Ψηφίδες πολιτισμού και Ιστορίας

Ψηφιδωτό ανδρώνα με παράσταση Κενταύρου που επιστρέφει από κυνήγι, σε οικία στη συνοικία Αγίας Αναστασίας στη Ρόδο. [Credit: Αρχαιολογικό Μο...

Ψηφιδωτό ανδρώνα με παράσταση Κενταύρου που επιστρέφει από κυνήγι, σε οικία στη συνοικία Αγίας Αναστασίας στη Ρόδο. [Credit: Αρχαιολογικό Μουσείο Ρόδου]

Η Παναγιώτα Ασημακοπούλου-Ατζακά καταγράφει τον πλούτο του ψηφιδωτού στον χώρο της Μεσογείου.

«Εξόν από τούτο (το ψηφιδωτό της Τραμυθιάς της Μήλου) βρεθήκανε κι άλλα ψηθιά που σιγά σιγά τ’ αφήσανε και σκορπίσανε. Eνα από δαύτα παρίστανε λιοντάρια κι άλλα αγρίμια που πίνανε νερό μέσα από τα σιντριβάνια, ανάμεσα σε λουλούδια και περικοκλάδες. Μάλιστα ένας Ολλαντέζος καπετάνιος χώρισε με το πριόνι κάμποσα κομμάτια και τα πήρε μέσα στη φρεγάτα του».

Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια ώστε οι επιγενόμενοι να μη διαβάσουν αντίστοιχες διηγήσεις όπως αυτή του Φώτη Κόντογλου στο βιβλίο του «Ταξείδια» (Αθήνα 1928) για την τύχη που είχαν τα ψηφιδωτά δάπεδα στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Την περίοδο εκείνη, διάσπαρτα και αφύλαχτα στη νησιωτική και ηπειρωτική Ελλάδα, δεν είχαν εκτιμηθεί –σε σχέση με άλλους τομείς της τέχνης– τόσο η αξία όσο και η ιστορική τους διάσταση ως ανεκτίμητες μαρτυρίες για την ανάγνωση των μνημείων και της αρχαίας ζωής. Τύχη αγαθή ωστόσο διέσωσε μοναδικής ομορφιάς έργα της ψηφιδωτής τέχνης που κοσμούσαν μεγάλα εκκλησιαστικά συγκροτήματα και μικρές επαρχιακές εκκλησίες, αστικά δημόσια κτίρια και αγροτικές επαύλεις, οικίες αριστοκρατών και σπίτια πολιτών της μεσαίας τάξης, από την κλασική μέχρι την ύστερη αρχαιότητα.

Λεπτομέρεια ψηφιδωτού με προσωποποιήσεις μηνών στο κεντρικό κλίτος της λεγόμενης Βασιλικής Θύρσου (τέλη 5ου αιώνα μ.Χ.) στην Τεγέα Πελοποννήσου.

Ερευνα και καταγραφή

Τον πλούτο τους στον ελλαδικό αλλά και γενικότερα στον χώρο της Μεσογείου αποθησαυρίζει εδώ και χρόνια η ομότιμη καθηγήτρια του ΑΠΘ Παναγιώτα Ασημακοπούλου-Ατζακά. Το εκτενές έργο της κατέχει σπουδαία θέση στη βιβλιογραφία (διεθνή και ελληνική) για το διακοσμητικό αυτό είδος που υπάρχει σήμερα όχι μόνο σε επίπεδο συλλογής και παρουσίασης του υλικού σε Corpora αλλά και σε επίπεδο συγκριτικής επεξεργασίας και σύνθεσης. Η πολυετής, συστηματική ερευνητική της δουλειά βρίσκεται συγκεντρωμένη σε τέσσερις τόμους του «Συντάγματος (corpus) των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδος» (απομένει ο πέμπτος με τα ψηφιδωτά της Ηπείρου και της Θεσσαλίας), ενώ στις δύο μονογραφίες «Το επάγγελμα του ψηφοθέτη στην αρχαιότητα 4ος αι. π.Χ. – 8ος αι. μ.Χ.» (εκδόσεις Αγρα, 2011) και «Ψηφιδωτά δάπεδα – Προσέγγιση στην τέχνη του αρχαίου ψηφιδωτού» (εκδόσεις University Studio Press, 2019), προστέθηκε πρόσφατα ο τρίτος τόμος «Εικονιστικά ψηφιδωτά δάπεδα – Ελλαδικός χώρος / 5ος αι. π.Χ. – 7ος αι. μ.Χ.) (εκδόσεις University Studio Press, 2023). Η σπουδαιότητα της ψηφιδωτής τέχνης άρχισε να γίνεται κατανοητή στον επιστημονικό κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, μας πληροφορεί η συγγραφέας. Καθοριστικό ρόλο έπαιξε ο μεγάλος αριθμός ψηφιδωτών δαπέδων που έφερναν και εξακολουθούν να φέρνουν στο φως οι ανασκαφές όχι μόνο στα μεγάλα αστικά κέντρα της αρχαιότητας αλλά και σε πολλούς μικρούς ή μεγαλύτερους οικισμούς όπως και στην ύπαιθρο. H ποσότητα και η ποιότητα των ευρημάτων συνιστούν σήμερα έναν εντυπωσιακό αρχαιολογικό θησαυρό, με την Ελλάδα να διεκδικεί την πιο μακρόχρονη αδιάλειπτη παράδοση από οποιαδήποτε άλλη περιοχή, καθώς διασώζει περίτεχνα ψηφιδωτά επιδαπέδια έργα από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. έως και τον 7ο αιώνα μ.Χ.

