Χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής στην Ισπανία

Η βιβλιοθήκη του Εσκοριάλ περιλαμβάνει πολλά από τα αρχαιότερα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής στην Ισπανία Μια έκδοση και μια συναρπασ...

Η βιβλιοθήκη του Εσκοριάλ περιλαμβάνει πολλά από τα αρχαιότερα
χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής στην Ισπανία

Μια έκδοση και μια συναρπαστική περιήγηση σε έναν άγνωστο κόσμο που, κατά ορισμένους επιστήμονες, φέρνει το φλαμένκο «κοντά» στο Βυζάντιο.

Το βιβλίο αυτό προέκυψε από τη συνεργασία μου με το Τμήμα Μουσικής Τεκμηρίωσης της Ανδαλουσίας. Αφορμή για τη συγγραφή του στάθηκε το επιστημονικό πρόγραμμα της Consejeria de Cultura de la Junta de Andalucia με τίτλο «Musica bizantina: Repertorio e investigacion paleografica de manuscritos griegos musicales conservados en Espana» (Βυζαντινή μουσική: Ρεπερτόριο και παλαιογραφική έρευνα των ελληνικών μουσικών χειρογράφων της Ισπανίας). Ηγήθηκα του προγράμματος, το οποίο ενέκριναν μετά από δική μου εισήγηση και κατόπιν παρότρυνσης του διευθυντή του Κέντρου Μουσικής Τεκμηρίωσης. Στο εν λόγω Κέντρο αρχικά με προέτρεψαν να συστήσω έναν κατάλογο με βιβλιογραφία βυζαντινής μουσικής. Οι μουσικολόγοι και ιστορικοί της μουσικής, ανάμεσά τους ο διευθυντής του Ιδρύματος, θεωρούν ότι υπάρχει ή διαφαίνεται να υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στο φλαμένκο και στη βυζαντινή μουσική. Ως φιλόλογος με εξειδίκευση στην κλασική φιλολογία, παλαιογραφία και χειρόγραφη παράδοση του κειμένου, με κέντρισε η ιδέα να συσταθεί και ο κατάλογος με ελληνικούς κώδικες της Ισπανίας που θα παρουσίαζαν ενδιαφέρον για τη μελέτη της βυζαντινής μουσικής. Οι μουσικολόγοι χρήζουν της αρωγής φιλολόγων παλαιογράφων για την εξέταση των χειρογράφων. Γι' αυτό αποφάσισα να εκπονήσω μια εργασία ακραιφνώς φιλολογική που θα άνοιγε νέους ορίζοντες στους ερευνητές της θεολογίας και βυζαντινής μουσικής που ασχολούνται με τέτοιου είδους κείμενα (Λειτουργίες, Οκταήχους ή Παρακλητικές, Πεντηκοστάρια, Ευχολόγια, Ωρολόγια κ.τ.λ.), στους ερευνητές της ιστορίας της μουσικής και εν τέλει σε ένα ευρύτερο κοινό που δεν απαρτίζεται μόνο από ειδήμονες φιλολόγους.

Το ταξίδι

Το ταξίδι της συγγραφής ξεκίνησε από τη σκέψη ότι, ενώ έχει γίνει καταλογογράφηση των κωδίκων αρχαίας και μεσαιωνικής μουσικής της Ισπανίας, εκλείπουν indices, ευρετήρια και κατάλογοι με τα ελληνικά χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής που φυλάσσονται σε βιβλιοθήκες της Ισπανίας. Θεώρησα απαραίτητο να ξεκινήσω την εξονυχιστική έρευνα από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης και να συνεχίσω με τη μοναστηριακή Βιβλιοθήκη του Εσκοριάλ, γιατί και στις δύο διασώζονται πολυάριθμα και πολύτιμα ελληνικά χειρόγραφα. Μολονότι η ευριστική ολοκληρώθηκε ταυτόχρονα και για τις δύο βιβλιοθήκες, επεξεργάστηκα αρχικά το υλικό της Εθνικής Βιβλιοθήκης και από τη διεξοδική μελέτη και αυτοψία προέκυψε το πόνημα με τα 14 χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής.  

Πρόκειται ουσιαστικά για έναν κατάλογο που πραγματεύεται τα ελληνικά χειρόγραφα τα οποία επιδεικνύουν ενδιαφέρον για τη βυζαντινή μουσική είτε στην ολότητά τους είτε σε ορισμένα μόνο folia. Αναδιφώντας στους καταλόγους και εξετάζοντας ένα-ένα τα χειρόγραφα που δυνητικά θα αποτελούσαν αντικείμενο της αναζήτησης, απέκλεισα εκατοντάδες κώδικες για να καταλήξω στους 14 επειδή μόνο αυτοί εμφανίζουν είτε τη βυζαντινή σημειογραφία είτε τους ήχους στα κείμενα που επιδέχονται μουσικής ανάλυσης.

Αρχαία ελληνικά

Το βιβλίο είναι γραμμένο στα ισπανικά αλλά ένα μεγάλο μέρος παραμένει αυτούσιο στα αρχαία ελληνικά. Στα ισπανικά έχουν συνταχθεί ο σύντομος πρόλογος, η εισαγωγή, οι περιγραφές των χειρογράφων και το γλωσσάρι στο τέλος.

Οι κώδικες χρονολογούνται από τον 12ο ως και τον 18ο αιώνα. Ως προς το περιεχόμενό τους αποτελούνται από μία οκτάηχο, δύο μηνολόγια, δύο ευχολόγια, ένα Λειτουργικό, ένα Ψαλτήριο και Ωρολόγιο μαζί, ένα απόσπασμα από Ευαγγελιάριο, miscellanea και ορισμένοι που δεν κατατάσσονται σε καμία από τις γνωστές κατηγορίες. Πρόκειται για μεταγενέστερα ποιήματα-κανόνες που εμπεριέχουν ήχους.

