ΒΕ 6305 Η θέση της γυναίκας στην αρχαία ελληνική κοινωνία περνά από διάφορα στάδια. Έτσι, μέσα από μια μητριαρχική παράδοση των προϊστορικών...
 |
| ΒΕ 6305 |
Η θέση της γυναίκας στην αρχαία ελληνική κοινωνία περνά από διάφορα στάδια. Έτσι, μέσα από μια μητριαρχική παράδοση των προϊστορικών κοινοτήτων και την διαρκή κυρίεια (κηδεμονία) της γυναίκας στα χρόνια του Περικλή, περνάμε στις σημαντικές αλλαγές που έφεραν οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε όλο το κοινωνικοπολιτικό φάσμα του τότε κόσμου. Η γυναίκα αποκτά σημαντικά δικαιώματα και τη βλέπουμε να διατηρεί ηγεμονική θέση, από βασίλισσα των Πτολεμαίων μέχρι ιέρεια της Αθηνάς Πολιάδας, «εργαστίνη» για την ύφανση του πέπλου ή «κανηφόρος» στα Παναθήναια.
Η γυναικεία μορφή αποτελεί ήδη από τα προϊστορικά χρόνια, αλλά και σε όλη τη διάρκεια της πρώιμης και ύστερης αρχαιότητας, σημαντικό κομμάτι στην εικονογραφία σε όλες τις μορφές του υλικού πολιτισμού, από τα αγάλματα και τα αγγεία μέχρι τις τοιχογραφίες, τη μεταλλοτεχνία και τους πολύτιμους λίθους. Σε όλα τα αντικείμενα απεικονίζονται γυναικείες μορφές σε καθημερινές ή άλλες σκηνές, οι οποίες εξυμνούν τη θέση και την προσωπικότητα της γυναίκας, μέσα από το κάλλος, τη χάρη, την κομψότητα, την ονειροπόλα διάθεση και την πνευματική ενόραση, τη μουσική και λογοτεχνική παιδεία, το χορό, την νεανική αμεριμνησία και ξεγνοιασιά.
Ερυθρόμορφη λεκανίδα με πώμα από την Άλο
Αρχαία Άλος. Νοτιοανατολικό Νεκροταφείο. Αγρός Χ. Μακανίκα. Τάφος 7, εύρημα 35
ΒΕ 6305. Ελληνιστική περίοδος (370-360 π.Χ.)
Ακέραιη. Συγκολλημένη και συμπληρωμένη. Ύψος (με το πώμα): 15 εκ. Πλάτος (μέγ. με το πώμα): 20,5 εκ.
Επείσακτο. Αττικό εργαστήριο
Η λεκανίδα αυτή βρέθηκε ως κτέρισμα σε γυναικεία ταφή στο νεκροταφείο εκτός των τειχών της ελληνιστικής πόλης Άλου, στη θέση «Κεφάλωση» του Αλμυρού. Η έρευνα αποκάλυψε συνολικά 60 κιβωτιόσχημους τάφους λαξευμένους στον φυσικό ασβεστολιθικό βράχο. Το συγκεκριμένο αγγείο αποτελούσε ένα από τα κτερίσματα του Τάφου 7 μαζί με έναν μελαμβαφή μονόμυξο λύχνο και μία σταμνοειδή πυξίδα.
Το κυρίως σώμα της λεκανίδας διακοσμείται με μία ζώνη αντίθετα τοποθετημένων ανθεμίων μέσα σε τριγωνικά πλαίσια, ενώ το υπόλοιπο κατώτερο τμήμα της, η δακτυλιόσχημη βάση και οι δύο ταινιωτές λαβές φέρουν «γάνωμα».
 |
| ΒΕ 6305 |
Το πώμα φέρει διακόσμηση με ερυθρόμορφη παράσταση γυναικωνίτη. Στο κάθετο χείλος του φέρει ζώνη με ιωνικό κυμάτιο, ενώ στο επάνω μέρος το κομβίο φέρει ρόδακα και «γάνωμα» στο υπόλοιπο τμήμα του. Στην παράσταση απεικονίζονται πέντε γυναικείες μορφές. Από αυτές οι τρεις βρίσκονται σε κίνηση, ενώ οι υπόλοιπες κάθονται σε δίφρο (κουτί;).
