Σπάνιο και δυσεύρετο υλικό από χάρτες περιλαμβάνει σχετική έκθεση που παρουσιάζεται στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα. Τι λέει ο συλλέκτης. «Η ώ...
Σπάνιο και δυσεύρετο υλικό από χάρτες περιλαμβάνει σχετική έκθεση που παρουσιάζεται στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα. Τι λέει ο συλλέκτης.
«Η ώρα είναι 9πμ. Το ρολόι χτυπάει ακριβώς και ο Μποφόρ (Sir Francis Beaufort) ανεβαίνει τις σκάλες της Υδρογραφικής Υπηρεσίας του Βρετανικού Ναυαρχείου, μπαίνοντας για να πάει στο γραφείο του». Εκεί ήταν διευθυντής τα τελευταία περίπου εικοσιπέντε χρόνια της ζωής του ο άνθρωπος που ανακάλυψε την κλίμακα της έντασης των ανέμων, η οποία ακόμη και σήμερα έχει εφαρμογή, σε μια πιο εξελιγμένη βέβαια μορφή.
Αυτό γράφει καθημερινά το ημερολόγιο της υπηρεσίας τον 19ο αι., μια εποχή στην οποία χρονολογούνται όλοι οι χάρτες της έκθεσης ναυτικών χαρτών «Ανάμεσα στα κύματα και τους χάρτες του Αιγαίου», που εγκαινιάζεται την Παρασκευή 22 Νοεμβρίου από τον υφυπουργό σωτερικών, αρμόδιο για θέματα Μακεδονίας Θράκης Κώστα Γκιουλέκα.
Μια εμβληματική φυσιογνωμία
Ο Μποφόρ δεν ήταν μόνο υδρογράφος, αλλά και κλασικός μελετητής. Διέθετε μια τεράστια βιβλιοθήκη με κείμενα αρχαίων συγγραφέων, ασχολήθηκε με μαθηματικά και κρυπτογραφία. Δημιούργησε κρυπτογραφικό κώδικα που φέρει το όνομά του και ήταν σε χρήση για δεκαετίες. Ασχολήθηκε επίσης με τη φύση, τη μετεωρολογία, τους ανέμους. Έφτιαξε τον εμπειρικό πίνακα με την κλίμακα Μποφόρ η οποία μπορεί να αναμορφώθηκε και να προσαρμόστηκε στη σύγχρονη εποχή αλλά εξακολουθεί να φέρει το όνομά του.
Ο Μποφόρ είναι μια πολύ εμβληματική φυσιογνωμία. Η ιστορία του ξεκινάει ως πλοίαρχος. Εστάλη στα 1811 να αποτυπώσει τις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας. Εκεί έμεινε για 1,5-2 χρόνια. Κάποια στιγμή που οι Βρετανοί μετρούσαν στην ακτή, τους επιτέθηκαν Τούρκοι ληστές και τους πυροβόλησαν με αποτέλεσμα ο Μποφόρ να έχει έναν πολύ βαρύ τραυματισμό και να νοσηλευτεί επί πολλούς μήνες στη Μάλτα. Μετά γύρισε στο Λονδίνο, αποστρατεύτηκε και, τιμητικά, ασχολήθηκε με τα ενδιαφέροντά του επί δεκαετίες. Σε ηλικία 55 ετών του πρότειναν τη θέση του διευθυντή στην υπηρεσία και επί 25 χρόνια μέχρι την ηλικία των 80 ήταν ανελλιπώς στο πόστο του.
Ο ίδιος ήταν γαλλικής καταγωγής αλλά από πολύ νωρίς η οικογένειά του μετανάστευσε στη Βόρεια Ιρλανδία. Το όνειρό του ήταν στη διάρκειά της θητείας του να μπορέσουν να χαρτογραφηθούν όλες οι ακτές του κόσμου. Μπορεί να μην το πέτυχε αλλά είχε στο ενεργητικό του 5.000-6.000 χιλιάδες χάρτες, ενώ αυτό έγινε τελικά εφικτό αρκετά αργότερα, το 1870.
