων που περιγράφουν τους Ελληνες αγωνιστές, σε μια προσπάθεια να αποδώσουμε για τον επισκέπτη μια ολοκληρωμένη εικόνα τους».

Εκ του φυσικού

Η πρώτη, κατά χρονολογία έκδοσης, σειρά που φιλοτέχνησε ο σχεδιαστής και λιθογράφος Άνταμ Φρίντελ αποτελείται από 24 προσωπογραφίες βασισμένες σε «σχέδια εκ του φυσικού» και τυπώθηκε σταδιακά στο Λονδίνο από το 1824-1826 και αργότερα σε Λονδίνο και Παρίσι από το 1827-1832. Τα πρόσωπα που σχεδίασε ο Φρίντελ αντιπροσωπεύουν τις σηµαντικότερες κοινωνικές οµάδες (στρατιωτικούς, πολιτικούς, προεστούς, θρησκευτικούς ηγέτες), είναι ο µοναδικός καλλιτέχνης που περιλαµβάνει στη σειρά του δυο γυναικείες παρουσίες -Μαντώ Μαυρογένους και Λασκαρίνα Μπουµπουλίνα- ενώ απεικόνισε εκπροσώπους από την οµάδα των Φιλελλήνων και πρωταγωνιστές από το αντίπαλο τουρκικό στρατόπεδο. Τη δεύτερη σειρά προσωπογραφιών -επίσης εν μέσω της Ελληνικής Επανάστασης- υπογράφει ο Ιταλός σχεδιαστής και χαράκτης Τζοβάνι Μπότζι. Αποτελείται από 24 προσωπογραφίες -κυρίως στρατιωτικών και πολιτικών που πρωταγωνίστησαν στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης-, περιλαµβάνει τις ασπρόµαυρες λιθογραφίες και τυπώθηκε στη Φλωρεντία το 1825 από τον οίκο Salucci. Από το 1826-1829 η σειρά του Μπότζι ανατυπώνεται έγχρωµη στη Γαλλία. Η τρίτη λιθογραφηµένη σειρά προσωπογραφιών κυκλοφόρησε στο τέλος του Αγώνα από τον Καρλ Κρατσέιζεν. Ο Βαυαρός αξιωµατικός και ερασιτέχνης ζωγράφος κατά τη διάρκεια της ολιγόµηνης παραµονής του στην Ελλάδα ως υπολοχαγός επιδόθηκε κυρίως στην ιχνογράφηση πορτρέτων Ελλήνων αγωνιστών και Φιλελλήνων από το φθινόπωρο του 1826 έως και την άνοιξη του 1827. Επιστρέφοντας στο Μόναχο, λιθογράφησε τα σηµαντικότερα «εκ του φυσικού» σχέδιά του, υπό την εποπτεία του λιθογράφου Fr. Hanfstaenlg. Η σειρά αυτή περιλαµβάνει µόνο όσους ζούσαν εκείνη την περίοδο ή όσους γνώρισε από κοντά και είναι η µόνη από τις τρεις που συνοδεύεται από επεξηγηµατικό κείµενο και βιογραφικά στοιχεία.

Σχετική με την πιστότητα της απόδοσης η κ. Κουκίου επισημαίνει: «Η Α' έκδοση των προσωπογραφιών του Φρίντελ χαρακτηρίζεται από µεγαλύτερη ακρίβεια και πιστότητα των φυσιογνωµικών χαρακτηριστικών των εικονιζοµένων. Η άκαµπτη στάση των µορφών και τα σκληρά χαρακτηριστικά τους σε συνδυασµό µε τα σκυθρωπά πρόσωπα και τις ατηµέλητες ενδυµασίες των αγωνιστών παραπέµπουν στα πρώτα δύσκολα χρόνια του Αγώνα και στην αγωνία των Ελλήνων για την εδραίωσή του. Στις επόµενες σειρές όµως, µετά τη λιθογραφική τους επεξεργασία, οι προσωπογραφίες του Φρίντελ αποδίδονται ιδιαίτερα ωραιοποιηµένες και διακρίνονται για τον ροµαντισµό τους, που επιτυγχάνεται µε την επιβολή φανταστικών στοιχείων. Αντίθετα οι µορφές του Krazeisen απεικονίζουν τους αρχηγούς της Επανάστασης µε πιο ρεαλιστικό τρόπο και εύλογα θεωρείται ότι αποτυπώνουν µε µεγαλύτερη πιστότητα τα χαρακτηριστικά τους. Η κάθε λιθογραφία εκφράζει την ατοµικότητα του ήρωα-πρωταγωνιστή και αποτελεί µια ανεκτίµητη µαρτυρία για το χαρακτήρα, την κοινωνική του προέλευση και τον ρόλο που διαδραµάτισε στον εθνικό Αγώνα. Στο σύνολό τους οι λιθογραφίες του Krazeisen διαφυλάσσουν το κλίµα της ιστορικής στιγµής».