Οι όρθιες, οι οποίες εναλλάσσονται στην παράσταση με τις καθιστές, βρίσκονται σε κίνηση και είναι πιθανό να χορεύουν και να τραγουδούν. Από τις τρεις εν κινήσει μορφές, η μία κρατά στο κάθε χέρι από μία κίστη – είδος κουτιού – στρέφοντας το κεφάλι προς τα αριστερά. Οι άλλες δύο, οι οποίες χορεύουν δίπλα δίπλα, με το ένα χέρι πιθανόν να κρατούν από κοινού μία κίστη, ενώ με το άλλο συγκρατούν το ρούχο, η μία χαμηλά και η άλλη στη μέση για να μην τις ενοχλεί στην κίνηση, ενώ προτείνουν το γόνατο.
 |
| ΒΕ 6305 |
Η μία από τις καθιστές μορφές κρατάει με το αριστερό χέρι κάτοπτρο, στο οποίο καθρεφτίζεται, ενώ ανασηκώνει με χάρη το δεξί και προτείνει το δεξί γόνατο στρέφοντας το σώμα της και το πρόσωπό της προς τα αριστερά. Η άλλη, ακουμπά το δεξί της χέρι μπροστά στο σώμα της και ανασηκώνει το αριστερό, στρέφοντας το σώμα της και το πρόσωπό της προς τα αριστερά, μοιάζει δε κάτι να διηγείται κοιτώντας την άλλη γυναίκα που βρίσκεται σε κίνηση. Και οι δύο κάθονται στην άκρη του καθίσματος.
Όλες οι γυναίκες φορούν χιτώνα και τα μαλλιά τους είναι μαζεμένα σε κότσο, ενώ κάποιες τα έχουν δεμένα με ταινία. Οι λεπτομέρειες στο ρούχο διαγράφονται με μελανό χρώμα. Τις μορφές διακρίνει έντονος ρεαλισμός με τις πτυχώσεις σε πλήρη κίνηση. Την εικόνα πλαισιώνουν δύο κίστες ή καθίσματα και ένας κάλαθος.
Το συγκεκριμένο αγγείο φέρει μολύβδινους συνδέσμους επανασυγκόλλησης στο πώμα, γεγονός που του προσδίδει ιδιαίτερη αξία για τους κατόχους του.
Παραστάσεις που εμπνέονται από τον γυναικείο κόσμο συναντάμε ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. στην αττική αγγειογραφία. Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την συγκεκριμένη παράσταση γυναικωνίτη παραπέμπουν ίσως στην ομάδα Otchët, όπως το γεγονός ότι παρουσιάζονται πέντε μορφές, άλλες σε κίνηση και άλλες καθιστές, μεμονωμένες ή σε σύνθεση. Επίσης, η παρουσία του καλάθου συνηγορεί ως προς την απόδοση στη συγκεκριμένη ομάδα.
Κάτι που ίσως θα μπορούσε να απασχολήσει την εξέταση της παράστασης είναι εάν πρόκειται για σκηνή καθημερινής ζωής ή εάν αυτή μπορεί να συνδεθεί με ένα συγκεκριμένο γεγονός, όπως π.χ. η γαμήλια τελετή. Γνωρίζουμε ότι απεικονίσεις γαμήλιων τελετών σε αγγεία του 5ου και 4ου αι. π.Χ. μπορεί να αφορούν τα «Επαύλια», δηλ. την τελετή μετά από το γάμο για την προσφορά των δώρων στη νύφη και το γαμπρό ή τα «Προαύλια», δηλ. διάφορες τελετές πριν το γάμο, όπως θυσίες και προσφορές σε θεότητες, αλλά και το στολισμό της νύφης. Στο πώμα όμως της λεκανίδας από την Άλο λείπουν εντελώς στοιχεία που θα μπορούσαν να συνδέσουν τη σκηνή του γυναικωνίτη με μία γαμήλια τελετή, για παράδειγμα κάποια ανδρική μορφή, αλλά και απεικόνιση αγγείων σχετικών με το γάμο, όπως οι λουτροφόροι και οι γαμικοί λέβητες.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, θα λέγαμε ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με μια παράσταση όπου οι γυναικείες μορφές ασχολούνται αποκλειστικά με τον καλλωπισμό και όχι με μια άλλη συγκεκριμένη καθημερινή ασχολία, όπως το γνέσιμο ή η φροντίδα των παιδιών. Όσο για τις κίστες, δηλ. τα κουτιά που κρατούν οι γυναίκες ή που κάθονται επάνω, αυτά θα περιείχαν είτε αντικείμενα αναγκαία για κάποιες τελετές ή ακόμα και υφάσματα και είδη ρουχισμού.
Θα πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι σκηνές που συνδέονται με τον κόσμο της γυναίκας συναντώνται κυρίως σε λεκανίδες, αλλά και σε πυξίδες, γαμικούς λέβητες και λουτροφόρους, γεγονός που έχει να κάνει με συγκεκριμένο αγοραστικό κοινό. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι οι σχέσεις ανάμεσα στην Αθήνα και στο βασίλειο της Μακεδονίας θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα στενές κατά την περίοδο της παραγωγής των συγκεκριμένων αγγείων. Και παρόλη τη ρευστή κατάσταση που παρουσίαζε το δεύτερο, το εμπόριο δεν μοιάζει να επηρεάζεται ιδιαίτερα, με αποτέλεσμα τα συγκεκριμένα αγγεία να ταξιδεύουν εκτός Αττικής.
Ερυθρόμορφη λεκανίδα με πώμα από τις Φθιώτιδες Θήβες
BE 11411
Φθιώτιδες Θήβαι. Δυτικό Νεκροταφείο. Τάφος 28
BE 11411. Ελληνιστική περίοδος (μέσα του 4ου αι. π.Χ.)