Στη διάρκεια της εποχής που αναφέρεται η έκθεση, η Μεγάλη Βρετανία είναι η σημαντική υπερδύναμη. Θέλει εμπόριο και ισχύ. Τότε τόσο το εμπόριο όσο και οι πόλεμοι γίνονταν με τα πλοία, γι αυτό και από πολύ νωρίς οι διοικούντες συνειδητοποίησαν την ανάγκη της χρήσης χαρτών. Έτσι ιδρύθηκε η προαναφερόμενη υπηρεσία, η οποία στην αρχή επιχείρησε να σχεδιάσει χάρτες χρησιμοποιώντας ένα αρχείο που είχε στη διάθεσή της. Στη συνέχεια οργανώθηκε καλύτερα, άρχισαν να υπάρχουν υδρογράφοι που έκαναν καινούριες ανατυπώσεις και όλα αυτά κορυφώθηκαν όταν ο Μποφόρ έγινε διευθυντής.
Γι αυτό η πλειονότητα των χαρτών που περιλαμβάνει η έκθεση προέρχονται από τη χώρα αυτή.
Ο καταραμένος Corry
Χάρτης των λιμένων του Μούδρου και του Κοντιά στη Λήμνο εκδόθηκε αρχικά το 1835 και στη συνέχεια το 1890 από το Βρετανικό Ναυαρχείο από μετρήσεις του Βρετανού υδρογράφου Richard Copeland. Ο χάρτης απεικονίζει το ανάγλυφο της ορεινής χερσονήσου Φακός του νησιού, έχει πάρα πολλές λεπτομέρειες, γεωγραφικές μετρήσεις, τα υψώματα, αλλά δεν έχει τοπωνύμια.
Το 1900 λίγο μετά από την έκδοση του χάρτη, ένα υδρογραφικό πλοίο με καπετάνιο τον Corry πήγε στην περιοχή αυτή για να κάνει συμπληρωματικές μετρήσεις και στο πλοίο υπηρετούσε ως υδρογράφος ο Λόκλιρ, νευρικός και ατίθασος τύπος.
Όταν ο καπετάνιος τον έστειλε μέρα μεσημέρι να κάνει μετρήσεις εξοργίστηκε. Μετά από πολλές δεκαετίες έγινε αντιληπτό ότι στον χάρτη που σχεδιάστηκε από τον Λόκλιρ και τυπώθηκε, εμφανίστηκαν τοπωνύμια στα υψώματα, τα οποία δεν είχαν ονόματα. Yam, Yrroc, Eb και Denmand αναγράφεται στον χάρτη, λέξεις που δεν βγάζουν νόημα, καθώς δεν είναι ούτε ελληνικές, ούτε αγγλικές, ούτε τούρκικες και δεν τον παρατήρησε κανένας. Ο χάρτης τυπώθηκε, μοιράστηκε και χρησιμοποιήθηκε. Μετά από 20 χρόνια κάποιος διαπίστωσε ότι αν διαβαστούν ανάποδα τα τοπωνύμια αυτά προκύπτει η φράση «May Corry Be Damned» δηλαδή «Μακάρι ο Κόρι να είναι Καταραμένος».
Στον αρχικό χάρτη και τον συμπληρωματικό, που αποτέλεσε μορφή εκδίκησης σε μια προσωπική διαφορά θα έχουν τη δυνατότητα να «περιπλανηθούν» οι επισκέπτες της νέας έκθεσης του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και της Νεότερης Ιστορίας της Μακεδονίας (ΙΜΜΑ) βασισμένη στη συλλογή του ομότιμου καθηγητή του ΑΠΘ Παρασκευά Σαββαΐδη που εγκαινιάζεται αύριο στην Αίθουσα Αλέξανδρος Χαΐτογλου στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα.
Το υλικό
Η έκθεση με τίτλο «Ανάμεσα στα κύματα και τους χάρτες του Αιγαίου» αναδεικνύει τις προσπάθειες και τις περιπέτειες των Βρετανών υδρογράφων για να εξερευνήσουν και να χαρτογραφήσουν ακτές, νησιά και λιμάνια, για λογαριασμό της Μεγάλης Βρετανίας, στα μέσα του 19ου αιώνα και το επίτευγμά τους που ήταν μέσα σε περίπου εξήντα χρόνια μία άγνωστη περιοχή στην Ανατολική Μεσόγειο Θάλασσα και στο Ελληνικό Αρχιπέλαγος ή Αιγαίο Πέλαγος να αποκτήσει τη γεωγραφική της ταυτότητα.