Η Αρπαγή της Ευρώπης από τον Δία-Ταύρο σε οικία στη συμβολή των οδών Παλαιολόγου και Διοσκούρων (τέλη 3ου αιώνα μ.Χ.). Σπάρτη, «οικία ψηφιδωτών».

Η νέα πλούσια έκδοση, εικονογραφημένη με 650 φωτογραφίες, προβάλλει το πανόραμα αυτής της αρχαίας παραστατικής τέχνης. Η ερευνήτρια- συγγραφέας αντλώντας υλικό (φωτογραφίες, πληροφορίες) από μια πλειάδα αρχαιολόγων που εργάστηκαν για την αποκάλυψη και την τεκμηρίωση αυτού του θησαυρού, αναδεικνύει και καταδεικνύει τη χιλιόχρονη διαδρομή των ψηφιδωτών δαπέδων, τη θεματική ποικιλία και τις μεταλλάξεις της μέσα από τα παλαιότερα αλλά και τα πιο πρόσφατα ευρήματα. Τη θαυμαστή πορεία τους ξεδιπλώνει το νέο βιβλίο: από τα βοτσαλωτά ψηφιδωτά τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. με εξαίρετο το πρόσφατο εύρημα στον ταφικό τύμβο Καστά διακοσμημένο με παράσταση της Αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα έως το πέρασμα στην τεχνική της κομμένης ψηφίδας στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. και την εξέλιξή της τους επόμενους αιώνες με νέες εκλεπτυσμένες τεχνικές που άφησαν πίσω τους ψηφιδωτά επιδαπέδια αριστουργήματα σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Τον μεγαλύτερο αριθμό ψηφιδωτών συγκεντρώνουν η Σπάρτη, η Πάτρα, η Κως και η Κίσσαμος στην Κρήτη, ωστόσο πολλά μεμονωμένα που διασώζονται σε διαφορές περιοχές ξεχωρίζουν για την υψηλή ποιότητά τους (π.χ. Πλωτινόπολη, Αμύνταιο).

Ψηφιδωτό με παράσταση του Αλκιβιάδη από οικία στον κήπο της παλαιάς οικίας Σινακίδη (αρχές 4ου αιώνα μ.Χ.) [Credit: Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης]

Η θεματογραφία

Πολύχρωμα και ελκυστικά με ποικίλη και ευφάνταστη θεματογραφία αντανακλούν τις πεποιθήσεις και τις αντιλήψεις των ανθρώπων που ζούσαν σε αυτά. Αν και ο τόμος δεν περιλαμβάνει τα γεωμετρικά σχήματα καθώς το εύρος συνιστά αυτόνομο κεφάλαιο, τα εικονιστικά του θέματα αποκαλύπτουν τη μαεστρία των ψηφοθετών που ικανοποιούσαν τις επιθυμίες κάθε παραγγελιοδόχου της εκάστοτε εποχής. Τις εικόνες τους συνθέτουν μυθολογικές παραστάσεις κυρίως στη ρωμαϊκή εποχή, σκηνές από την καθημερινή ζωή, συμπλέγματα από το ζωικό βασίλειο, ανθρώπινες μορφές, ολόσωμες παιδικές φτερωτές μορφές, προσωποποιήσεις του ήλιου, της άνοιξης και του θέρους, του Φθόνου και της Ευτυχίας. Μια μεγάλη ποικιλία από έρωτες (τρυγητές, ληνοβάτες, θηριομάχοι, αθλητές κ.ά.), διονυσιακές παραστάσεις, θηριομαχίες, κυνηγοί, ψαράδες, μούσες, θαλάσσιες μορφές και ζώα στόλιζαν τα δάπεδα της αρχαιότητας.

Οι μελέτες της Παναγιώτας Ατζακά, σε επίπεδο συγκριτικής επεξεργασίας και σύνθεσης, ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα. Οι εκδόσεις της αποτελούν βασικό εργαλείο για τους μελλοντικούς ερευνητές. Δεδομένου ότι πολλά ψηφιδωτά του ελλαδικού χώρου, όπως επισημαίνει η ίδια, «αποκαλύφθηκαν βιαστικά με σωστικές ανασκαφές, πολλά δεν έχουν αποκολληθεί, αποθηκευτεί και δεν έχουν ακόμη συντηρηθεί», το ενδιαφέρον για τον επιστημονικό σύγχρονο κόσμο θα παραμείνει ανεξάντλητο για πολλά ακόμη χρόνια.

Πηγή: Γ. Μυρτσιώτη, Καθημερινή