Ακέραιη. Συγκολημμένη και συμπληρωμένη. Ύψος (με το πώμα): 9 εκ.
Στο κυρίως σώμα μελαμβαφές γάνωμα, έντονα απολεπισμένο. Πώμα συγκολλημένο και συμπληρωμένο. Η άνω επιφάνεια του κομβίου φέρει ακανόνιστα τοποθετημένες μελανές στιγμές, περιμετρικά κυκλικής βάθυνσης και το κάθετο χείλος διακοσμείται με ιωνικό κυμάτιο. Ερυθρόμορφη παράσταση με τέσσερις γυναικείες προτομές που είναι κατά ζεύγη αντωπές. Έχουν τα μαλλιά μαζεμένα σε σάκο από τον οποίο προβάλλει μεμονωμένος βόστρυχος. Το κάλυμμα της κεφαλής κοσμείται με ομάδες μελανών γραμμών και στιγμών. Μεταξύ των προτομών σχηματοποιημένα φυτικά κοσμήματα.
Μια από τις πιο συνηθισμένες κατηγορίες λεκανίδων αποτελούν αναμφίβολα αυτές, των οποίων το πώμα κοσμείται με τέσσερις προτομές που είναι κατά ζεύγη αντωπές. Στην πλειονότητά τους φορούν σάκο και συχνά μεταξύ τους παρεμβάλλονται σχηματοποιημένα φυτικά κοσμήματα που κατά πάσα πιθανότητα αποδίδονται σε αγγειογράφο από την αθηναϊκή Αγορά.
 |
| BE 11411 |
Η ερμηνεία της παράστασης παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες. Παραδείγματα μεμονωμένων κεφαλών συναντώνται σε διάφορες μορφές τέχνης ήδη από τον 7ο αι. π.Χ. Σε πολλές περιπτώσεις συνδέονται με την εικονογραφία της Αφροδίτης ή και άλλων θεοτήτων (Σελήνης, Αθηνάς, Αρτέμιδος, Περσεφόνης).
Η ταύτιση με τη συγκεκριμένη θεά είναι επισφαλής, καθώς δεν υπάρχει κάποιο επιπλέον εικονογραφικό στοιχείο, όπως η ύπαρξη Ερώτων ή κύκνων που θα μπορούσε να συνηγορήσει στη σύνδεση με την Αφροδίτη ή κάποια άλλη θεότητα.
Το πιθανότερο είναι η εμφάνιση των γυναικείων προτομών σε λεκανίδες, ασκούς, πυξίδες ή αρυβαλλοειδείς ληκύθους να σχετίζεται απλώς με το γυναικείο κόσμο και τις τάσεις ή την «μόδα» που ακολουθεί το αγοραστικό κοινό, στο οποίο απευθύνονταν τα παραπάνω αγγεία.
Οι περισσότεροι ερευνητές τοποθετούν αυτά τα έργα από το δεύτερο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. και εξής, χωρίς ωστόσο να έχει γίνει ειδική μελέτη των εργαστηρίων τους και προσπάθεια ακριβέστερης χρονολόγησης.
Ένας από τους χαρακτηριστικούς αγγειογράφους του 4ου αι. π.Χ., που διακόσμησαν πώματα λεκανίδων είναι ο Ζ. της Λεκανίδος του Reading. Η λεκανίδα του δυτικού νεκροταφείου των Φθιωτίδων Θηβών θα μπορούσε να αποδοθεί στο εργαστήριο του παραπάνω αγγειογράφου, καθώς ακολουθεί το εικονογραφικό θέμα με τις τέσσερις γυναικείες κεφαλές που είναι ανά δυο αντωπές, τη διακόσμηση του καλύμματος της κεφαλής με ομάδες στιγμών και παράλληλων γραμμώσεων και τον τρόπο απόδοσης του βοστρύχου που ξεπροβάλλει από τον σάκο, αν και απουσιάζει ο τρόπος που αποδίδει ο αγγειογράφος τον οφθαλμό με μια διαγώνια γραμμή που ενώνει το άνω βλέφαρο με το φρύδι.
Βιβλιογραφία
• Μαλακασιώτη Ζ., 2000. Ελληνιστική Άλος. Νοτιοανατολικό νεκροταφείο: Ταφικά σύνολα, στο Ε. Κυπραίου (επιμ.), Ελληνιστική Κεραμική από τη Θεσσαλία, Υπουργείο Πολιτισμού, ΙΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΤΑΠΑ, Αθήνα, σελ. 147-155.
• Ακαμάτης Ν., 2007. Ερυθρόμορφη κεραμική από την περιοχή «Ανάδειξης» της Πέλλας. Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Μεταπτυχιακή εργασία.
• Rotroff S.I., 1997. The Athenian Agora XXIX. Hellenistic Pottery. Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related Material, New Jersey.
Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας
Δεν υπάρχουν σχόλια