Περίπου 30 χάρτες, οι περισσότεροι Βρετανών υδρογράφων από το 1820 έως το 1860 που τυπώθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά και γαλλικοί, οθωμανικοί κ.α. που βασίζονται στους βρετανικούς και απεικονίζουν τη Θεσσαλονίκη, τον κόλπο της Κασσάνδρας, τη χερσόνησο του Άθω και τα μοναστήρια, τη Θάσο και τη Λήμνο, την Κρήτη, τις ακτές της Σμύρνης, τον Βόσπορο, τα Δαρδανέλια, την Κωνσταντινούπολη, καθώς και χάρτες με παράκτιες όψεις - τις εικόνες που έβλεπαν οι ναυτικοί πάνω στο πλοίο την ώρα που πλησιάζει τις ακτές, σε μία εποχή που δεν υπήρχαν άλλοι τρόποι να καθοδηγηθεί ο πλοηγός του πλοίου, παρουσιάζονται στην έκθεση.
Ο πρώτος χάρτης της Κύπρου στα ελληνικά που συντάχθηκε στα 1809 και τυπώθηκε σε βρετανικό τυπογραφείο στο Στάντφορντ.
Δύο χάρτες της Κρήτης, ένας έγχρωμος και ένας μακρόστενος, ο ένας του 1920 και ο άλλος ανάγλυφος, ακριβώς ίδιος με αυτούς που έχουν οι βρετανοί έναν αιώνα πριν το 1920, χάρτες της Πάτμου και της περιοχής, ένας της Ρόδου της Υδρογραφικής Υπηρεσίας των ΗΠΑ, χάρτης της Αθήνας, της περιοχής Πελοποννήσου με Κρήτη, γαλλικός αρκετά παλιότερος που περιλαμβάνει και την Εύβοια, όπου οι βρετανοί μελετούσαν το φαινόμενο των παλιρροιών, ένας χάρτης της Τροίας τον οποίο ο Σλίμαν χρησιμοποίησε στις ανασκαφικές έρευνες και απεφάνθη ότι ήταν εξαιρετικής ποιότητας, αλλά και αδημοσίευτοι χάρτες της περιοχής της Θεσσαλονίκης, του Θερμαϊκού κόλπου από τον Βόλο μέχρι τη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική, είναι λίγο μόνο από το σπάνιο υλικό που περιλαμβάνει η έκθεση.
Το περισσότερο από αυτό είναι δυσεύρετο στη συλλεκτική αγορά γιατί όταν κατασκευάζονταν νέοι και πιο επικαιροποιημένοι χάρτες, οι παλαιοί καταστρέφονταν για ευνόητους λόγους, προκειμένου να μην προκαλείται σύγχυση στους χρήστες τους. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι το χρώμα στον χάρτη αποτελεί αναγνωριστικό της χρονολόγησής του, αφού οι παλαιότεροι χάρτες είναι ασπρόμαυροι.
Επίσης, μέσα από την έκθεση αναδεικνύονται και τα βασικά όργανα με τα οποία γίνονται οι υδρογραφικές αποτυπώσεις όπως πυξίδα, χρονόμετρο, εξάντας κ.α.
Οι άνθρωποι πίσω από τους χάρτες
Πέρα από όλα αυτά όμως η έκθεση αποτυπώνει και τις ιστορίες των ανθρώπων που βρίσκονται πίσω από τους χάρτες.
Πέρα από τον Μποφόρ, από τους πιο βασικούς είναι οι:
Φρέντερικ Ουίλιαμ Μπίτσε (Frederick William Beechey)
Εξαιρετικός υδρογράφος και επιστήμονας, όμως όσες φορές διοίκησε ένα πλοίο κατάφερε να στείλει όλους τους αξιωματικούς στο ναυτοδικείο, που ήταν δύσκολο. Θα τον έπαυαν, αλλά με την επέμβαση του διευθυντή του τον έστειλαν σε μια αποστολή στην Κίνα για να τον απομακρύνουν.
Τόμας Σπρατ (Thomas Spratt)
O εξαιρετικός επιστήμονας κρύβεται πίσω από τις πρώτες βασικές μελέτες της Κρήτης. Ο ίδιος έχει γράψει, πέρα από τους χάρτες του, βιβλία για τις αρχαιότητες, το περιβάλλον της Κρήτης.