Η Μ. Μαυρογένους, επιζωγραφισμένη λιθογραφία από το λεύκωμα του Α.Φρίντελ

Ατσαλάκωτοι και δυναμικοί

Η κ. Κουκίου ως προς τη σημασία των προσωπογραφιών αυτών στην εξέλιξη του Αγώνα, αλλά και την τάση εξιδανίκευσης κάποιων εκ των μορφών υπογραμμίζει: «Η κυκλοφορία των παραπάνω προσωπογραφιών ενδυνάµωσε το φιλελληνικό ρεύµα της εποχής, ενώ ταυτόχρονα η µεγάλη εµπορική επιτυχία τους παρέσυρε και άλλους καλλιτέχνες να επιδοθούν στην απεικόνιση ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης. Είναι αξιοµνηµόνευτο ότι οι Ευρωπαίοι καλλιτέχνες εξιδανίκευσαν τα άτοµα και τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά για να πάρουν µε το µέρος τους στην υπόθεση του Ελληνικού Ζητήµατος όχι µόνο τα φιλελεύθερα πνεύµατα, που έτσι κι αλλιώς ήταν δεδοµένα υπέρ, αλλά κυρίως τα µεγάλα αστικά, κατά κύριο λόγο, στρώµατα, στα οποία είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους για οικονοµική ενίσχυση. Ως εκ τούτου οι Ελληνες ήρωες, των οποίων οι φυσιογνωµίες παρουσιάζονται µέσα από την ευρωπαϊκή τέχνη µε ατσαλάκωτες στολές και πολυποίκιλτο οπλισµό, αποπνέουν ευγένεια και δυναµισµό. Εκτός από ήρωες στη µάχη είναι πάνω από όλα κληρονόµοι ενός µεγάλου πολιτισµού, µε κοινωνική και ηθική υπόσταση, ασύγκριτα ανώτερη από εκείνη των αλλόθρησκων κατακτητών τους».

Η ίδια συμπληρώνει για την επίδραση στην ελληνική τέχνη: «Σε αυτόν τον ιδεολογικό προσανατολισµό θα κινηθούν οι Ελληνες οµότεχνοί τους στα πρώτα µετεπαναστατικά χρόνια. Οι παραπάνω σειρές προσωπογραφιών, µαζί µε εκείνες που ξεπροβάλλουν από τις ιστορικές συνθέσεις του Peter von Hess, αποτέλεσαν πρότυπο για τους Ελληνες ζωγράφους και συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαµόρφωση της Προσωπογραφίας του Αγώνα, η οποία αποτέλεσε προσφιλές θέµα τους κατά το β΄ µισό του 19ου αιώνα, προσβλέποντας στη διαφύλαξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των πρωταγωνιστών της Εθνικής Ανεξαρτησίας. Με αυτήν τη φιλοσοφία τα υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών, ήδη από τη δεκαετία του 1850, όταν το Νεοελληνικό Κράτος έκανε ακόµη τα πρώτα του βήµατα και σε µια εποχή που η εθνική συλλογική ταυτότητα διαµορφωνόταν ακόµη, παρήγγειλαν σε καλλιτέχνες της εποχής να απαθανατίσουν µέσω της ζωγραφικής, τις µορφές των πρωταγωνιστών της Επανάστασης πριν σβήσει τελείως η γενιά αυτή».

Το κοινό θα μπορεί να επισκέπτεται την έκθεση έως τις 26 Ιουνίου, Δευτέρα έως Παρασκευή, 08.00-14.00 και 18.00-21.00. Η είσοδος θα είναι ελεύθερη.

Πηγή: Γ. Σωτηροπούλου, Αγγελιοφόρος