Δεν προσφέρουν σύμβολα μουσικής βυζαντινής σημειογραφίας όλα τα χειρόγραφα, απεναντίας τα περισσότερα μόνον αναγράφουν τους ήχους, ενώ ορισμένα συνδυάζοντας τα δύο αναδεικνύουν τη σημειογραφία σε ορισμένα folia και σε άλλα προβάλλουν ήχους. Ορισμένα από τα χειρόγραφα παρουσιάζουν μουσικό ενδιαφέρον στην ολότητά τους. Τις περισσότερες φορές τα κείμενα που καταγράφουν ήχους ή απεικονίζουν μουσική σημειογραφία εκτείνονται από ένα folio ως δεκάδες, λιγότερα ή περισσότερα folia. Αυτό συμβαίνει διότι τα τεστιμόνια της χειρόγραφης παράδοσης παραδίδουν ταυτόχρονα και άλλου είδους έργα που δεν σχετίζονται με τη θεματολογία μας.

Ο κατάλογος του Gregorio de Andrés αποτελεί τη βιβλιογραφική αναφορά για το σύνολο των ελληνικών χειρογράφων που διασώζονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης. Η καινοτομία συνίσταται στο γεγονός ότι στο παρόν βιβλίο διορθώνονται, διανθίζονται και εμπλουτίζονται οι περιγραφές των χειρογράφων και ολοκληρώνονται με την πρόσφατη βιβλιογραφία, μεταγενέστερη του καταλόγου του G. de Andrés. Ασφαλώς ο τελευταίος δεν προέβη σε κατηγοριοποίηση των χειρογράφων ανάλογα με το περιεχόμενό τους.      

Άγνωστα κείμενα

Αξιοσημείωτη είναι επίσης η διερεύνηση και αναλυτική έκθεση του περιεχομένου κάθε χειρογράφου με την επακριβή μεταγραφή της αρχής και του τέλους κάθε νοηματικής ενότητας, π.χ. όταν πρόκειται για ωρολόγιο, μεταγραφή της κάθε ώρας. Η πιο σημαντική «ανακάλυψη» είναι ότι από τη μεταγραφή αναδεικνύονται κείμενα (ύμνοι, τροπάρια) άγνωστα ή λιγότερο γνωστά στη σημερινή καθημερινή πρακτική. Στην ορθόδοξη Θεία Λειτουργία αρχίζει με διαφορετικό τρόπο ένα τροπάριο απ' ό,τι στο συγκεκριμένο χειρόγραφο ή με παραλλαγές, τις λεγόμενες lectiones variae. Με αυτόν τον τρόπο έχει ήδη συνταχθεί ένας index με τα χειρόγραφα που χρήζουν εξ ολοκλήρου μεταγραφής. Ορισμένα αποτελούνται από εκατοντάδες folia, που ήταν αδύνατον στο πλαίσιο αυτής της εργασίας να προσφέρουν τη λεπτομερή μεταγραφή. Από τη δική μου μερική μεταγραφή (αρχή και τέλος κάθε νοηματικής ενότητας) προκύπτει η λίστα των κωδίκων που πρέπει στο μέλλον να μεταγραφούν εξ ολοκλήρου. Τέλος, οι ήχοι και η βυζαντινή σημειογραφία εμφανίζονται σε ορισμένα μόνο ή στα περισσότερα folia ανάλογα με το χειρόγραφο, ποτέ σε όλη την έκταση του χειρογράφου. Όσο αρχαιότερος είναι ο κώδικας τόσο περισσότερα folia εμπεριέχουν σημειογραφία ή ήχους.

Το γλωσσάρι συμπεριλαμβάνει ορολογία μεταφρασμένη στην ισπανική γλώσσα. Έχω επιλέξει όρους που επαναλαμβάνονται στα χειρόγραφα και ορισμένους που, αν και εκλείπουν, είναι απαραίτητοι για την κατανόηση αυτών των κειμένων.

Εν ολίγοις, το βιβλίο παρουσιάζει ενδιαφέρον για τους μουσικολόγους, θεολόγους και φιλολόγους. Έχω εκπονήσει μια αμιγώς φιλολογική εργασία που αποτελεί την προεργασία προκειμένου να μελετήσουν μετέπειτα οι βυζαντινολόγοι, θεολόγοι, μουσικολόγοι και επαΐοντες της βυζαντινής μουσικής εν γένει τα χειρόγραφα από μουσικής πλευράς.

Θα ακολουθήσει ο τόμος του Εσκοριάλ με περισσότερα και αρχαιότερα χειρόγραφα, ο οποίος θα εμπλουτιστεί με την ανάλυση της βυζαντινής σημειογραφίας και με ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στην ιστορία της διάδοσης των χειρογράφων τόσο του Εσκοριάλ όσο και της Εθνικής Βιβλιοθήκης που απαρτίζουν τον πρώτο τόμο.

Paraskevi Gatsioufa

EL LEGADO MUSICAL GRIEGO EN ESPANA - MANUSCRITOS GRIEGOS DE MUSICA BIZANTINA EN BIBLIOTECAS ESPANOLAS. VOL. I: BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPANA

(H μουσική κληρονομιά της Ελλάδας στην Ισπανία. Ελληνικά χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής σε Ισπανικές Βιβλιοθήκες. Τόμος Ι: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας)

Editorial de la Universidad de Granada y Centro de Documentacion Musical de Andalucia, 

Granada 2015 (σελ. 275). 

ISBN 978-84-338-5775-0.

Πηγή: P. Gatsioufa, Το Βήμα