Τόμας Γκρέιβς (Thomas Graves)
Πρόκειται για την πιο εμβληματική προσωπικότητα. Επί είκοσι χρόνια υπεύθυνος στο Αιγαίο συνέταξε πάνω από διακόσιους χάρτες, αρνήθηκε να συμπράξει σε μεταφορά αρχαιοτήτων στο βρετανικό μουσείο και έτσι έχασε τη θέση του και μεταφέρθηκε στη Μάλτα, όπου δολοφονήθηκε για ασήμαντο λόγο από έναν αυτόχθονα.
Ουίλιαμ Χένρι Σμιθ (William Henry Smyth)
Ο Σμιθ ήταν ο πρώτος που ήρθε στην Ανατολική Μεσόγειο, δούλεψε λίγο στο Αιγαίο και περισσότερο στην Αδριατική. Έκανε έναν μεγάλο χάρτη του Αιγαίου πελάγους, αλλά όταν πήγε πίσω στο Λονδίνο ήταν πολύ αργός. Δούλευε και δεν παρήγαγε. Οπότε από ένα σημείο και μετά σταμάτησε να δουλεύει. Έδωσε όμως αργότερα το υλικό για να μπορέσει να συνεχιστεί η χαρτογραφία.
Χαρακτηριστική είναι επίσης η ιστορία ενός υδρογράφου της Εύβοιας, που, όσο καιρό έμενε στην Χαλκίδα, έχτισε σπίτι, παντρεύτηκε την κόρη του Γάλλου προξένου της περιοχής και έμεινε εκεί μόνιμα. Όταν έφυγε από το ναυτικό παρέμεινε στο ελληνικό κράτος που τον κατέστησε υπεύθυνο μιας επιτροπής για τους φάρους. Υπηρέτησε εκεί για πολλά χρόνια. Ο τάφος του βρίσκεται στο νεκροταφείο της Χαλκίδας όπου έχουν ενταφιαστεί επώνυμοι ήρωες της επανάστασης του 1821.
Η ιστορία πίσω από τον συλλέκτη
Όλα τα παραπάνω ανέλυσε νωρίτερα το μεσημέρι της Πέμπτης στην αίθουσα Αλέξανδρος Χαΐτογλου ο επιμελητής της έκθεσης, συλλέκτης χαρτών και ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ Παρασκευάς Σαββαΐδης.
Η συλλογή του ξεκίνησε από έναν συγκεκριμένο χάρτη – μινιατούρα της Θεσσαλονίκης γι αυτό και το κάδρο είναι σε διαφορετικό χρώμα από τα υπόλοιπα, αφού το είχε έτσι.
«Πριν πάνω από 30 χρόνια άρχισα να συλλέγω χάρτες της Θεσσαλονίκης της χρονικής περιόδου 1850-1950 και χάρτες της Κεντρικής Μακεδονίας του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Απέκτησα έναν χάρτη της Θεσσαλονίκης, μία μικρογραφία της πόλης, ιδιαίτερα ακριβή. Τότε άρχισα να ψάχνω, είδα να ξετυλίγεται μια ιστορία με πολλές μικρές ή μεγαλύτερες παράλληλες. Ποιος ήταν ο καπετάνιος Thomas Graves που αναγράφει ο χάρτης, πότε ήρθε να κάνει τις εργασίες, από ποια Υπηρεσία ήταν; Ποιοι ήταν οι άνθρωποι πίσω από τους χάρτες; Γιατί ενδιαφέρθηκαν για αρχαιότητες και το περιβάλλον; Έτσι άρχισα να συλλέγω χάρτες κυρίως του Αιγαίου, των ακτών της Μικράς Ασίας, των νησιών μέχρι την Κύπρο» τόνισε ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ Παρασκευάς Σαββαϊδης κατά τη διάρκεια ξενάγησης δημοσιογράφων στην έκθεση.
Ο ίδιος συλλέγει χάρτες για πάνω από τριάντα χρόνια. Συγκεντρώνει χάρτες της Θεσσαλονίκης από το 1850 έως το 1950, όχι πιο παλιούς και όχι πιο καινούριους. Επίσης, κάνει συλλογή από χάρτες της Κεντρικής Μακεδονίας, του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου- Άγγλων, Γάλλων, Ιταλών Ελλήνων κλπ «Στο πλαίσιο εκείνων των συλλογών πήρα αυτόν τον μικρό χάρτη για τη Θεσσαλονίκη. Άρχισα να αναζητώ τον δημιουργό του και τα στοιχεία του και έτσι σιγά – σιγά ξετυλίχθηκε το κουβάρι και ξεκίνησα να μαζεύω χάρτες κυρίως Ελλάδας, ακτών Αιγαίου, Μικράς Ασίας, νησιών», τόνισε ο ίδιος.
Όσο για το κόστος των αντικειμένων αυτών; «Είναι μέτριο», απαντά ο συλλέκτης. «Μπορείτε να βρείτε παρόμοιους χάρτες που είναι και πιο πρόσφατοι με 100 ευρώ», συμπληρώνει. Το υλικό προμηθεύεται ο ίδιος από δημοπρασίες, παλαιοπωλεία ή και ιδιώτες που συναντά από… τύχη, όπως έγινε κάποια στιγμή με έναν νεαρό, ο οποίος είχε κληρονομήσει χάρτες από τον παππού του, που ήταν στρατηγός.
Έως το 1870 οι Βρετανοί υδρογράφοι χαρτογράφησαν όλες τις ακτές του κόσμου
Σε όλο τον κόσμο η Υδρογραφική Υπηρεσία του Βρετανικού Ναυαρχείου είχε κάνει 5.000 - 6.000 χάρτες για όλες σχεδόν τις ακτές του κόσμου. Το όνειρο του Beaufort ήταν στη διάρκεια της θητείας του να μπορέσουν να χαρτογραφηθούν όλες οι ακτές του κόσμου. Δεν το πέτυχε. Έμειναν κάποια συμπληρώματα και ολοκληρώθηκε το όνειρο του στα 1870, λίγο μετά δηλαδή όταν πραγματικά τότε δεν υπήρχε στον κόσμο ακτή από ξηρά, από νησί, από ο,τιδήποτε που να μην την είχε χαρτογραφήσει βρετανικό πλοίο ή τουλάχιστον να την είχε προσεγγίσει και να είχε στοιχεία γι αυτήν, υπογράμμισε ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ.
Τον 19ο αιώνα η Μεγάλη Βρετανία είναι η μεγάλη υπερδύναμη, θέλει εμπόριο, θέλει ισχύ. Την εποχή εκείνη το εμπόριο, άλλα και οι πόλεμοι γίνονταν κυρίως με τα πλοία. Οι Βρετανοί διαπίστωσαν ότι δεν υπήρχαν χάρτες, δεν υπήρχαν δρόμοι ναυσιπλοΐας και γι αυτό ιδρύθηκε η Υδρογραφική Υπηρεσία του Βρετανικού Ναυαρχείου, η οποία προσπάθησε να σχεδιάσει, να φτιάξει χάρτες. Στην αρχή χρησιμοποιήθηκε ένα αρχείο που υπήρχε στην Υπηρεσία, το οποίο προερχόταν από τα στοιχεία που έφερναν οι καπετάνιοι όταν γύριζαν στο Λονδίνο, για τα ταξίδια τους και στη συνέχεια οργανώθηκε καλύτερα η Υπηρεσία. Άρχισαν να υπάρχουν και οι υδρογράφοι, οι οποίοι έκαναν καινούργιες αποτυπώσεις και όλα αυτά κορυφώθηκαν όταν ο Beaufort έγινε διευθυντής της Υδρογραφικής Υπηρεσίας.
Η έκθεση οργανώνεται θεματικά στις πέντε παρακάτω ενότητες:
- Οι Βρετανοί υδρογράφοι στο Αιγαίο Πέλαγος
- Οι υδρογραφικοί χάρτες του Βρετανικού Ναυαρχείου
- Σχεδίαση παράκτιων όψεων στους χάρτες
- Υδρογράφοι, αρχαιολογία και ελληνική ιστορία
- Υδρογράφοι, περιβάλλον και φυσικές επιστήμες
Διοργάνωση: Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και της Νεότερης Ιστορίας της Μακεδονίας.
Διάρκεια Έκθεσης: 22 Νοεμβρίου 2024 - 31 Μαρτίου 2025
Πηγή: Κ. Τσολάκη, Μακεδονία, με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ
Δεν υπάρχουν σχόλια